جلوگیری از سوءاستفاده جنسی از بچه ها

ماهنامه زنان امروز - غزاله مسعودی: در پیمان نامه حقوق کودک، به هر فرد زیر 18 سال «کودک» گفته می شود. سوءاستفاده جنسی از کودکان (CSA) یعنی درگیر کردن کودک در فعالیت های جنسی به دست فردی بزرگسال یا کودکی که حداقل سه سال از او بزرگ تر است. در ایران آمارهای دقیقی در این زمینه در دست نیست اما برخی منابع در کشورهای دیگر تاکید می کنند که از هر 7 دختر یک نفر و از هر 10 پسر یک نفر در طول کودکی خود با این معضل رو به رو می شود.


اغلب قربانیان سوءاستفاده جنسی کودکانی هستند که هیچگونه اطلاعاتی در این خصوص و نحوه مقابله با آن ندارند. آنها در طولانی مدت مورد آزار قرار می گیرند و تخمین زده می شود ۶۰ تا ۸۰ درصد آنها هیچ گاه در این مورد با کسی سخن نمی گویند. این کودکان غالبا احساس شرم و گناه می کنند و خود را در این جریان مقصر می دانند و همین عامل باعث می شود بسیاری از موارد آزار جنسی آنها گزارش نشود و قربانیان در بسیاری موارد خدمات حمایتی و درمانی دریافت نکنند.

سوءاستفاده جنسی از کودکان تاثیرات بسیار مخرب و منفی بر رشد روانی- اجتماعی کودکان دارد و مختص طبقه اجتماعی- اقتصادی خاصی نیست. بروز اختلالات اضطرابی، افسردگی، اختلال در غذا خوردن، انزوا و مشکلات ارتباطی در این کودکان بسیار شایع است. آنها در بلندمدت با افت عملکرد مواجه می شوند. از سوی دیگر احتمال می رود کسانی که در کودکی مورد سوءاستفاده جنسی قرار می گیرند در بزرگسالی بیشتر از سایر افراد رفتارهای آزارگرانه جنسی داشته باشند. این آسیب هزینه های بسیاری را به دولت ها هم تحمیل می کند چرا که کودکان سرمایه های انسانی کشورها هستند. به این ترتیب، پیشگیری از این پدیده کارآمدترین تدبیری است که برای مواجهه با آن اندیشیده شده است.


لکلرس و همکاران (۲۰۱۱) در مطالعه راه های مقابله با آزارگر جنسی به این نتیجه رسیدند که «نه گفتن» به آزارگر جنسی تاثیرگذارترین روش برای ممانعت از سوءاستفاده بوده است. از این رو آموزش چنین مهارتی به کودکانِ در معرض خطر اثر پیشگیرانه دارد. دو سیاست کلی برای این آموزش وجود دارد: آموزش بزرگسالانی که مراقبت از کودکان را بر عهده دارند و آموزش کودکان برای کسب اطلاعات و مهارت های لازم به منظور مراقبت از خود.

اساسا آموزش پیشگیری از سوءاستفاده جنسی و نظارت بر آن از وظایف خانواده است اما از آنجا که برخی از خانواده ها به دلیل نداشتن آگاهی و مهارت کافی قادر به انجام این مسئولیت نیستند، از دهه ۱۹۸۰ میلادی تاکید بسیاری بر اهمیت و اثربخشی مداخلات پیشگیرانه مدرسه محور شده است و این روش در بسیاری کشورها به کار گرفته شده است. به این معنی که کودکان در مدرسه، در کلاس درس و در کنار همسالان خود آموزش ببینند که سوءاستفاده جنسی چیست و در صورت مواجهه با ن چه باید کنند. اما در ایران آموزش ساختاریافته ای برای پیشگیری از این آسیب درنظر گرفته نشده است.

با طراحی دوره آموزشی پیشگیری از آزار جنسی کودکان با رویکرد مدرسه محور، آن را نخستین بار در ایران به حدود ۴۰۰ دختر ساکن در شرق تهران (خاک سفید) آموزش دادم. پس از آن الگوی آموزشی طراحی شده را در یک طرح پژوهشی به ۹۰ کودک دختر و پسر ۷ تا ۱۲ سال ارائه کردم. این کودکان ساکن جنوب تهران (شوش و ناصرخسرو) بودند و برای دریافت خدمات، به برخی از سازمان های مردم نهاد مراجعه می کردند.

