بیماری مغز متفکر U۲

هفته نامه سلامت - دکتر رضا زارعی * : گلوکوم و آب سیاه دو نام یک بیماری هستند که در آن فشار چشم به شکلی غیرطبیعی افزایش و بینایی کاهش می یابد.

از قدیم گفته اند تا زمانی که یک نعمت را از دست ندهید، قدر و ارزش آن را درک نخواهید کرد. چشم ها نیز از جمله نعمت های گرانقدر پروردگار هستند که هر روز از وجود آنها لذت می بریم و شاید اصلا فراموش کنیم که به طور بالقوه در خطر از دست دادن بینایی قرار داریم. پس در همین لحظه با خواندن این مقاله به خاطر بسپارید که بیماری های مختلفی می توانند این قابلیت شگفت انگیز را با خطر مواجه کنند.

یکی از شایع ترین و مهمترین این بیماری ها «گلوکوم» یا «آب سیاه» است که اغلب بدون هیچ علامت خاصی آغاز می شود و به تدریج از میدان بینایی می کاهد. این موضوع اهمیت تشخیص و درمان به موقع را دو چندان می کند چرا که اگر گلوکوم دیر تشخیص داده شود، دیگر قابل برگشت نیست و کمبود دید حاصل از آن برای همیشه باقی می ماند. در آستانه روز جهانی گلوکوم، برای آشنایی بیشتر با این بیماری و راه های تشخیص و درمان آن با ما همراه شوید.

* «یوتو» خواننده ایرلندی گروه راک یوتو (U۲) که مشهور به مغز متفکر این گروه است، یکی از مشهورترین خوانندگان راک است که ۲ سال پیش در گفتگویی به بیماری چشمی اش و دلیل استفاده از عینک آفتابی اعتراف کرد. او ۲۰ سال است که به گلوکوم مبتلا شده و تحت درمان است. از آنجا که این بیماری، چشم های او را نسبت به نور حساس می کنند، «یوتو» همیشه عینک آفتابی به چشم می زند.


* «آندره بوچلی» یکی از مشاهیر اپرا و ایتالیایی الاصل است که از کودکی دچار گلوکوم مادرزادی بود و از کاهش دید رنج می برده و در ۱۲ سالگی نیز به دلیل برخورد توپ با چشمانش، بینایی خود را به طور کامل از دست داده. او در مدرسه نابینایان ادامه تحصیل داده تا اینکه موفق به دریافت مدرک دکترا در رشته حقوق شده است. او همچنین به نواختن سازهای پیانو، فلوت و ساکسیفون مسلط است و از مشاهیر موسیقی جهان است.


* «روپی گلدبرگ» کمدین آمریکایی که برای بازی در فیلم روح جایزه اسکار، گلدن گلوب و بفتا دریافت کرده بود، در سال ۲۰۱۴ اعلام کرد که به گلوم مبتلا شده و گاهی بر اثر این بیماری دچار سردرد و چشم درد می شود. با این حال او در مقابل این بیماری تسلیم نشد و علاوه بر موفقیت های هنر، در رشته ادبیات نیز موفق به دریافت مدرک دکترا از دانشگاه نیویورک شده است.


گلوکوم؛ دومین علت قابل پیشگیری نابینایی در جهان

گلوکوم یا آب سیاه دومین علت نابینایی قابل پیشگیری در دنیا و اولین علت نابینایی قابل پیشگیری در آمریکاست. این بیماری چشمی بر حسب وضعیت زاویه چشم (فضای بین قسمت خلفی قرنیه و قسمت قدامی عینیه) به دو نوع زاویه بسته و زاویه باز تقسیم می شود. همچنین می توان آن را به نوع اولیه و ثانویه دسته بندی کرد. اگر گلوکوم زود تشخیص داده شود، قابل درمان و قابل پیشگیری است اما در اغلب موارد به دلیل اینکه علائمی ندارد، دیر مشخص می شود. متاسفانه اطلاعات دقیق و سراسری از شیوع این بیماری در کشور وجود ندارد اما مطالعات نشان داده اند شیوع گلوکوم با افزایش سن بالا می رود، طوری که آمار آن در افراد بالای ۴۵ سال به ۱.۴ درصد، افراد بالای ۸۰ سال به ۱۲ درصد و افراد بالای ۹۰ سال به ۱۵ درصد می رسد.

