لذت «آینه سیاه» را از دست ندهید

هفته نامه چلچراغ - بهروز بلمه: مینی سریال «آینه سیاه» که تاکنون هفت قسمت از آن به نمایش درآمده است، ایده آل ترین پیشنهادی است که می شود برای این آخر هفته به آن اندیشید. برای ما ایرانی ها که دیدن سریال های خارجی را به روش خاص خودمان تجربه می کنیم و عموما روزی سه، چهار (شاید هم بیشتر) قسمت از یک سریال را می بینیم و نهایتا تجربه گاه چهارساله خارجی ها در دیدن سریال ها را در طول یک هفته از سر می گذرانیم،دیدن هفت قسمت «آینه سیاه» حکم دیدن یک فیلم سینمایی هفت ساعته را دارد!

سال 2011 سه قسمت از این سریال پخش شد و همه را غافل گیر کرد. دو سال بعد از 2013 دوباره غافل گیر تر و روزهای پایانی 2014 قسمت هفتم پخش شد و غافل گیری را به حد اعلای خود رساند. قدرت خالق آن یعنی چارلی بروکر (Brooker Charlie) که یکی از ستون نویس های مشهور روزنامه گاردین است، در نوشتن فیلمنامه این سریال ستودنی است. (قسمت سوم را البته جس آرمسترانگ نوشته است.) با تصویر کردن دنیای مملو از فساد و تباهی که همه چیز آن توسط شبکه عظیم فناوری اطلاعات اداره می شود.


ایده ای قدیمی هست که روزگاری هوش مصنوعی یا ابرکامپیوترها بر بشر حکمرانی خواهند کرد و بسیار فیلم ها و داستان ها از این ایده الهام گرفته اند. آینه سیاه اما ایده دیگری دارد. بشر هم چنان حکمران است و فناوری هم چنان ابزار دست او برای زندگی بهتر و لذت بیشتر است. اگر امروز شبکه های اجتماعی، اینترنت و اسمارت فون ها ثانیه به ثانیه در زندگی ما حضور دارند و موجبات تفریحات ما را فراهم می آورند و اگر این روند ادامه پیدا کند و این ابزارها قدرتمندتر شوند و همه جوانب زندگی ما را دربر گیرند، چگونه دنیایی خواهدشد؟ برای دیدن ابعاد تاریک و وحشتناک این تصور، «آینه سیاه» را ببینید.

«آینه سیاه» استعاره از صفحه سیاه مانیتور است؛ تلویزیون، صفحه نمایش گر کامپیوتر و مانیتور موبایل، صفحه ای تاریک و خاموش که جلوی رویمان قرار می دهیم و به گفته چارلی بروکر با زدن یک دکمه شروع به دیدن ابعاد سیاه و تاریک زندگی مدرنمان می کنیم.

• کسانی که طبیعتا از پیشرفت دنیای کامپیوتر، اینترنت و موبایل راضی و خوشحال هستند، هم چنین آن هایی که شدیدا نسبت به این پیشرفت لحظه به لحظه نگران و مشکوک هستند، همین طور همه آن هایی که اساسا این چیزها برایشان خیالی نیست و دنیا را با همین چیزهایش دوست دارند، همه و همه از دیدن سریال «آینه سیاه» (Mirror Black) لذت خواهند برد.

موقعیت بغرنج، دوراهیِ اخلاقی

افرادی ناشناس شاهزاده انگلستان را گروگان می گیرند و فیلمی از او را که حاوی درخواست گروگان گیران است، در یوتیوب، منتشر می کنند. نخست وزیر انگلستان باید برای نجات جان شاهزاده یک عمل ناشایست را انجام دهد و این عمل به صورت زنده در تلویزیون پخش شود.


چنین ایده ای برای نوشتن فیلمنامه چندان بکر نیست، اما نگاه چارلی بروکر از زاویه دیگری است که شروع خوبی برای «آینه سیاه» محسوب می شود. در یک سوم نخست این اپیزود چند چیز به شکلی سرسام آور حضور دارند و زندگی مردم مستقیما متاثر از آن هاست. تلویزیون، تلفن و اینترنت. در چند سکانس عالی، آدم ها همه در حال گفت و گو با تلفن در هم می لولند.

سیاستمدارها به دنبال راه حل و یافتن روش های مقابله، خبرنگارها در به دست آوردن سوژه های دست نخوره برای جذاب تر شدن روایت شان، مردم در مصرف کردن خوراک های رسانه ای و بحث و جدل و تفریح!

دو راهی اخلاقی نخست وزیر، یک موقعیت پارادوکسیکال است. اگر اصول اخلاقی را رعایت کند و خواسته های گروگان گیران را نادیده بگیرد، شاهزاده کشته خواهدشد و از نظر مردم متهم به بی اخلاقی می شود! نکته مهم پارادوکس این است که موقعیت نه برای نخست وزیر، بلکه برای مردم طرح شده است.

مردمی که همه اطلاعات خود را از رسانه ها دریافت می کنند، به شیوه ای که رسانه ها به آن ها می آموزند فکر می کنند و در آخر، هر آن نتیجه ای را که رسانه ها می گیرند، می پذیرند! مصرف کنندگان صرفِ تکنولوژی، دانش، اطلاعات، روش ها و... همه چیز فقط مصرف می شود و هیچ چیز تولید نمی شود. تنها چیزی که تولید می شود، یک اثر هنری است؛ آن چه گروگان گیر می آفریند؛ یعنی موقعیت دوراهیِ اخلاق.

ضدالگوی ضد قهرمان

قوی ترین و بکرترین اپیزود سریال «آینه سیاه» داستان انسان هایی است که تبدیل به ابزار تولید انرژی و محکومین به مصرف کردن هستند. تلویزیون (رسانه) آن ها را محکوم کرده است، به گونه ای که همه چیز در اطراف آن ها حتی دیوارهای اتاق خوابشان مانیتور است. اما بالاخره یک قهرمان علیه این حاکمیت عظیم تلویزیونی می شورد و خالقان «آینه سیاه» عاقبت پیچیده ای را برای او متصور می شوند.


اپیزود «۱۵ میلیون امتیاز» پس از شروع غافل گیرکننده «سرود ملی» یک اوج گیری هنری هم در زمینه خلاقیت تکنیکی سینمایی و هم در زمینه متن است. استفاده از تمامی نقاط برجسته روایی در یک عمل قهرمانانه و هم چنین شخصیت پردازی اسطوره ای «قهرمان/ ضدقهرمان» و تمهیدات شیطانی و ابزارهای ابلیس بزرگ که قهرمان علیه او به پا خواهد خاست، در وهله اول به عنوان ماتریال تولید یک فیلم کوتاه ۶۰ دقیقه ای و براساس الگوهای شناخته شده انتخاب شده اند.

اما هنرمندی تولیدکنندگان آن جایی است که مواد اولیه تکراری را به گونه دیگری بر الگوهای شناخته شده قرار می دهند و یک ضدالگوی ضدقهرمانی می آفرینند که در روایتی ضدرسانه ای در تلاشی نافرجام بر ضد همه آرمان هایش شورش می کند و هر روز این شورش را تکرار و بر «آینه سیاه» مانتیور تلویزیون به همه ما نشان می دهد.

از هر خاطره ای که ثبت کنید، بعدا علیه شما استفاده می شود

در اپیزود «کل تاریخچه تو» دستگاهی در مغز هر انسانی کار گذاشته می شود و تمامی خاطرات انسان ها را در حافظه ای الکترونیکی ثبت می کند. وجود خاطرات موجب درگیری میان یک زن و شوهر می شود و حساسیت های آزاردهنده ای را بر می انگیزد.


تصور کنید هر آن چه را می بینید، به صورت فایل های ویدیویی در حافظه ای که در بدن شما کار گذاشته شده ذخیره می شود. چقدر جذاب است؟ حال روزی را تصور کنید که همه انسان ها توان ثبت خاطرات خود را با استفاده از دستگاه ها الکترونیکی داشته باشند. قطعا در چنین شرایطی قوانینی باید وضع شود که هر فردی به چه صورت از خاطرات خود استفاده کند. ضمنا در بازجویی های حقوقی دیگر نیازی به دروغ سنجی و روش های پیچیده اعتراف گیری نیست.

