تقلای بی حاصل عربستان برای رقابت با ایران

خبرگزاری ایرنا: رقابت عربستان با جمهوری اسلامی پدیده جدیدی نیست، اما طی سال های اخیر تقلای عربستان برای برتری یافتن بر ایران چنان پررنگ شده است که برخی ناظران از آن با عنوان 'جنگ سرد' ریاض علیه تهران یاد می کنند.

سعودی ها همواره نگران اقتدار ایران در منطقه، جهان اسلام و عرصه بین المللی بوده اند، اما این کابوس پس از انعقاد توافق هسته ای جمهوری اسلامی ایران با قدرت های بزرگ جهان که لغو تحریم ها و به تبع آن گشوده شدن دروازه های تجارت جهانی را برای ایران به همراه داشت، بیش از گذشته خواب سیاستمداران سعودی را برآشفت.

خبرگزاری بلومبرگ آمریکا اواخر ماه میلادی گذشته با انتشار گزارشی با اشاره به 'طرح جایگزین' سعودی ها در ارتباط با ایران، نوشت: عربستان که نتوانست مانع انعقاد توافق هسته ای جهان با جمهوری اسلامی شود، اکنون این نقشه را برای محدود کردن توان ایران در برخورداری از منافع توافق مذکور در دست اجرا دارد.

دغدغه های رقابت با ایران، سعودی ها را بر آن داشته است تا راه های مختلفی را برای تحت فشار قراردادن جمهوری اسلامی در پیش گیرند و در این میان تلاش های ریاض در این خصوص نه تنها عموما دستاوردهای پیش بینی شده را به همراه نداشته، بلکه در مواردی ٬تبعات منفی را متوجه منافع عربستان کرده است.

*نفت

یکی از حربه هایی که عربستان از آن علیه جمهوری اسلامی استفاده کرده، نفت است؛ به طوری که برخی تحلیل گران از این رفتار به عنوان 'جنگ نفت' تعبیر کرده اند.

پیش از نشست ماه مارس (اسفند/ فروردین) در دوحه قطر که با هدف تعیین سقف تولید نفت برگزار شد، محمد بن سلمان ولیعهد عربستان در دو مصاحبه با خبرگزاری بلومبرگ اعلام کرد که بدون حضور ایران در طرح محدود سازی سطح تولید نفت خام، در این زمینه اقدام نخواهد کرد.

پیشنهاد تعیین سقف تولید برای نفت، معروف به 'فریز نفتی'، زمانی مطرح شد که تهران افزایش میزان تولید تا سطح پیش از تحریم ها را در دستور کار خود قرار داد.

فریز نفتی با حمایت عربستان اندکی پس از لغو تحریم های ایران و به بهانه مقابله با سیر نزولی بهای جهانی نفت مطرح شد، در حالی که ریاض در نوامبر سال ۲۰۱۴ و همزمان با آغاز روند کاهشی بهای این کالای راهبردی، از همراهی با پیشنهادی مشابه در سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) امتناع کرد و تصمیم گرفت به قیمت سقوط آزاد بهای نفت، تلاش خود را برای خارج کردن 'رقبا' از بازار به کار بندد.

ریاض با وجود مشکلات مالی که از همان زمان گریبانش را گرفته بود، اعلام کرد که تولید نفت خود را روزانه به ۱۰ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه خواهد رساند. علی النعیمی وزیر نفت وقت عربستان نیز به صراحت گفت که اگر قیمت نفت به بشکه ای ۲۰ دلار هم برسد، اوپک نباید تولید را کاهش دهد. این اظهارات زمانی ایراد شد که میزان تولید و صدور نفت ایران در نتیجه تحریم ها، بسیار محدود بود.

روزنامه تلگراف که از رویکرد عربستان در مخالفت با کاهش میزان تولید به عنوان 'قماری بزرگ' یاد کرد، نوشت: درآمدهای عربستان از زمان آغاز بهار عربی و حتی پیش از شروع روند نزولی بهای نفت رو به کاهش گذاشته بود، به طوری که سرمایه های خروجی این کشور حدود هشت درصد تولید ناخالص داخلی را تشکیل می داد.

اما، تصمیم عربستان برای آن چه حفظ سهمش از بازار نفت عنوان شد، به مشکلات اقتصادی ریاض دامن زد.

هرچند در سال ۲۰۱۴ که سیر نزولی قیمت نفت خام آغاز شد، برخی تحلیلگران بازار با استناد به اظهارات سعودی ها، معتقد بودند که هدف عربستان از افزایش میزان تولید و تن ندادن به محدودیت های پیشنهاد شده توسط اعضای اوپک، حفظ بازار در رقابت با برزیل، کانادا و نفت شیل آمریکاست، اما گروهی دیگر از کارشناسان یکی از اهداف مهم سعودی ها در این تصمیم را ضربه زدن به اقتصاد ایران می دانستند.

نشریه آلمانی اشپیگل هم در این باره نوشت: اقدام عربستان در تولید بیش از سقف تعیین شده به منظور کاهش بهای نفت و ضربه زدن به اقتصاد ایران، برای ریاض هم ارزان تمام نشد و کسری بودجه حدود یکصد میلیارد دلاری در سال ۲۰۱۵میلادی را برای عربستان به ارمغان آورد.

به نوشته این منبع خبری آلمانی به نقل از برآورد موسسات مالی، با ادامه این روند ٬صندوق ذخایر ارزی بزرگ ترین تولید کننده نفت جهان ظرف پنج سال آینده خالی خواهد شد.

صندوق بین المللی پول در گزارش پایش مالی و اقتصادی سالیانه خود در اکتبر (مهر/آبان) گذشته ضمن هشدار درباره صفر شدن ذخایر ارزی عربستان درصورت ادامه روند کاهش بهای نفت، اعلام کرد که عربستان در سال ۲۰۱۵ شاهد تراز منفی ۲۱.۶ دهم درصدی و در سال ۲۰۱۶ حدود ۱۹.۴ دهم درصد خواهد بود؛ ارقامی که در قیاس با رقم سه و چهار دهم درصدی سال ۲۰۱۴ به مراتب افزایش یافته است.

کاهش قیمت نفت و فشار مالی ناشی از آن باعث شد که سرعت بسیاری از طرح های بلندپروازانه حکومت سعودی، از جمله احداث 'شهر اقتصادی' در حاشیه دریای سرخ و پروژه آینده نگرانه 'منطقه مالی' در ریاض به شدت کند شود.

روزنامه انگلیسی زبان نشنال امارات نیز در اکتبر گذشته گزارش داد که بودجه پروژه های مهمی همچون متروی ریاض و فرودگاه عبدالعزیز جده از ۶۳ میلیارد ریال عربستان در سال ۲۰۱۵ به ۲۳ میلیارد ریال در سال ۲۰۱۶ کاهش خواهد یافت.

کیث کول، تحلیلگر ارشد موسسه انرژی و سرمایه معتقد است که عربستان تاکنون توانسته با برداشت از خزانه، کاهش بهای نفت را تا حد زیادی جبران کند و از تلاطم رکود بازار جان به در برد.
ریاض همچنین در این راستا به راهکارهایی همچون کاهش یارانه سوخت، اعمال مالیات بر ارزش افزوده و حتی برنامه های تنوع زایی برای کاستن وابستگی اش از نفت روی آورده است.

اما بسیاری صاحب نظران، از جمله خود کول، بر این باورند که بعید است این اقدامات در نهایت بتواند عربستان را از پیامدهای افت بهای نفت مشابه آن چه ونزوئلا و نیجریه را گرفتار کرده، نجات دهد.

این تحلیلگر آمریکایی، حتی پیش بینی کرده است که عربستان برای جلوگیری از خیزش اعتراضی شهروندانش، یا به اصطلاح 'بهار سعودی' که ممکن است در نتیجه سیاست های قدرت طلبانه ریاض و پیامدهای منفی اقتصادی آن گریبانگیرش شود، ناگزیر به پرداخت بهایی سنگین خواهد بود.
ناگفته نماند که عربستان در زمینه اهداف صوری خود از توسل به حربه نفت نیز موفقیت چندانی کسب نکرد.