نزدیک بین ها بیشتر از دیگران در معرض ابتلا به گلوکوم هستند

گلوکوم چند عامل مستعد کننده دارد که مهمترین آنها ارث و ژنتیک است. در واقع، اگر یکی از اعضای خانواده به گلوکوم مبتلا باشد، احتمال ابتلا در خویشاوندان نزدیک او ۹ برابر می شود. علاوه بر این، افرادی که نزدیک بین هستند، افرادی که قرنیه نازکی دارند، مبتلایان به دیابت و بیماری های بافت همبند و تمام افرادی که تغذیه سر عصب چشم شان مشکل دارد، مستعد ابتلا به گلوکوم هستند. این بیماری معمولا هر دو چشم را مبتلا می کند. با این حال ممکن است آب سیاه یک چشم پیشرفته تر از دیگری باشد. تنها در صورتی گلوکوم تک چشمی می شود که آن چشم بیماری خاصی داشته باشد.

وقتی مایع درون چشم حبس می شود...

داخل چشم مایعی به نام زلالیه وجود دارد که از جسم مژگانی ترشح می شود. این مایع از مردمک عبور می کند و وارد قسمت اتاق قدامی می شود. سپس از طریق زاویه چشم که در واقع، همان فضای بین قسمت خلفی قرنیه و قسمت قدامی عنبیه است، خارج می شود. جالب است بدانید ناحیه زاویه خود از بافت های متعددی تشکیل شده است. بافت اول، شبکه ترابکولار است که خود ۳ لایه دارد. بعد از آن به کانال شلم می رسیم که مثل کمربندی دور چشم قرار گرفته است.


سپس وریدهایی را مشاهده می کنیم که مایع را به سطح چشم می آورند. این مایع از طریق ملتحمه، رگ های لنفاتیک، عروق خونی و در نهایت اشک، جذب و خارج می شود. اگرچه مایع زلالیه برای تغذیه قرنیه، لنز، مردمک و شبکیه لازم است اما اگر میزان ترشح آن نسبت به حجم خروجی بیشتر شود یا خروج مایع از ناحیه زاویه دچار اشکال شود، فشار چشم بالا می رود.

تمام قسمت های چشم در مقابل این مشکل مقاوم هستند اما ناحیه ای که عصب بینایی از آن خارج می شود، نسبت به بالا رفتن فشار چشم آسیب پذیر است. طبق قانون پاسکال، اگر فشار در یک نقطه از ظرفی دربسته بالا برود، عینا به نقاط دیگر نیز منتقل می شود. در گلوکوم نیز فشار به سر عصب وارد می شود و آن را به طرف خارج می راند و یک حفره در آن ناحیه ایجاد می کند. این در حالی است که حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار عصب از ناحیه مذکور خارج می شوند و فشار وارد شده، رشته های عصبی را از بین می برد. هر یک از این رشته های عصبی مختص یک نقطه از میدان بینایی هستند.

شاید گلوکوم دارید و خبر ندارید!

بینایی چشم را می توان به دو بخش تقسیم کرد؛ یکی بخش تیزبینی یا همان قابلیت مشاهده اجسام کوچک از فواصل دور است، دیگری، میدان بینایی است که باعث می شود همزمان با نگاه کردن به یک نقطه، اطراف آن را هم ببینید. در بیماری گلوکوم، دید از بین نمی رود، بلکه فقط میدان بینایی از قسمت کناری محو و به تدریج کوچک تر می شود و از آنجا که میدان بینایی وسیع است، فرد معمولا متوجه این موضوع نمی شود. در واقع زمانی از آن باخبر می شود که میدان بینایی کاملا از بین رفته و آسیب به آخرین رشته های مربوط به دید دور رسیده باشد. در این وضعیت، دید کم می شود و فرد به پزشک مراجعه می کند.

