مرگ تدریجی هامون...

ماهنامه دانشمند - مریم رضایی: اواخر سال 1394 بود که تالاب هامون ثبت بین المللی شد و برای ادامه حیات به عنوان ذخیره گاه زیست کره، در چارچوب قوانین بین المللی زیر نظر یونسکو قرار گرفت.

مراسم رونمایی از لوح بین الملی ثبت تالاب هامون 25 اردیبهشت امسال با حضور معصومه ابتکار، رییس سازمان حفاظت محیط زیست، گری لوییس نماینده ارشد سازمان ملل در ایران، استرکیش لاروش، مدیر دفتر منطقه ای یونسکو در تهران و سفرای کشورهای آلمان و افغانستان در زابل برگزار شد. گری لوییس در این مراسم گفت: «از سال 1900 تاکنون از هر 10 تالاب 6 تا از بین رفته اند. نمی توانیم اجازه بدهیم تالاب دیگری از بین برود. باید با کمک هم هامون ها را نجات بدهیم. سخت است ولی غیرممکن نیست.»

اما اوایل خرداد با شروع بادهای 120 روزه سیستان، وزش باد شدید با سرعت 90 کیلومتر بر ساعت در زابل سبب شد تا غلظت ذرات معلق در هوای این شهر به 1751 میکروگرم بر متر مکعب یعنی 11 برابر حد مجاز برسد که این آلایندگی سه برابر آلودگی هوای آلوده ترین شهر جهان است.

کارشناسان هواشناسی و محیط زیست در واکنش به عامل آلودگی این شهر توضیح دادند که با وزش بادهای 120 روزه در زابل، تالاب خشک و بدون پوشش گیاهی هامون به چشمه تولید گرد و خاک در آسیای مرکزی تبدیل شده است و مانند یک دودکش گرد و خاک تولید می کند. هامون تنها مأمن زیست پرندگان مهاجر در نواحی خشک و نیمه خشک محسوب می شود. بیش از 183 گونه پرنده در این منطقه مشاهده شده است. محرومیت های استان، رسیدگی نکردن و سقف کوتاه اعتبارات موجب شده است این تالاب علاوه بر افزایش ریزگردها، شاهد مرگ و انقراض گونه های جانوری باشد.

برای بررسی تازه ترین وضعیت هامون و چالش های پیش رو برای نجات این زیستگاه مهم جنوب شرقی ایران، با دکتر احمد قرائی، رییس پژوهشکده تالاب بین المللی هامون گفتگو کردیم.


به عنوان اولین سوال، درباره وضیعت آبگیری تالاب هامون توضیح می دهید؟

- آب این تالاب به صورت سیلابی آورده شده است، به گونه ای که در مدت زمان کمی حجم زیادی از آب وارد تالاب می شود که کنترل و نگهداری آن به برنامه ریزی دقیقی نیاز دارد. در چند سال اخیر به منظور احیای این تالاب پروژه های تحقیقاتی را اجرا کردیم که از میان این پروژه ها می توان به تهیه نقشه توپوگرافی تالاب با حمایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان اشاره کرد که بر اساس نقشه تهیه شده، اطلاعات دقیقی از شیب تالاب و رفتار آب در آن به دست آمده است.

به همین منظور در این پزوهشکده برنامه ریزی های چهار، پنج و هفت ساله تدوین شد. برای انجام بسیاری از این مطالعات به خودرویی نیاز داریم که بتواند در تالاب حرکت کند و علاوه بر آن به ایستگاهی قابل حمل برای مدیریت آب ورودی تالاب نیاز است تا به محض ورود آب به اپراتور هشدار دهد اما در حال حاضر این پژوهشکده فاقد زیرساخت های تحقیقاتی محیطی است.

اما به مدت یک سال با امکاناتی محدود روی خاصیت فیزیکی و شیمایی آب تالاب مطالعاتی انجام دادیم و اثبات کردیم احداث چاه نیمه چهارم با هزینه های گزاف ضروری نبود زیرا کیفیت آب در چاه نیمه چهارم به دلیل اثرات مستقیم جنس بستر کهش می یابد و بهتر است به جای نگه داشتن آب در این نواحی از آن در سایر موارد مثلا شرب و کشاورزی، استفاده شود.

با همه این محرومیت ها در این پژوهشکده دو پروژه تحقیقاتی کلان ملی اجرایی شده است.

- بله. این پروژه ها در راستای دو طرح کلان ملی حفاظت از تالاب ها در تالاب هامون اجرایی شد که یکی از آنها «ارائه راهکارهایی برای تعیین و تامین آب اکولوژیک تالاب بین المللی هامون» است که با حمایت مالی اداره کل حفاظت محیط زیست استان در دستور کار این پژوهشکده قرار دارد. همان طور که می دانید در کشور اولویت تامین آب در درجه اول آب شرب است و اولویت بعدی که در دستور کار وزارت نیرو قرار دارد، تامین آب جهت احیای تالاب های کشور از جمله تالاب بین المللی هامون است. از این رو در این مطالعات سعی می شود تا حداقل نیاز آبی تالاب در سال های کم آبی و متوسط آبی، برای احیا و حداقل کارکردش تعیین شود.