نشریه فایننشال تایمز انگلیس اواخر ماه مارس گذشته (فروردین) اعلام کرد که داده های موسسه اف جی ایی نشان می دهد که سهم عربستان از بازارهای نفت چین از ۱۹ درصد در سال ۲۰۱۳ به ۱۵ درصد در سال ۲۰۱۵ کاهش یافته است.

سهم عربستان از صادرات نفتی به آفریقای جنوبی نیز طی همین مدت به شدت کاهش یافت و از ۵۳ درصد به ۲۲ درصد رسید. علاوه بر این دو بازار مهم، افزایش تولید نفت شیل آمریکا به کاهش نیاز این کشور به نفت خارجی منجر شد و در نتیجه عربستان در بازار آمریکا نیز حدود سه درصد از سهم خود را در بازه زمانی سه ساله از دست داد.

با این حال، ریاض همچنان به تقلا برای رقابت نفتی با ایران ادامه می دهد. رسانه ها چندی قبل از تخفیف چشمگیر عربستان در قیمت نفت به مشتریان اروپایی اش خبر داد؛ اقدامی که ناظران و کارشناسان آن را ادامه جنگی دانستند که ریاض علیه تهران به راه انداخته است.

*سیاست

عربستان از طریق متحدانش در منطقه و نیز کشورهایی که به شدت وابسته به کمک های مالی ریاض اند ،از اعمال فشارهای سیاسی بر ایران دریغ نکرده است.

در ماه آوریل (فروردین/اردیبهشت)، اردن اندکی پس از حضور ولیعهد عربستان در این کشور، سفیر ایران در امان را احضار کرد. حدود ۱۰ روز بعد از این اقدام، اخبار مربوط به توافق عربستان در زمینه سرمایه گذاری های چند میلیادر دلاری در اردن منتشر شد.

سودان و برخی کشورهای کوچک آفریقایی نیز در ازای دریافت حمایت های مالی، با سیاست های ضد ایرانی عربستان همراهی کردند.

با این حال، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در خصوص تشدید مناسبات با تهران، آن گونه که ریاض انتظار داشت عمل نکردند، به جز بحرین که بعد از واکنش خشم آلود عربستان به حادثه سفارتش در تهران پس از اعدام آیت الله شیخ نمر باقر النمر، مناسبات دیپلماتیک خود را با تهران قطع کرد، دیگر متحدان ریاض در خلیج فارس به فراخواندن سفیران و کاهش سطح مناسبات به کاردار بسنده کردند و عمان نیز سطح روابط خود را با ایران مانند گذشته حفظ کرد.

درماه فوریه (بهمن/اسفند) نیز ریاض تلاش کرد تا از طریق لغو برنامه کمک نظامی سه میلیارد دلاری اش به لبنان، مناسبات این کشور با ایران را تحت فشار قرار دهد. سعودی ها به صراحت اتحاد مقاومت حزب الله لبنان با تهران را دلیل تصمیم خود اعلام کردند.

شاشانک جاشی محقق ارشد اندیشکده دفاعی-امنیتی خدمات متحده سلطنتی انگلیس به بلومبرگ گفت که عربستان برای محدود کردن نفوذ اقتصادی و سیاسی ایران و تحت فشار قرار دادن تهران ٬از هیچ اقدامی فروگذار نخواهد کرد.

وی تلاش های از سر استیصال ریاض را در متوسل شدن به هر وسیله ای در راه تحقق اهدافش، به کارزاری 'چهل تکه' تشبیه کرد.

