جنگ جهانی اول، نقطه عطف تاریخ ایران

ماهنامه اندیش ه پویا: نادر انتخابی - نویسنده کتاب ناسیونالیسم و تجدد در ایران و ترکیه

بنا به نظر برخی تحلیلگران، حوادث جنگ جهانی اول و مشاهده نتایج مترتب بر تضعیف شدید دولت مرکزی باعث شد تا ایرانیان تصور اولیه مشروطه خواهان مبنی بر حل همه مشکلات با نگارش قانون اساسی و تشکیل پارلمان را کنار بگذارند و اولویت اول شان را تشکیل دولت مرکزی مقتدر بگذارند.

همچنانکه مجله «کاوه» در دوره دوم انتشار خود پس از جنگ جهانی اول، در ضرورت تشکیل دولت مرکزی مقتدر نوشت: «کافی نیست که چند نفر کسبه خوش نیت و بی اطلاع از بروجرد و قمشه و اردبیل و نرماشیر جمع آوری کنیم و از آنها بخواهیم کنستینوسیون اختراعی فرانسه و انگلیس تصورات مونتسکیو و روسو را در پیشکوه لرستان و ممسنی فارس اجرا کنند.»

با توجه به محوری شدن ایده تشکیل حکومت متمرکز در سال های پس از جنگ - ایده ای که در نهایت به تفوق رضاخان انجامید - آیا می توان مدعی شد که در گذر از حوادث جهانی جنگ اول تاکید ابتدایی مشروطیت بر نگارش قانون اساسی و تشکیل پارلمان جای خود را به ضرورت تشکیل دولت مرکزی مقتدر داد؟ و از این حیث آیا جنگ جهانی اول نقطه عطفی در تحول دیدگاه مشروطه خواهان ایرانی به حساب می آید؟

1- جنگ جهانی اول را اغلب تاریخ پژوهان رویداد سرنوشت ساز سده بیستم دانسته اند. اریک هابسیام، این جنگ را سرآغاز سده کوتاه بیستم خواند؛ سده ای که به گمان او با این جنگ شروع شد و در 1991 با فروپاشی اتحاد شوروی و «سوسیالیسم واقعا موجود» به پایان رسید. نابودی امپراتوری های اتریش - مجارستان، روسیه و عثمانی، قدرت گرفتن بلشویک ها در روسیه و سیادت فاشیم و نازیسم در سرزمین هایی چون ایتالیا و آلمان که دارای سنت های دیرینه فرهنگی، علمی و فلسفی بودند و بالاخره جنگ جهانی دوم همه از پیامدهای جنگ جهانی اول بودند. طبیعی است که کشوری چون ایران که از پایان سده هجدهم آماج سیاست های استعماری قدرت های بزرگ اروپایی چون بریتانیا، روسیه و فرانسه بود، نمی توانست از پیامدهای این جنگ در امان بماند.


جنگ جهانی اول در ایران نیز که به قول کسروی بی یک سویی (بی طرفی) اعلام کرد پیامدهای پردامنه ای داشت. حتی پیش از شروع جنگ جهانی اول، بخش هایی از خاک ایران در اشغال سپاهیان روسی بود و با آغاز جنگ، تمام کشور پهنه تاخت و تاز نیروهای روسی، عثمانی، انگلیسی و جاسوسان آلمانی شد.

۲- پیامدهای جنگ جهانی اول زمینه ساز پیدایش گرایش جدیدی در فرهنگ سیاسی ایران شد به نام ناسیونالیسم متمدن ساز. اما این تصور که مشروطه خواهان فقط خواهان تدوین قانون اساسی و مقابله با استعداد بودند، تصوری نادرست است. نگاهی به مذاکرات مجلس اول و نیز برخی نشریات آغاز مشروطیت حاکی از آن است که مشروطه خواهان مساله اقتدار دولت مرکزی را بسیار جدی می دانستند. مثلا یومیه «حبل المتین» در شماره چهارم سال اول خود (دوم مه ۱۹۰۷) در مقاله ای با عنوان «جباری و اقتدار» می نویسد: «باید معنی استبداد و قدرت را فهمید و فرق میان اقتدار را با جباریت دانست. اقتدار و تسلط آن نیست که [...] متهورانه و بی باکانه بندگان خدا را بگیرد، بزند، ببندد، بکشد، حبس کند، سر ببرد، بر دار زند، گوش و بینی کند، داغ نماید [...] از طرف دیگر به هر بی سروپا مواجب و مرسوم، لقب و درجه بدهند [...] پس اقتدار چیست؟ اقتدار آن است که دوّل و ملل همجوار را متزلزل نمایند. در تمام سرحدات استحکامات متینه در مقابل چشم دشمنان بنیاد کنند، حقوق دولت و ملت خود را در همه جا حفظ کنند [...] حالا فکر کنید قدرت و تسلط در ظل قانون است یا در بی قانونی و استبداد.»