البته گلوکوم، افزایش فشار چشم و تغییرات عصب بینایی در بیشتر موارد هنگام معاینات دوره ای افراد به دنبال تغییر نمره چشم یا بیماری های دیگر تشخیص داده می شود. به طور کلی، گلوکوم را می توان به وسیله معاینه، اندازه گیری فشار چشم و بررسی زاویه چشم، ته چشم و عصب بینایی تشخیص داد. درمان های پاراکلینیکی خاصی نیز وجود دارند که هم در تشخیص و هم پیگیری وضع بیماری موثر هستند. لازم به ذکر است آسیب های وارد شده به عصب بر اثر گلوکوم قابل برگشت نیستند و بلکه همه اقدامات درمانی برای حفظ وضع موجود انجام می شوند. به عبارت دیگر، با کمک درمان های دارویی، لیزر و جراحی می توان بینایی موجود را حفظ و از پیشرفت بیماری جلوگیری کرد.

هر درمانی عارضه ای دارد

هر دارو عارضه خاص خود را دارد. در مورد قطره ها اگر بیمار هنگام مصرف مجرای اشکی خود را فشار دهد، دارو وارد حلق نمی شود و معمولا عوارض سیستمیک به جای نمی گذارد. لیزر نیز معمولا عارضه ای ندارد، فقط ممکن است در روزهای اول بعد از عمل یک مقدار فشار را بالا ببرد که برای کاهش آن از داروهای کاهنده فشار استفاده می شود اما در مورد جراحی گلوکوم می توان گفت مشکل تر از سایر جراحی هاست و معمولا عوارض بیشتری دارد، بنابراین بیمار و پزشک هر دو باید از این عوارض آگاه باشند تا در صورت بروز، به موقع آنها را درمان کنند.

نتیجه جراحی صددرصد نیست و ممکن است بعد از مدتی اثر آن کم شود. در این صورت بیمار می تواند مجددا تحت همان جراحی یا جراحی جایگزین قرار بگیرد.


۵ پرسش گلوکوم، ۵ پاسخ پزشکان

۱- آیا تغذیه در بروز گلوکوم نقش دارد؟

نقش تغذیه در بروز گلوکوم هنوز مشخص نشده است. به هر حال اگر تغذیه درست و طبیعی باشد، مشکلی در این زمینه ایجاد نمی کند. اگر هم فرد به گلوکوم مبتلا شده باشد، نمی تواند با تغذیه تغییری در آن ایجاد کند.

۲- آیا ضربه باعث بروز گلوکوم می شود؟

ضربه به چشم یکی از عواملی است که می تواند گلوکوم ثانویه ایجاد کند. در این موارد بر حسب نوع و شدت آسیب چشم، فرد ممکن است به گلوکوم زاویه باز یا زاویه بسته مبتلا شود.

۳- آیا ورزش، گلوکوم را تشدید می کند؟

در مورد تاثیر ورزش بر گلوکوم مطالعات بسیاری انجام شده اما نتایج دو پهلو در آنها زیاد به چشم می خورد. بعضی محققان معتقدند ورزش های ایروبیک فشار چشم را کم می کند و در مقابل، ورزش های سنگین فشار چشم را افزایش می دهند اما در واقع این مسائل هنوز کاملا اثبات نشده اند.

۴- آیا درمان لیزری به تکرار نیاز دارد؟

درمان لیزری برای گلوکوم های زاویه بسته معمولا طی یک جلسه انجام می شود اما لیزرهایی که برای گلوکوم زاویه باز به کار می روند، ممکن است در فواصل مختلف و با افزایش مجدد فشار چشم نیاز به تکرار داشته باشند. مصرف دارو نیز بعد از درمان لیزر معمولا کاهش می یابد یا قطع می شود.