کافی است یک دکمه را فشار دهید و خاطرات واقعی افراد را ببینید. چه دنیای وحشتناکی می شود؟! اما سوال این جاست آیا با وجود اینترنت و ابزار الکترونیک ثبت تصاویر و اسمارت فون ها و شبکه های اجتماعی، امروزه همین اتفاق به گونه ای ضمنی نیفتاده است؟ آیا امروز ما از همه خاطرات ثبت شده مان در فضای مجازی علیه زندگی مان استفاده نمی کنیم؟

نسبت شخصیت حقیقی ما با نمونه مجازی آن

Be Right Back قصه زنی است که شوهرش را از دست می دهد و تکنولوژی امکان ایجاد ارتباط مجازی با شوهر مرده اش را ایجاد می کند. البته نه با روح او، بلکه با شناختی که دنیای مجازی از شخصیت او به دست آورده و توسط یک نرم افزار تمامی کنش ها و واکنش های او را پیش بینی و خلق کرده و در قالب یک فرد مجازی تحویل زن قصه می دهد. ایده ای بکر و جذاب اما خطرناک.


تمامی رفتار و گفتار ما در فضای مجازی قابلیت بررسی توسط نرم افزارهای تحلیل اطلاعات دارند و امکان این که از هر کدام از ما یک شخصیت تعریف شده در فضای مجازی وجود داشته باشد، قطعی است. حال آیا این شخصیت حقیقی است؟ مجازی بودن آن چه نسبتی با شخصیت حقیقی ما دارد؟ شخصیت مجازی ما در دنیای اینترنت چه نقش اجتماعی در مناسبات سیستماتیک جامعه ایفا می کند؟

احساساتی که در فضای مجازی مطرح می کنیم، ارتباطی که ایجاد می کنیم، عشقی که بروز می دهیم، تصوری که از افراد دیگر در این فضا داریم، با دنیای واقعی چه تفاوت هایی دارند؟ همه این ها پرسش هایی است که در این اپیزود مطرح می شود و به خوبی مورد تحلیل قرار می گیرد.

هر شهروند یک فیلم بردار

امروز جامعه شناسان برای بررسی کنش های اجتماعی مردم در جامعه با پدیده عجیبی مواجه هستند که نمونه آن را در کشور خودمان بارها و بارها شاهد بوده ایم؛ مثال اخیرش درمراسم مرگ مرحوم مرتضی پاشایی را خوب به یاد داریم.


مردمی که فارغ از اصل موضوع و بدون توجه به مضمون و دلیل رویدادی که در حال وقوع است، تنها به ثبت بخشی از رویداد از دریچه قاب دوربین موبایل های خود مشغول هستند. سپس به عنوان یک ابزار خودمختار (به ظاهر خودمختار) اقدام به انتشار و بارگذاری فایل های تصویری در فضای مجازی می کنند.

بررسی جامعه شناختی و روان شناختی و اساسا شناختی این پدیده را به اهل فن وا می گذاریم. اپیزود خرس سفید از سریال «آینه سیاه» به دنبال نشان دادن جنبه های مخوف چنین پدیده ای است. مردمی که همگان تنها به نظاره از دریچه دوربین موبایلشان می پردازند و تنها ثبت تصاویر ماجرا برای آن ها اهمیت دارد و نه خود ماجرا.

در این بین و زمانی که هر رویداد تبدیل به سوژه تفریح مردم می شود، چه برخوردی می توانیم با رویدادها داشته باشیم؟ یک بار دیگر فیلم «نمایش ترومن» به کارگردانی پیتر وبر و نویسندگی اندرو نیکول را به یاد بیاورید. اپیزود خرس سفید گونه ای متفاوت از ایده «نمایش ترومن» را بازگو می کند.