سعودی ها حتی برای مقابله با کابوس گسترش اسلام شیعی وارد جنگی پرهزینه در یمن شدند و به بهانه حمایت از دولت مستعفی این کشور، با صرف میلیاردها دلار علاوه بر نابودی زیرساخت های مدنی و اقتصادی این کشور فقیر عربی، هزاران غیرنظامی را قتل عام کردند؛ مداخله نظامی چندین ماهه ای، که به نوشته نشریه اشپیگل آلمان، جز شکست برای عربستان دستاوردی نداشته و تصاویر منتشر شده از تلفات غیرنظامی آن، در نهایت به زیان عربستان تمام شده است و این ماجراجویی برای سعودی ها چنان سنگین بوده است که برای رهایی از آن پای میز مذاکره با گروه های مقاومت یمن حاضر شدند.

مداخله نظامی یمن نه تنها دستاوردی برای عربستان به همراه نداشت، بلکه باعث شد تا وجهه ریاض در زمینه حقوق بشر بیش از گذشته تخریب شود. سازمان های بین المللی طی بیش از یک سال گذشته بارها مداخله نظامی عربستان و تبعات کنونی و آتی آن را برای غیرنظامیان یمنی محکوم کرده اند.

سازمان عفو بین الملل اخیرا در بیانیه ای ضمن انتقاد صریح از اقدام نظامی عربستان، اعلام کرد که ریاض با استفاده از سلاح های ممنوعه، از جمله بمب های خوشه ای، یمن را به میدان مین تبدیل کرده است.

در نتیجه قطورتر شدن پرونده جنایات جنگی عربستان در یمن، سازمان ملل چندی پیش عربستان و هم پیماناش را به خاطر کشتار صدها کودک یمنی در فهرست سیاه قرار داد؛ اقدامی که تبعات منفی اش سعودی ها را واداشت تا با تهدید و ارعاب ٬این نهاد بین المللی را مجبور به عقب نشینی کند.

برخی ناظران، حتی مذاکرات نهان و عیان عربستان با رژیم صهیونیستی به عنوان دشمن شماره یک ایران و تلاش برای عادی سازی روابط با تل آویو، از جمله پیشنهاد سازش با این رژیم را هماهنگ با رویکرد ایران ستیزی سعودی ها دانسته اند.

*تجارت

ریاض از زمان انعقاد توافق هسته ای و به ویژه پس از لغو تحریم های غرب در ژانویه (دی/بهمن) گذشته، به شدت تلاش کرده است تا مانع ورود سرمایه های خارجی به ایران شود و در این راه از توسل به انواع اهرم های فشار رسمی و غیررسمی و مانع تراشی برای محدود سازی فعالیت بازرگانان دریغ نکرده است.

مصطفی علانی مدیر بخش امنیت ملی و مطالعات تروریسم مرکز تحقیقاتی خلیج فارس در گفت وگو با خبرگزاری بلومبرگ، سیاست مقابله تجاری با ایران را سیاست واضح حکومت سلمان شاه کنونی عربستان دانست.

به گفته پال پیلار استاد علوم سیاسی دانشگاه جورج تاون آمریکا، سعودی ها در اردوگاه منزوی سازی ایران و در تلاش برای از پای در آوردن رقیب، دست به دامن متحدان عرب خود در منطقه خلیج فارس شده اند.

مطابق گزارش بلومبرگ، جمهوری اسلامی پس از هند و چین، سومین شریک تجاری امارات در سال ۲۰۱۵ بود. اما دبی از زمان لغو تحریم ها، روند تمدید مجوزهای تجاری، اقامت بازرگانان ایرانی و گشایش حساب های بانکی را دشوار کرده است.

هرچند، بر خلاف امارات، ارزش مبادلات تجاری عربستان و دیگر همپیمانان کوچکترش با ایران چندان حائز اهمیت نیست.

به نوشته پایگاه اینترنتی المانیتور، حجم کل مبادلات تجاری چهار هم پیمان عرب ریاض یعنی بحرین، سودان، جیبوتی و سومالی که در تبعیت از عربستان مناسبات خود را با تهران قطع کرده اند، فقط ۱۴۵ میلیون دلار است.