خطوط کلی و اصلی تمام اصلاحاتی که بیست تا سی سال پس از مشروطیت در دوران رضاشاه روی داد - چون جدایی «امور سیاسیه از امور شرعیه»، استقلال عدلیه از شرع، اصلاحات اقتصادی و حتی کشیدن راه آهن همه و همه - در همان آغاز مشروطیت مطرح شده بود. صنیع الدوله (۱۲۳۴-۱۲۸۹ خ)، نخستین رئیس مجلس شورای ملی، که دانش آموخته رشته معدن از مدرسه فنی برلن بود و پس از استعفا از ریاست مجلس به وزارت فواید عامه و مالیه رسید، بر آن بود که باید از مردم برای تحقق سه هدف مالیات گرفت. «اول حفظ نظم، دوم تربیت اطفال اهالی مملکت و سیّم تسهیل اسباب مراوده یعنی آبادی طرق و شوارع.» صنیع الدوله می گفت: «تمام سعادت این مملکت منحصر و منوط به ساخت راه آهن است» و هزینه راه آهن را هم به گفته او می بایست از طریق افزایش مالیات و عوارض گمرکی قند و شکر و چای تامین کرد، یعنی همان راهی که رضاشاه دو دهه بعد در پیش گرفت.

۳- جنگ جهانی اول همان اندک امیدی را هم که ایرانیان به اصلاح امور داشتند بر باد داد. از دولت مرکزی فقط اسمی باقی ماند. سراسر کشور را هرج و مرج، قحطی و بیماری های همه گیر فرا گرفت. گروهی از نمایندگان مجلس و سیاستمداران تهران را ترک گفتند و «حکومت دفاع ملی» تشکیل دادند و در نهایت ناگزیر از ترک ایران شدند.

در پایان جنگ به دنبال تلاش انگلستان برای تحمیل قرارداد ۱۹۱۹ بحران بی سابقه ای به وجود آمد. در گیلان و آذربایجان حکومت های خودمختار مستقر بود. سران عشایر و دارو دسته های یاغی بر مناطق گوناگون کشور حکومت می کردند. چرخش در تفکر اجتماعی - سیاسی این دوره نتیجه این شرایط بود. خواست ایجاد دولت مقتدری که بتواند با برچیدن بساط حکمرانی محلی، اسکان دادن عشایر و ایجاد یگانگی زبانی و فرهنگی ملتی یکپارچه پدید آورد به خواست مشترک بخش بزرگی از نخبگان سیاسی و فرهنگی تبدیل شد.

۴- نباید از تاثیر حال و هوای فکری اروپا در سال های جنگ جهانی اول و پس از آن بر روشنفکران ایرانی غافل ماند. در آن سال ها بخش بزرگی از روشنفکران ملی گرا به آلمان به عنوان دولت متحد ایران برای مقابله با سیاست خانمان برانداز روس و انگلیس دل بستند و شماری از آنها از جمله گردانندگان مجله «کاوه» در آلمان مستقر شدند.

راست این است که آلمان تا پایان جنگ جهانی اول و برچیده شدن بساط قیصر و استقرار جمهوری وایمار هرگز کشوری با سنت های نیرومند دموکراتیک نبود. پس از جنگ جهانی اول نیز در نتیجه اشتباه پیروزمندان جنگ که خواستند به آلمان درس عبرت بدهند و این کشور را چنان خوار و زبون کنند که دیگر نتواند سر بلند کند، از دل جمهوری وایمار هیولای نازیسم سر بر کشید.

اندیشه نظم و اقتدار، دست آهنینی که به طرفه العینی هرج و مرج را از بین ببرد از بن مایه های اصلی آوازه گری های فاشیستی در آن دوران بود که شماری از روشنفکران ما بدان دل بستند و بازتاب آن را در مقاله های مثلا نشریه «فرنگستان» می بینیم اما دامنه نفوذ این اندیشه ها بسیار بیشتر از تحت تاثیر قرار گرفتن چند جوان دانشجوی ایرانی مقیم آلمان یا فرانسه بود و حتی مخالفان پیگیر رضاخان چون محمد مصدق نیز اهمیت نظم و کارآیی رضاخان را در برقراری امنیت انکار نمی کردند. هراس آنان از این بود که او با قبضه کردن تمام قدرت و در کنار برقراری نظم و آرامش به سنت دیرین خودکامگی و خودسری بازگردد که راه و رسم رایج حکومتگری در این سرزمین بوده است.