۵- آیا گلوکوم قابل پیشگیری است؟

این بیماری قابل پیشگیری نیست و برای این منظور بیشتر باید از ازدواج های فامیلی پرهیز کرد. علاوه بر این، افراد بالای ۴۰ سال باید حتما سالی یک بار به چشم پزشک مراجعه و فشار چشم خود را کنترل کنند. اگر هم در خانواده سابقه گلوکوم وجود داشته باشد، باید فواصل معاینه را کوتاه تر کرد.


انواع گلوکوم

۱- گلوکوم زاویه باز

در گلوکوم زاویه باز اگرچه ناحیه زاویه باز است اما ممکن است یکی از لایه های آن گرفته باشد. محل گرفتگی معمولا در معاینه کلینیکی قابل تشخیص نیست بلکه فقط مشخص است که فشار چشم بالا رفته و مایع نمی تواند از آن خارج شود. در این شرایط باید برای حفظ وضعیت موجود و جلوگیری از پیشرفت بیماری، فشار چشم را به حالت طبیعی برگرداند. برای این منظور معمولا داروهایی تجویز می شوند که ترشح مایع زلالیه را کم می کند. بعضی داروها نیز خروج مایع زلالیه از چشم را افزایش می دهند. اگر این درمان ها موثر واقع نشوند، باید از لیزر استفاده کرد. اگر هم بیمار به لیزر جواب ندهد در نهایت می توان از درمان های جراحی کمک گرفت.

۲- گلوکوم زاویه بسته

در گلوکوم زاویه بسته، زاویه چشم به دلیل شکلی که دارد، مستعد بسته شدن است. در این وضعیت وقتی مردمک باز می شودت (با استفاده از قطره دارویی یا قرار گرفتن در محیط تاریک و شب هنگام خواب) یک مقدار از عنبیه روی ناحیه زاویه می رود و باعث بسته شدن آن می شود. در این وضعیت، فرد ناگهان دچار سردرد، تهوع، استفراغ و درد چشم می شود. خیلی اوقات این افراد گمان می کنند علائم شان به دلیل مسمومیت است، بنابراین به متخصص داخلی مراجعه و داروی مسمومیت دریافت می کنند در حالی که علت اصلی علائم آنها بسته شدن زاویه چشم است.

این بیماران معمولا دچار تاری دید نیز می شوند و باید با کمک درمان های دارویی از ورم و فشار چشم شان بکاهند. سپس باید تحت درمان لیزر قرار بگیرند و سوراخی در اطراف عنبیه شان ایجاد شود. با این کار ناحیه بسته شده باز می شود و مایع تجمع یافته از اتاق خلفی به اتاق قدامی چشم می آید و فشار شکسته می شود. این درمان حتما باید برای هر دو چشم انجام شود زیرا با درگیری یک چشم، چشم دیگر نیز مستعد افزایش فشار خواهد بود.

۳- گلوکوم ثانویه

بعضی از انواع گلوکوم به صورت ثانویه در افراد مستعد به دنبال مصرف داروهایی مثل کورتون (پماد چشمی، قطره و ...) داروهای اعصاب، داروهای سرماخوردگی، آلرژی و ... ایجاد می شود. در واقع، هر دارویی که ترشح مایع چشم را افزایش دهد، فرد را مستعد آب سیاه می کند.


البته داروهای سرماخوردگی و آلرژی که حاوی آنتی هیستامین هستند، مشکلی برای این افراد ایجاد نمی کنند اما اگر حاوی «فنیل افرین» باشند، در افرادی که زاویه چشم شان تنگ است باعث باز شدن مردمک و افزایش خطر حمله گلوکوم می شوند. از دیگر انواع گلوکوم ثانویه می توان به گلوکوم بر اثر دیابت اشاره کرد. التهابات داخل چشم هم افراد را مستعد ابتلا به گلوکوم می کنند. گلوکوم های ثانویه نیز باید به موقع تشخیص داده شوند و تحت کنترل و درمان قرار بگیرند.