کیندا چبیب محقق ارشد موسسه یورومانیتور اینترنشنال انگلیس در تحلیلی که پایگاه گالف نیوز امارات منتشر کرد، صنعت گردشگری را یکی دیگر از بخش هایی دانست که در نتیجه سیاست های عربستان در قبال ایران دچار خسارت خواهد شد.

عربستان چند ماه قبل شرکت هواپیمایی ماهان را تحریم و از ورود به حریم هوایی خود منع کرد. سعودی ها همچنین با کارشکنی و مانع تراشی در مسیر حضور زائران ایرانی در مناسک حج، تلاش کرده اند تا به مصاف جمهوری اسلامی بروند.

بر اساس گزارش گالف نیوز، اندکی پس از تشدید تنش میان ریاض و تهران، یک هزار و ۵۵۰ پرواز میان دو کشور متوقف شد.

چیبب افزود: این مساله می تواند برای صنعت گردشگری منطقه مخرب باشد، زیرا هر ساله دهها هزار زائر ایرانی برای انجام مناسک حج عمره به عربستان سفر می کنند.

عربستان که تلاش های اخیرش در جهت اعمال سقف تولید و محدود کردن توان بهره مندی ایران از فرصت حاصل از لغو تحریم ها به نتیجه نرسید و حتی با مخالفت برخی هم پیمانانش از جمله کویت به عنوان عضو شورای همکاری خلیج فارس مواجه شد، اکنون نگران از دست دادن نفوذ و جایگاه خود در کارتل اوپک است. چرخش موضع محسوس ریاض در جدیدترین نشست سران اوپک در وین (پنجشنبه ۱۴ خرداد) مبنی بر انصراف از پیشنهاد 'ثابت نگه داشتن میزان تولید نفت' نیز می تواند تا حد زیادی ناشی از این نگرانی باشد.

عربستان پس از ناکامی در مسیر محدودسازی تولید نفت ایران، در تلاش برای حفظ موقعیت خود این بار با وزیر نفت جدیدش خالد الفالح در نشست اخیر اوپک مدعی اتخاذ موضعی نرم تر شد. الفالح نیز پس از برگزاری نشست های مذکور اعلام کرد که بازار نفت در مسیر درست خود قرار گرفته و نیازی به تعیین سقف تولید برای اوپک نیست.

این در حالی است که روزنامه وال استریت ژورنال به نقل از جان هال رئیس موسسه مشاور آلفا انرژی انگلیس و از ناظران دیرینه تحولات اوپک، پس از برگزاری این نشست از افزایش اعتبار و نفوذ وزیر نفت ایران نوشت و از بیژن زنگنه با عنوان باتجربه ترین وزیر اوپک یاد کرد.

جمی وبستر عضو مرکز سیاست انرژی جهانی در دانشگاه کلمبیا نیز از تجربه دیرینه زنگنه و موقعیت ایران برای افزایش تولید نفت خام به عنوان امتیازهای وی یاد کرد.

در این گزارش آمده است: زنگنه یکی از بازمانده های عرصه دشوار سیاست در ایران است که به خاطر حضور فعال در چندین سمت وزارتی طی برهه های حساس در ۲۵ سال گذشته به وی لقب 'شیخ الوزرا' داده اند.

همانطور که روزنامه فایننشال تایمز انگلیس نیز در گزارش ماه ژانویه اش نوشت، در شرایطی که محاسبات ژئوپولیتیکی جهان در حال تغییریافتن به نفع ایران است و ارتباط میان وهابیت سعودی ها و دیدگاه افراطی گری بیش از پیش زیر ذره بین جامعه بین المللی قرار گرفته است، حاکمان ریاض به فکر بازبینی وضعیت خود در مقایسه با جمهوری اسلامی افتاده اند.

رویکرد عربستان در مقابل ایران تا به امروز امتیاز ملموسی برای سعودی ها به همراه نداشته است، اما با توجه به نگرانی عربستان از برتری روزافزون سیاسی-اقتصادی ایران در منطقه و جهان، بعید به نظر می رسد در شرایط کنونی ریاض با واقعیت های روز و معادله های جدید کنار بیاید.