این پژوهش به شیوه آزمایشی انجام شد. کودکان را پس از مصاحبه (پیش آزمون) آموزش دادم. یک ماه پس از پایان آن، به یادسپاری مفاهیم آموزش داده شده را در قالب مصاحبه (پس آزمون) ارزیابی کردم: همه کودکان می توانستند اندام های خصوصی (سینه، باسن و اندام تناسلی) را نام ببرند. با لمس غیرمجاز (لمس اندام های خصوصی) آشنا بودند و اغلب می توانستند اقداماتی را که باید در شرایط مخاطره آمیز انجام دهند توضیح دهند. در نهایت شیوه آموزشی به کار رفته شده برای کودکان موثر ارزیابی شد.


در طول برگزاری جلسات آموزشی، همه کودکان با اصطلاح «اندام تناسلی»، که آن را برای اولین بار می شنیدند و حتی تکرارش برایشان دشوار بود، آشنا شدند. زیرا خانواده ها برای نامیدن این عضو از عناوین مختلفی استفاده می کنند. این بدان معناست که اسم واقعی و علمی «اندام تناسلی» نه تنها در خانواده بلکه در مدارس نیز به کودکان آموزش داده نمی شود.

کودکان شرکت کننده در پژوهش عموما به این سوال که «آیا تازگی ها پیش آمده که کسی به اندام های خصوصی شما دست بزند یا بخواهد این کار را بکند؟» پاسخ منفی دادند (۷۹.۳ درصد). اما وقتی از آنها پرسیدم «آیا کودکی را می شناسید که چنین اتفاقی برایش افتاده باشد؟» ۶۴درصد آنها داستان هایی را از وضعیت های مخاطره آمیزی که سایر کودکان در آن قرار گرفته بودند، روایت کردند.

اگرچه کودکان با کمک جلسات آموزشی و کسب آگاهی درباره اندام های خصوصی می توانستند در مورد آن با من گفت و گو کنند، اما شرح تجربه های شخصی برایشان دشوار بود. به نظر می رسد ویژگی تابو بودن رفتارهای جنسی بر کودکان نیز به طور جدی تاثیر می گذارد. کودکان تنها زمانی که در مورد دیگران از آنها سوال می کردم، می توانستند در قالب داستان هایی در مورد کودکان دیگر، به رویدادهایی اشاره کنند که آزار جنسی صورت گرفته بود.

مهم ترین نکاتی که در این داستان ها مورد توجه کودکان بود طبقه بندی و در ادامه آورده شده است.

مکان بروز خطر

* کوچه پس کوچه

بصیره، ۹ ساله، کودک کار: «توی کوچه پس کوچه.»

* مدرسه

مهدی، ۱۰ ساله، کودک کار: «توی مدرسه که کسی نیست و خلوته، ساعت یک و نیم دو، همه میرن یکی ممکنه بیاد توی مدرسه.»

* پارک

نصیر، ۷ ساله، کودک کار: «توی زمین چمن آخر پارک...»


واکنش کودک در وضعیت پرخطر

مهم ترین واکنشی که کودکان گزارش می کنند فرار بود. تنها در یک مورد اطلاع دادن به پدر و یک مورد گزارش به پلیس ذکر شد. برخی از کودکان تاکید می کردند که اگر چنین اتفاقی برایشان بیفتد به پدر و مادرشان نخواهد گفت چون آنها دعوایشان می کنند.

زهرا، ۱۲ ساله، کودک کار: «یه مَرده بهم گفت یه بوس بده همه فال هاتو می خرم، منم فرار کردم به پلیس گفتم، اون ها هم گرفتنش.»

آزارگر

* مرد

بسیاری از روایت های با اشاره به یک مرد شروع می شدند. معتاد و غربتی بودن از ویژگی های مردان آزارگر در روایت های کودکان بود.

علی، ۸ ساله، کودک کار: «بعضی غربتی ها می رن سراغ بچه ها با دست می زنن به باسن و در می رن.»

فردین، ۸ ساله: «بعضی مردها توی پارک با بچه ها این کار رو می کنن.»

* کودک بزرگ تر

کودکانی که به موارد آزار در مدرسه اشاره می کردند به طور مشخص از کودکانی نام می بردند که چند سال از آنها بزرگ تر بودند.

زهرا، ۱۱ ساله: «توی مدرسه بچه های بزرگ تر ممکنه بخوان کاری بکنن، من از چشم هاشون می فهمم با من که نمی تونن اما شاید با بچه های کوچک تر، اونارو نمی دونم بهشون گفتن یا نه.»

روش آغاز رابطه آرارگرانه

* تطمیع

شیرزاد، ۸ ساله: «می برن چیزی می خرن و به آدم دست می زنن.»

* تعقیب

نفیسه، ۱۲ ساله: «معتاده توی کوچه دنبال دوستم کرد اما بهش دست نزد.»

نازنین، ۱۳ ساله: «توی کوچه یه نفر دنبالم کرد گفت تو چقدر خوشگلی.»


درخواست کمک

سعید، ۱۲ ساله: «بعضی ها می گن بیا کمک من یا می گن بیا برایت چیزی بخرم بعد به ما دست می زنن.»

مراحل آموزش پیشگیری از سوءاستفاد جنسی از کودکان

جلسه اول: معارفه و آشنایی، کشیدن نقاشی

در این جلسه، هدف از برگزاری کلاس، تعداد جلسات و ساعت تشکیل کلاس را با کودکان شرکت کننده مرور کردم. سپس آنها خود را معرفی کردند، وضع قوانین کلاس با مشارکت خود کودکان صورت گرفت. کودکان را گروه بندی کردم و با توجه به جنسیتشان از هر گروه خواستم تا از یک دختر یا پسر نقاشی بکشند. نقاشی برای کودکان بسیار خوشایند است، در عین حال که با دادن این موضوع، ذهن کودکان متوجه اعضای بدن می شود و سعی می کنند اعضای بدن را بکشند.

جلسه دوم: آشنایی با اعضای بدن

برای آشنا کردن کودکان با اندام های خصوصی بازی نام بردن اعضای بدن را با آنها انجام دادم. به این صورت که شرکت کنندگان به صورت چرخشی و به نوبت، نام یک عضو از بدن را می گویند و اگر کسی عضوی تکراری را نام ببرد که فرد دیگری قبلا آن را گفته، از بازی خارج می شود. این بازی آن قدر ادامه پیدا می کند تا یک نفر برنده شود. در این بازی معمولا هیچ کدام از شرکت کنندگان از اعضای خصوصی نام نمی برند. آنها یا اصلا به این اندام ها به عنوان اعضای بدن نگاه نمی کنند و یا موضوع برایشان آن قدر تابوست که اسمی از این اندام ها نمی برند.

با توضیح عمل دفع ادرار و مدفوع در بدن انسان و اعضایی که این وظیفه را بر عهده دارند (اندام تناسلی و باسن) و همچنین عضوی که مادران به وسیله آن کودکان خود را تغذیه می کنند (سینه)، به اندام های خصوصی و کارکرد و اهمیت آنها اشاره کردم. با این توضیحات گفت و گو در مورد این موضوع برای کودکان عادی می شد. به کودکان توضیح دادم که برای این اندام ها از اصطلاح «اندام های خصوصی» استفاده می کنند چون اعضایی هستند که همیشه با لباس پوشانده شده اند. برای اطمینان از اینکه کودکان اندام های خصوصی را به خاطر سپرده اند از آنها خواستم محل اندام های مذکور را در نقاشی خود مشخص کنند.


جلسه سوم: انواع لمس ها

انواع لمس ها را، در قالب بازی، برای کودکان توضیح دادم. در این توضیحات تاکید بر این بود که لمس اندام های خصوصی نوعی از لمس است که باید از آن جلوگیری شود. به کودکان شرح داده شد که چه کسانی و در چه شرایطی مجازند اندام های خصوصی آنها را ببینند و لمس کنند- این افراد، پدر و مادر و پزشک کودک هستند. پدر و مادر فقط در زمان نظافت بعد از توالت و حمام کردن، به خصوص در گروه های سنی پایین تر که هنوز مستقل نشده اند، مجاز به لمس کودک هستند. پزشک هم در زمان معاینه برای بررسی سلامت کودک مجاز به این کار است.

جلسه چهارم: شیوه های مقابله با لمس اندام های خصوصی

به کودکان توضیح دادم که برخی افراد به دلیل مشکلات شخصیتی اندام های خصوصی کودکان را لمس می کنند و این کار نوعی کودک آزاری است و جرم محسوب می شود بنابراین کودکان باید در چنین وضعیتی اقداماتی انجام دهند. این اقدامات شامل نه گفتن، ترک کردن محل، گزارش به پدر و مادر یا یک بزرگ تر قابل اعتماد (مددکار اجتماعی، مدیر، معلم و...) و در نهایت تماس با اورژانس اجتماعی ۱۲۳ و پلیس ۱۱۰ است.

جلسه پنجم: روش های سوءاستفاده از کودکان

با ایفای نقش هایی، کودکان را با روش های سوءاستفاده افراد بزرگ تر از آنها آشنا کردم. تطمیع کردن و رشوه دادن به کودک، تهدید، ترساندن و گیج کردن کودک روش هایی بودند که در جلسات آموزشی بر آنها تاکید شد.

امروزه در تمام نقاط دنیا، به علت گسترش سوءاستفاده جنسی از کودکان و توجه ویژه کارشناسان، برنامه های پیشگیرانه با جدیت اجرا می شود. گاهی تصور می شود ارائه این آموزش ممکن است به حساسیت کودکان به موضوعات جنسی منجر شود و به همین دلیل از صحبت درباره آن به شدت پرهیز می کنند، اما هدف این برنامه افزایش اطلاعات و آموزش مهارت های لازم در تشخیص آزارهای جنسی کودکان است و حتی خطوط قرمز را برای کودکان مشخص تر می کند. همچنین تمرکز برنامه بر مهارت های خودمراقبتی است و هرگز به موضوعات جنسی نزدیک نمی شود.


ارائه آموزش های پیشگیری از سوءاستفاده جنسی به کودکان، همانند طرح ملی واکسیناسیون برای پیشگیری از ابتلا به بیماری ها، ضروری و حیاتی است. زیرا الگوی فرد آزارگر از شکل قدیمی آن که فردی ژنده پوش و دوره گرد در خیابان بود، به افراد آشنا و نزدیک که کودک آنها را می شناسد و حتی برخی اوقات به آنها وابستگی عاطفی دارد، تغییر کرده است. بنابراین در هر زمان و هر مکان کودکان با هر پایگاه خانوادگی هنری و اقتصادی- اجتماعی به این آموزش ها نیاز دارند تا بتوانند از خود مراقبت کنند.

در حال حاضر آموزش پیشگیری از سوءاستفاده جنسی از کودکان را مطابق با رویکردهای جهانی در سه سطح پیگیری می کنم:

آموزش کارشناسان: تاکنون ۱۵۰ کارشناس حرفه های یاورانه (مددکاری اجتماعی، روانشناسی و مشاوره) در کارگاه های آموزشی که در دانشگاه علامه طباطبایی و دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی برگزار کردم، با این بسته آموزشی آشنا شده اند و برخی در سازمان های خود این آموزش را به کودکان ارائه کرده اند.

آموزش کودکان: تاکنون ۸۰۰ کودک را در مدارس و سازمان های مردم نهاد آموزش داده ام. همچنین پروژه ای تعریف شده است برای آموزش به کودکان کار که در سازمان های مردم نهاد در حال دریافت خدمات هستند. این پروژه به زودی اجرا خواهدشد.

آموزش والدین: قبل از آموزش کودکان، اعلام موافقت والدین و همچنین آشنایی شان با مباحثی که به کودکان آموزش داده می شود بسیار ضروری است. همسان سازی اطلاعات آنها و آمادگی والدین برای پیشگیری و اقدامات بعدی از فواید این آموزش است. به همین دلیل در تمام دوره هایی که کودکان حضور داشتند والدین آنها را نیز اموزش داده ام. والدین در کلاس های جداگانه ای آموزش دیدند تا بتوانند به کودکان خود براساس این الگو آموزش دهند.