نتایج بررسی های انجام شده به سازمان حفاظت محیط زیست کشور ارائه شده است. «شناسایی کانون های پرخطر ریزگرد» از دیگر پروژه های کلان این پژوهشکده است که برای این منظور سناریوهایی را برای رفتار آب ورودی تدوین کردیم، زیرا فرضیه در این مطالعات این است که آب ورودی به این حوضه بتواند کانون های ریزگرد را پوشش دهد و اگر قرار است در آینده آبی در تالاب باقی بماند، این آب در گودال ها و کانون های ریزگرد متمرکز شود.


در شرایط فعلی که ریزگردها به دغدغه روز کشور تبدیل شده اند، سهم هامون در بروز این ذرات چقدر است؟

- به دلیل تغییرات اقلیمی، ضمن آن که جهت کریدور بادهای سیستان تغییر کرده است، میزان وزش هم از ۱۲۰ روز به بیش از ۱۶۰ روز افزایش یافته است. این تالاب بین المللی از سه تالاب اقماری «هامون پورک»، «هامون صابری» و «هامون هیرمند» تشکیل شده است. آب پس از عبور از هامون پورک و به هامون صابری به هامون هیرمند به عنوان آخرین ایستگاه ورود آب به دشت سیستان وارد می شود.

این دشت در حال حاضر به منطقه عظیمی از ریزگردها و مواد آبرفتی و مواجه با خشکسالی تبدیل شده است و با وزش بادهای ۱۲۰ روزه ریزگردها را از کف تالاب به پیرامون خود پراکنده می کند. در این تالاب سه کانون اصلی ریزگرد وجود دارد و در صورتی که روند خشکسالی ادامه یابد، بر دامنه نفوذ ریزگردها افزوده خواهد شد. از سوی دیگر با ورود ریزگردها از کشور افغانستان به ایران، با نفوذ افزایش ریزگردها مواجه ایم زیرا از یک سو ریزگردها از افغانستان به ایران وارد می شود و از سوی دیگر ریزگردهای تالاب نیز به آن اضافه خواهد شد.

در حال حاضر وضعیت آبگیری این تالاب چگونه است؟

- آب این تالاب به آب ورودی رود هیرمند وابسته است و به دلیل تغییر اقلیم و بروز خشکسالی های پی در پی، هیچ گاه انتظار نداشتیم تالاب از طریق بارش آبگیری کند و همواره آب آن از هیرمند تامین می شده است. از این رو لازم است اقداماتی در سطح بین المللی صورت گیرد تا حق آبه این تالاب بین المللی از هیرمند که از سمت افغانستان به ایران می آید، با نظارت سازمان های بین المللی همچون UNEP تامین شود. در صورتی که بتوانیم کشور همسایه را در این زمینه متقاعد کنیم، شاید بتوانیم امید بیشتری به احیای هامون داشته باشیم. در غیر این صورت باید آب های سیلابی را به گونه ای مدیریت کنیم تا بتوانیم با آن بخشی از این تالاب را حداقل برای بیش از نیمی از سال تامین کنیم.


با این شرایط تنوع زیستی و بقای آبزیان و پرندگان مهاجر به این حوضه آبی چه وضعیتی خواهند داشت؟

- با پیشرفت خشکسالی، آبزیان این حوضه در حال حاضر در محدوده چاه نیمه پناه گرفته اند. شیزوتراکس زارودنی (Schizothorax Zarudny) و شیزوسیپریس آلتی دورسالیس (Schizocypris Altidorsalis) دو گونه ماهی بومی و از گونه های منحصر به فرد در دنیا هستند که در حوضه هیرمند زیست می کنند. البته درباره اینکه این گونه ها از افغانستان به ایران وارد می شوند یا خیر، اطلاعات چندانی در دست نیست زیرا مطالعاتی در این دو کشور صورت نگرفته است.

علاوه بر آن گونه های کپور و آموی که در این حوضه وجود دارند، از گونه هایی هستند که به صورت مصنوعی وارد تالاب شده اند. از سوی دیگر، هامون به دلیل قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری و نیمه کویری کشورهای ایران و افغانستان، تنها مامن زیست پرندگان مهاجر در این نواحی محسوب می شود. بر این اساس طبق مطالعات و آمارهای موجود بیش از ۱۸۳ گونه پرنده در این منطقه مشاهده شده است.