نوع گلوکوم ثانویه بر حسب بیماری زمینه ای فرد می تواند متفاوت باشد اما اگر بیمار به طور مرتب وضعیت خود را پیگیری کند، احتمال درمان برای او بالا می رود. در مان این افراد معمولا شامل قطره می شودت و به ندرت لازم است برای کاهش فشار چشم از قرص استفاده کنند. اگر هم فرد به این درمان ها جواب ندهد می تواند از لیزر و در نهایت جراحی بهره بگیرد.

۴- گلوکوم مادرزادی

یکی دیگر از انواع گلوکوم، آب سیاه مادرزادی است که در کودکان تازه متولد شده یا طی چند هفته تا چند ماه اول تولد دیده می شود. سیاهی یا قرنیه چشم این کودکان بسیار بزرگ است و خیلی ها به اشتباه فکر می کنند نوزاد چشم درشت است در حالی که این وضعیت نوعی بیماری است که به دلیل افزایش فشار چشم در دوران جنینی بروز می یابد.

میزان شیوع گلوکوم مادرزادی یک در ۱۰ هزار است؛ یعنی از هر ۱۰ هزار کودک متولد شده، یک نفر به گلوکوم مادرزادی مبتلا است. زمینه های ژنتیکی و ازدواج های فامیلی معمولا در این بیماری دخیل هستند. این کودکان اغلب «فوتوفوبی» دارند یعنی در نور اذیت می شوند و اشک ریزش پیدا می کنند. خیلی از آنها وقتی وارد مطب می شوند صورت شان را به شانه مادر می چسبانند تا نور به چشم شان نتابد یا وقتی روی تخت می خوابند دست شان را روی چشم می گذارند.

این بیماری باید خیلی سریع تشخیص داده و درمان شود. درمان گلوکوم مادرزادی جراحی است و درمان های طبی معمولا برای این بیماران کم اثر و کوتاه اثر هستند. گاهی حتی لازم است کودک تحت درمان های متعدد قرار بگیرد و چند بار جراحی شود در هر صورت|، پیش آگهی اغلب این افراد خیلی مطلوب نیست و بسیاری از آنها دچار کاهش دید یا از دست دادن دید می شوند.

۵- گلوکوم به دنبال آب مروارید

خیلی اوقات افراد سوال می کنند آب مروارید چه زمانی به آب سیاه تبدیل می شود؟ در پاسخ باید گفت اگر آب مروارید بیش از حد رسیده شود، قطر قدامی - خلفی افزایش می یابد و ممکن است به طور ناگهانی باعث بسته شدن ناحیه زاویه و بالا رفتن فشار چشم در افراد مستعد شود. درمان این افراد جراحی و برداشتن آب مرواریدی است که عامل آب سیاه شده است.

۶- گلوکوم با فشار طبیعی

گلوکوم با فشار طبیعی نوعی آب سیاه است که در آن فشار چشم بالا نمی رود اما گرفتاری عصب همچنان پیشرفت می کند. در این موارد ابتدا باید سایر علل گفتاری عصب چشم را رد کرد و بعد به گلوکوم با فشار طبیعی رسید. سر عصب چشم این بیماران در برابر فشار طبیعی مقاومت ندارد و لازم است این فشار برای آنها از حد طبیعی نیز کمتر شود. این بیماری بیشتر در افرادی دیده می شود که پدیده «رینود» (نوعی اختلال در دستگاه گردش خون) دارند و وقتی دست شان را به آب می زنند، خیلی قرمز می شود. همچنین ممکن است به اختلالات قلبی - عروقی شدید مبتلا باشند. از آنجا که تغذیه سر عصب چشم در این وضعیت دچار اشکال می شود، بیمار را باید حتما تحت درمان مناسب قرار داد.

* متخصص و جراح چشم، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران