مناسبات قدرت در خانواده ایرانی

سالنامه شرق: در خانواده سنتی ایرانی ظاهرا همه قدرت در اختیار مردان بود؛ هر چند زنان نیز به طور عمده با فرزندآوری می توانستند به شکل ضمنی در خانواده قدرت به دست آورند. در این شکل خانواده، با وجود توزیع قدرت، اصل و اساس حفظ خانواده و از خودگذشتگی بود. با گذشت زمان، مناسبات قدرت در خانواده ایرانی تغییر کرده است. زن ها به اندازه مردها احساس قدرت می کندو چیزی به نام ایثار در چفت و بست خانواده ایرانی نیست. با تقی آزاد ارمکی، جامعه شناس، در مورد مناسبات قدرت در خانواده ایرانی گفتگو کرده ایم.

در ساختاری که ظاهرا بر اساس علاقه، از خودگذشتگی و دیگرخواهی شکل می گیرد و بالطبع با بسیاری ساختارهای دیگر اجتماعی متفاوت است، چرا رقابت بر سر قدرت وجود دارد؟ آیا این رقابت در گذشته نیز وجود داشته یا امروزه با تغییرات اجتماعی ایجاد شده و از اساس ناگزیر بوده است؟

- فرض ما فرض ایدئالیستی درستی است اما واقعی نیست. یکی از مشکلات اساسی خانواده در دوران معاصر این است که این واحد بر اساس دیگرخواهی و ایثار و تعلیق تام و تمام شکل نمی گیرد. در نبود این دیگرخواهی و ایثار نخستین اتفاقی که در خانواده می افتد، بحث تقسیم قدرت است. این در خانواده ایرانی بحث تازه ای است. در خانواده سنتی، هنگامی که زن و مرد تصمیم به تشکیل خانواده می گرفتند و وارد این فضا می شدند، قصد ماندگاری داشتند. این ماندگاری الزام هایی به همراه داشت. درست است که در این شکل خانواده تقسیم کار به شکل طبیعی وجود داشت اما فرد برای دیگری زیست می کرد.


یعنی در چنین خانواده ای زن برای مرد، مرد برای زن یا هر دو برای فرزند یا همه برای کیان خانواده یا همه برای چیزی به نام بقا یا برای زندگی کردن، زیست می کردند. در واقع ضرب المثلی که می گفتند زن با لباس سفید به خانه بخت می رود و با کفن سفید بیرون می آید، معنایش این بود که خانواده با فرض و بر اساس ماندگاری شکل گرفته است. این البته بدان معنا نیست که برای مرد چنین فرضی وجود نداشت بلکه مرد هم اساسا برای ماندگاری در خانواده اقدام به تشکیل آن کرده بود. مهمترین مسئله در خانواده بعد از شکل گیری، به سرعت فرزندآوری بود، مسئله تربیت فرزند، انتقال فرهنگ، بقای خانواده، حفاظت از سرمایه خانواده و تولید سرمایه اجتماعی و فرهنگی و غیره. این را با خانواده امروزی مقایسه کنید.

امروز در هنگام تشکیل خانواده مهمترین دغدغه و بحث، خودخواهی است تا دیگرخواهی. واقعیت این است که در جامعه امروز ایران افراد برای خودخواهی تشکیل خانواده می دهند. در واقع در این شکل خانواده، نه تنها ایثار جایی ندارد، بلکه افراد برای به خدمت گرفتن دیگری ازدواج می کنند. این است که امروز خانواده در ایران دچار بحران شده است. در خانواده ایرانی می بینید که بیشترین چالش ها و درگیری ها در سال های نخست زندگی رخ می دهد. در این شکل خانواده، به طور معمول طلاق از سال اول تا پنجم اتفاق می افتد، چون زن و مرد هنوز تصمیم نگرفته اند دیگری را بخواهند یا به دیگری تعلق داشته باشند و گذشت کنند.

در چنین خانواده ای معمولا از سهم صحبت می شود. در همان ابتدای شکل گیری خانواده، زنان حق طلاق و تحصیل و ... می خواهند و مردان نیز شرط و شروط خاص خود را می گذارند. این مجموعه شروط، به معنای حذف دیگرخواهی و ایثار است. در واقع افراد در چنین شرایطی این پیغام را به هم می دهند که تا جایی با تو زندگی می کنم که نیازهای من تامین شود، این نیازها گستره وسیعی را در بر می گیرند و شامل نیازهای جنسی، اقتصادی، خانوادگی و نظایر آن است. اینجاست که به نظر می رسد یکسان سازی یا توزیع امکانات در خانواده رخ می دهد و دعوای اینکه چه کسی تصمیم بگیرد به وجود می آید و در واقع اینجاست که قدرت مهم می شود.

البته این بدان معنا نیست که قدرت در خانواده سنتی ایرانی مهم نبود. قدرت در آن روزگار هم مهم بود و عمل می کرد اما تفاوت این بود که افراد و به خصوص زنان در خانواده برای به دست آوردن چیزهای دیگر این اِعمال قدرت را می پذیرفتند. از جمله چیزهای دیگری که افراد بابت آن قدرت را تاب می آوردند، مواردی بود مانند داشتن فرزند، حفظ حرمت خانواده و اینکه طلاق و بدنامی رخ ندهد. برای مرد هم کمابیش چنین خواسته هایی وجود داشت.

امروزه اما شکل برخورد متفاوت است به این صورت که افراد می گویند من مهم هستم و همسرم به اندازه من مهم است. اینجاست که دعوا شکل می گیرد، چون نظام فرهنگی که در اختیار ماست این گونه طراحی نشده است و در نتیجه گرفتاری چند برابر می شود. نظام فرهنگی - اجتماعی ما توضیح دهنده توزیع قدرت به این معنا نیست. هزار شرط و شروط هم که در هنگام ورود به زندگی مشترک گذاشته شود، نظام فرهنگی نقش خودش را بازی می کند و در نهایت این به اعتراض فرد به فرد، افراد نسبت به هم و نسبت به دیگری تبدیل می شود. نخستین سخنی که زن و شوهر در خانواده، بعد از اولین اختلافات، به آن اشاره می کنند، طلاق است.

در خانواده گذشته اصلا از طلاق سخن گفته نمی شد. در خانواده سنتی قهر و اعتراض بود اما طلاق به این سادگی در مخیله افراد جا نمی گرفت. امروز ساده ترین و نزدیکترین گزینه موجود جدایی است؛ اینجاست که خود صحبت درباره طلاق عاملی برای از هم پاشیدن می شود. وقتی آنقدر به طلاق سهولت می بخشیم، خود حرف طلاق علت طلاق می شود.


به نظر می رسد با استقلال اقتصادی بیشتر زنان، در خانواده هایی که وابستگی مالی به زنان بیشتر و نقش آنها در تصمیم گیری ها پررنگ تر است، ظاهرا زنان قدرت تاثیرگذاری بیشتری دارند اما دیده می شود که در بزنگاه هایی یا خود زنان این قدرت را باور نمی کنند و نمی توانند از آن استفاده کنند یا مردان خانواده در لایه های پنهان تر اجازه استفاده از قدرت را به زنان نمی دهند. در نهایت، در لایه های پنهان تر، جنگ قدرت هنوز ادامه دارد. این فضا را چگونه تحلیل می کنید؟

- بله، این جنگ پنهان است. در ابتدای زندگی مشترک، دختر و پسر با هم گفتگو می کنند و به توافق هایی می رسند. آنها تصور می کنند قرار است به زندگی خوبی برسند اما وقتی وارد زندگی می شوند، نظام فرهنگی و اجتماعی با آنها سازگاری ندارد و خودشان هم حاضر نیستند به نفع یکدیگر در یک بازی دراز مدت کنار بیایند تا خانواده را حفظ کنند؛ این است که ساده ترین دعوا می تواند به جدایی بینجامد. در ظاهر بازیگر اینها هستند، اما چیزی که موجب می شود این همه ناسازگاری وجود داشته باشد، همان نظام فرهنگی است. این نظام فرهنگی که پیش از این، سکوت و سازش و دگرخواهی را توضیح می داد، امروز به افراد می گوید اگر با هم نمی سازید، پس خودخواه هستید و ایثار نمی کنید و باید جدا شوید؛ یعنی همین نظام فرهنگی که تا دیروز ماندگاری را توضیح می داد، امروز جدایی را توضیح می دهد.

چه اتفاقی در جامعه ایرانی افتاده است که نظام فرهنگی - اجتماعی ایجاد ناسازگاری می کند؟

- نظام فرهنگی در جامعه ایرانی تغییر عمده ای نکرده است. آدم ها احساس جداشدگی و تنهایی می کنند و نظام فرهنگی این را تشدید می کند. برای مثال، فرض کنید دختر و پسری دچار اختلاف شده اند و به دادگاه رجوع می کنند. در دادگاه از زن می پرسند همسرت چگونه است و همین پرسش را از مرد نیز می کنند. این سوال با همان کلیشه های فرهنگی موجود در جامعه، مرد را وا می دارد که بگوید همسرم ناسازگار است و زن را وا می دارد که بگوید شوهرم ناتوان و بداخلاق است. در واقع آن نظام فرهنگی کلیشه هایی را در اختیار آدم ها می گذارد که فرد با استفاده از آنها لازم نیست بگوید خواسته های من در این زندگی مشترک تامین نشده است، بلکه می گوید همسرم مشکل دارد؛ در صورتی که در واقع علت اساسی، خودخواهی و زیاده خواهی تک تک طرفین دعوا در خانواده است.