اگر چنین شرایط فرضی ای را وحشتناک می پنداریم، آیا هم اکنون نیز مشابه چنین شرایطی را باید وحشت آور بپنداریم؟ خودتان را خبرنگار تصور کنید، هر رویدادی چه شیرین و چه تلخ تنها سوژه ای است برای روایت در رسانه متبوعتان و خوراکی برای سرگرمی مردم. حال هر شهروند را با داشتن یک دوربین فیلم برداری در جیبش یک فیلم بردار در نظر بگیرید. همه رویدادها سوژه های فیلم برداری فیلم های سرگرم کننده مردم برای رسانه های دنیای مجازی هستند. غیر از این است؟

رقابت انتخاباتی با یک شخصیت کارتونی

The Waldo Moment اپیزود ششم سریال «آینه سیاه» داستان عیجبی از حضور یک شخصیت کارتونی در انتخابات است! دنیای مجازی و رسانه های همیشه در صحنه، این بار به انتخابات نیز رحم نمی کنند. والدو نام یک خرس کارتونی است که به خاطر زبان تند و نقاد و تیپ طنزپردازش محبوبیت اجتماعی زیادی دارد و همین امر مردم را ترغیب کرده، او را تشویق به حضور در انتخابات می کنند. از همه جالب تر این که رقبای انتخاباتی او (دستگاه دولتی) نیز از حضور او برای داغ تر شدن تنور انتخابات استقبال می کنند.


در عین جذابیت طرح و متن و کارگردانی اپیزود «لحظه والدو» توهینی عمق به تفکر میلیون ها انسانی رقم می خورد که در توهم فضایی آرمانی به نام دموکراسی در غرب (شاید هم شرق) به سر می برند. والدو توسط مردی پرسش گر و خلاق و هنرمند خلق شده است که در بزنگاه دوراهی «عطای عشق و لقای زندگی» جلوی شخصیت کارتونی والدو که مخلوق خودش است، می ایستد و سرنوشت عجیبی را از سر می گذراند. نمونه بسیار هنرمندانه آن را در فیلم «سیمونه» ساخته اندرو نیکول با بازی آل پاچینو شاهد بوده ایم که این بار متفاوت تر و موجزتر روایت شده است.

زندان مجازی مجرمان سایبری

اپیزود هفتم سریال «آینه سیاه» با نام کریسمس سفید در روزهای پایانی سال ۲۰۱۴ در تعطیلات کریسمس پخش شده است که حد اعلای پیچیدگی تلفیق ژانرهای علمی- تخیلی، درام روان شناختی با بن مایه های فلسفی و اعتراض به پیشرفت لجام گسیخته فناوری اطلاعات را در آن شاهد هستیم.


امروز برای همه ما که از دستگاه های جدید تلفن همراه استفاده می کنیم، پدیده مسدودکردن مخاطبان (bloking contacts) امری عادی است و می توانیم مخاطبی را بلاک کرده و از برقراری تماس تلفنی او با خودمان جلوگیری کنیم. حال اگر بخواهیم فردی را در دنیای واقعی از کل زندگی مان مسدود کنیم، چه دنیایی می شود؟

تصور کنید دردنیای زندگی کنیم که تکنولوژی امکان مسدود کردن همه انسان ها را به ما بدهد و از طرفی قوانین حقوقی مدون نیز چنین پدیده ای را مدیریت کنند. حال شما مرتکب جرمی می شوید و قانون جریمه آن را «مسدود شدن همه انسان ها برای شما و مسدود شدن شما برای دیگران» تعیین کرده باشد. یک زندان مجازی؛ چه ایده فوق العاده جذابی است. اما این ایده ها هم چنان که جذاب و دوست داشتنی هستند، وحشتناک نیستند؟

«آینه سیاه» همه امکانات لازم برای پیش بینی دنیای پیشرفته الکترونیک آینده نزدیک (چه بسا همین اکنون) را فراهم می کند. این که از این امکانات چگونه استفاده کنید، و چه احساسی نسبت به این آینده/ حال داشته باشید، تجربه ای است که در دیدن هفت اپیزود رویایی «آینه سیاه» منتظر شماست.