این تعداد در قالب ۵۱ خانواده، دسته بندی می شوند که تنوع کم نظیر انواع پرندگان در این منطقه را نشان می دهد. اهمیت پرندگان پناهگاه حیات وحش هامون نیز از بعد ملی و بین المللی قابل توجه است زیرا انواع پلیکان و اردک سرسفید (Ieucocephala Dxyura)، عقاب شاهی (Aquila Heilacal)، عقاب تالابی (Aquila Cianga)، اردک بلوطی (Aytya nyroca)، پلیکان خاکستری (Pelecanus Crispus)، اردک مرمری (Marmarometta Angustranstris) از پرندگان این حوضه به شمار می روند و از آنجا که سایر نواحی تالاب هامون خشک شده است، این پرندگان را به صورت موردی می توان در محدوده چاه نیمه مشاهده کرد.

علاوه بر آن شغال، خدنگ کوچک (Herpestes Auropunctstus)، روباه شنی، هوبره و انواع مار و مارمولک، بزمچه، وزغ و خفاش از دیگر جانورانی هستند که در تالاب هامون و اطراف آن زیست می کنند. این منطقه همچنین تنوع گیاهی فراوانی دارد که از نمونه های آن می توان به گیاهان دم اسبیان اشاره کرد ولی جمعیت جانوری این تالاب به دلیل خشکسالی در حال کم شدن است.

با وضعیت خشکسالی های پی در پی آیا برای ایجاد بانک ژن، به منظور نگهداری گونه های با ارزش منطقه فکری شده است؟

- در این راستا جلساتی در زمینه ایجاد بانک ژنی برای گونه های در حال انقراض منطقه برگزار شده است که با مذاکرات انجام شده اقداماتی جهت تاسیس بانک ژنی برای گونه های اهلی مانند گاو سیستانی از طریق انجماد اسپرم اجرا شده است ولی برای نگهداری گونه های زیستی منطقه برنامه ریزی صورت نگرفته است. این در حالی است که گونه های زیستی منطقه در معرض خطر انقراض قرار دارند و اعتبارات تحقیقاتی استان محقق نشده است و ما برای مطالعات فعلی تالاب با هدف بررسی و راهکارهای احیای آن با حمایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان با مبلغی ناچیز فعالیت داشته ایم. در این زمینه مشارکت های مردمی در زنده نگه داشتن تالاب هامون بسیار مهم است ولی یأس و ناامیدی مردم باعث شده که برنامه ریزی های قبلی انجام شده در منطقه بی اثر باشد.


ایجاد سدهای انحرافی در بروز این وضعیت چه نقشی داشته اند؟

- بررسی های انجام شده در زمینه تاثیر سدهای انحرافی سیستان و زهک بر عملکرد رودخانه سیستان نشان می دهد که سدهای تاسیس شده روی رودخانه سیستان بر سرعت و جریان آب و نحوه رسوب گذاری در این رودخانه تاثیر دارد. مطالعاتی درباره نحوه رسوب گذاری در این رودخانه در دست اقدام است تا بر اساس داده های به دست آمده برای جلوگیری از رسوب گذاری یا کاهش آن راهکارهایی ارائه کنیم.

آیا پژوهشکده ثبت اختراع هم داشته است؟

- برای ضدعفونی تخم های ماهی قزل آلا طی دوره انکوباسیون (دوره کمون یا نهفتگی بیماری) از مواد سمی «فرمالین» و «مالاشیت گرین» استفاده می شود که محققان این پژوهشکده با انجام مطالعاتی توانستند عصاره سماق را به عنوان جایگزین این ماده شیمایی معرفی کنند. عصاره سماق خاصیت ضدعفونی کنندگی کامل دارد.

حوزه مطالعات شما در خارج از استان هم بوده است؟

- بله، اجرای طرح بهره برداری خردمندانه از تالاب «کجی نمکزار» از طرح های تحقیقاتی خارج از استانی این پژوهشکده بوده است. این تالاب که در نزدیکی نهبندان قرار دارد، در مواقعی از سال پر آب و در مواقعی دیگر از سال خشک است و به زمین نمکزار تبدیل می شود. این تالاب در ماه های خشک سال محل عبور شترها است و چرای بی رویه شترها از منابع گیاهی این تالاب موجب شده است که پوشش گیاهی این تالاب از بین برود که این امر باعث ایجاد ریزگرد می شود. در این طرح مطالعاتی سعی شده است به منظور استفاده از منابع این تالاب، تعداد شترهایی که از این منطقه عبور می کنند را کم کرده و مردم را به سوی استفاده خردمندانه از منابع این تالاب هدایت کنیم. علاوه بر آن طی اجرای پروژه تحقیقاتی به شناسایی و پراکندگی فیتوپلانکتون های سواحل استان گلستان اقدام کردیم.

در این پژوهش ها مشاهده شد در خلیج میانکاله، تراکم فیتوپلانکتون ها در حد بالاتر از هشدار است، در صورتی که ورود آب پساب صنعتی به دریای خزر در این استان مدیریت نشود، خلیج میانکاله در سال های آینده با مشکلات عدیده ای مواجه خواهد شد.