طی سال ها و در جریان تغییر جامعه ایرانی چه اتفاقی افتاده است که افراد به اینجا برسند که جز خواسته خودشان در خانواده چیز دیگری اهمیت نداشته باشد و مواردی که در گذشته موجب پایداری خانواده می شده از اساس نایاب شود؟

- جامعه ایرانی دچار دگردیسی عمده ای درباره رسیدن به فردیتی شده که خودخواهانه است، یعنی در جریان سال ها به خصوص در سه دهه اخیر، افرادی در این جامعه تولید شده اند که دیگرخواه نیستند.

با در نظر گرفتن این واقعیت که به خصوص در سه دهه اخیر، مفاهیمی مانند ایثار و فداکاری و از خودگذشتگی به شدت از سوی رسانه های رسمی در جامعه ایران تبلیغ شده است، چطور ممکن است چنین اتفاقی، یعنی شکل گرفتن فردیت خودخواهانه رخ داده باشد؟

- این بدان دلیل است که در نظام تربیتی ایران دوگانه ای شکل گرفته که یک بخش آن جمع گرایی و ایثار بوده است؛ در بخش دیگر اما، در متن زندگی اجتماعی، منفعت خود آدم ها مهم می شود. روال این است که در مدرسه به کودک می گویند باید درس بخواند و درجه یک باشد. به کلاس های مختلف برود و مهارت های مختلف به دست بیاورد.

در واقع طی سال ها بار زیادی روی فرد انبار می شود و این احساس در او به وجود می آید که بسیار مهم است. هنگامی که همین فرد در جامعه و در برابر مصرف، در مورد نیازهای جنسی و اجتماعی قرار می گیرد، در او انباشتی از نیازهای خودخواهانه ایجاد می شود که سویه دیگر همان دوگانگی است. در واقع بخش دیگرخواهی به شکل رسمی وجود دارد اما به لحاظ آموزه ای درونی نشده است. این فردیت مدرن، خودخواهانه است و تنها منافع خود را در نظر می گیرد.

شکل فردیت غربی با فردیتی که در جامعه ایرانی است، چه تفاوتی دارد؟

- در نظام فرنگی غرب به فردیتی که وجود دارد اجازه کنش داده می شود و کلیت نظام آموزشی، آموزه های فردگرایی دگرخواهانه را اشاعه می دهد نه جمع گرایی را که فرد در آن دیده نشود. به آدم ها گفته می شود مهم هستند اما اهمیت شان محدود و معطوف به دیگران است. این فردگرایی دگرخواهانه است.


در خانواده، در چنین جامعه ای که شما به آن اشاره می کنید، چه رفتار و آموزه هایی جریان دارد که خروجی آن چنین افرادی است که فردیت دیگرخواهانه در آنها نمود دارد؟

- در خانواده ها نیز رفتار محدود و معطوف به فردیت دگرخواهانه است. در آموزش کلی جامعه به افراد گفته می شود آنها همه مسئولیت ها را به عهده ندارند و از طرف دیگر خانواده و همه اختیارات هم دست آنها نیست. در عین حال نظام های حمایتی نیز در کنار نظام خانواده وجود دارند و همه مسئولیت ها با خانواده نیست. در چنین خانواده و جامعه ای فرد می آموزد زندگی شخصی خودش را بسازد، این است که به سرعت از خانواده خارج می شود و از حدود ۱۵ سالگی می تواند تصمیم بگیرد که می خواهد ادامه تحصیل بدهد یا خیر.

سیستم حمایتی نیز در چنین جامعه ای برای خانواده تعریف شده است که وقتی فرزندان این واحد را ترک کردند، والدین تنها نمانند. زمانی که فرزند از خانواده بیرون می رود، سیستم از او حمایت می کند تا آواره و فاسد و گرفتار نشود. در این جامعه به افراد گفته می شود اگر قانون را رعایت کنند، سیستم مسئولانه با آنها برخورد می کند. در جامعه ایرانی همه مسئولیت ها روی خانواده بار می شود و همه چیز هم در اختیار اوست و خانواده مسئول فرزندان است. خانواده مسئولیت پذیری را آغاز می کند ولی آموزه های مدرن، در کلاس و مدرسه و رسانه ها، نیازهای فردی را تبلیغ می کند. این است که فرد در خانواده ایرانی فربه می شود، بی آنکه آموزش های اجتماعی پیوند خود با مسئولیت هایش را فرا گرفته باشد.

اگر بخواهیم مناسبات قدرت در خانواده ایرانی را با جامعه ای که در آن فردگرایی معطوف به جمع وجود دارد مقایسه کنیم، این مقایسه چگونه خواهد بود؟

- در جامعه ای که فردگرایی دیگرخواهانه وجود دارد، خانواده خیلی منشأ کنش سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نیست و مسئولیت های محدودی دارد. فرزندآوری و حمایت از فرزند تا محدوده هایی در حیطه مسئولیت اوست و بیش از آن مسئولیت عمده برای خانواده تعریف نمی شود.

پس میان زن و مرد در آن فرهنگ مناسبات قدرت چگونه است؟

- در چنین جامعه ای برابرخواهی وجود دارد ولی بر اساس مسئولیت پذیری است. در جامعه ما اما نابرابری و نپذیرفتن مسئولیت توأمان وجود دارد. این است که امروز گرفتاریم و نخستین مشکل به دعوا منجر می شود. در غرب، در نیمی از موارد با وجودی که افراد می توانند خانواده را ترک کنند، این اتفاق نمی افتد اما در ایران گزینه اول طلاق است. این است که در ایران با یک جامعه مستأصل، ناراحت و ناراضی مواجه ایم.


این رویه کجا امکان اصلاح دارد؟

- در نظام آموزشی و البته نه نظام آموزش و پرورش. فرد مدرن، باید مسئولیت پذیر باشد. نظام باید مسئولیت ها را به افراد جامعه برگرداند، برای مثال فرزند من اگر می خواهد ادامه تحصیل بدهد، باید مشارکت کند. در صورتی که خانواده ایرانی می خواهد تا لحظه آخر و تا همیشه برای فرزند تصمیم بگیرد. در واقع ما در جامعه ایرانی پای بچه ها می ایستیم تا آنها را به بح-ران می رسانیم و در نهایت همین فرزندی که این همه هزینه برای خانواده داشته است، به منبعی برای خشونت با خانواده و والدین تبدیل می شود.

به نظر می رسد این روزها خشونت جدیدی علیه والدین در این کشور اتفاق افتاده است. فرزندان با بی توجهی، بی احترامی، نابود کردن سرمایه های فرهنگی و اقتصادی خانواده اقدام به اعمال خشونت می کنند. این رفتارها از کجا آمده است؟

بروز این رفتار بابت آن است که مسئولیت پذیری به اشتباه عمل کرده و خانواده به عنوان تنها مانع رشد افراد تلقی شده است؟ در جامعه امروز ایران آدم ها احساس می کنند اگر با خانواده شان باشند مشکل پیدا می کنند و چون با خانواده مانده اند مشکل پیدا کرده اند.

چطور می شود از این بحران خارج شد؟

- این از اقتضای اجتماعی و کانونی کردن خانواده در سیاست فرهنگی ما ایجاد شده است و اصلاح آن منوط به آموزش است و البته نه آموزش به معنای مدرسه ای، بلکه آموزش در سیاستگذاری ها. اینکه در جامعه ایران باید انسان و مسئولیت او پذیرفته شود. وقتی بپذیریم به انسان ها مسئولیت بدهیم و در قبال این مسئولیت حقوقی داشته باشند، اینجاست که قانون ظهور می کند. وقتی قانون آمد کسی نمی تواند بهانه بیاورد و همه ملزم به رعایت آن هستند.

چه زمانی می شود به افراد مسئولیت داد؟

- هنگامی که حق و اختیار داشته باشند. در هر حال واقعیت این است که در جامعه ایرانی ما هنوز تصمیم نگرفته ایم وظایف را تقسیم کنیم و به آدم ها حق و مسئولیت بدهیم. اساسا در این جامعه به کسی حق داده نمی شود که مسئولیت داشته باشد.


درگذشته «فرزند» برای زنان ابزار قدرت محسوب می شده و با فرزندآوری می توانسته اند موقعیت خود را در خانواده تثبیت کنند و بعضا قدرت بگیرند. در حال حاضر این مورد را چگونه می بینید؟ آیا امروز هم فرزند برای زنان ابزار قدرت است یا با توجه به اهمیت حق حضانت، زنان فرزندآوری را به مثابه بندی بر پای خود می بینند؟ آیا استفاده ابزاری از فرزند برای قدرت گرفتن هنوز در خانواده ایرانی وجود دارد؟

- تا دیروز زن ها بابت فرزندآوری قدرت می گرفتند. درست است که در خانواده های ایرانی پدران اهمیت زیادی داشتند اما فرزندان به طور ضمنی زیر سلطه رأی مادران شان بودند. این به مادران قدرت می داد. در جامعه جدید زن ها احساس می کنند با وجود مردانی که چندان مسئولیت پذیر نیستند، فرزندآوری زیاد بدبختی پیش می آورد.