نه به اعدام قاچاقچیان مواد مخدر؟
محمدباقر الفت، معاون اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه، اخیراً گفته است: «مجازات اعدام قاچاقچیان مواد مخدر تاکنون بازدارندگی نداشته است و این موضوع را به صورت مکتوب به رئیس قوه قضائیه اعلام کرده‌ایم.»
هفته نامه تجارت فردا - فاطمه شیرزادی: محمدباقر الفت، معاون اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه، اخیراً گفته است: «مجازات اعدام قاچاقچیان مواد مخدر تاکنون بازدارندگی نداشته است و این موضوع را به صورت مکتوب به رئیس قوه قضائیه اعلام کرده‌ایم.» موضوعی که معاون رئیس قوه قضائیه در گفت‌وگو با تسنیم به آن اشاره کرده چندی است از سوی مسوولان دستگاه قضایی عنوان میشود. سال ۱۳۹۳ محمدجواد لاریجانی، دبیر ستاد حقوق بشر، در گفت‌وگو با فرانس ۲۴ درباره شمار اعدام‌ها در ایران گفت: «هیچ‌کس دوست ندارد که شمار اعدام‌ها بالا باشد.
این موضوع غمباری است که ما شاهد شمار زیاد اعدام‌های مرتبط با جرائم مواد مخدر بر اساس قانون موجود هستیم. ما در تلاشیم که این قانون را تغییر دهیم و اگر در تصویب این قانون در پارلمان موفق شویم آنگاه ۸۰ درصد اعدام‌ها از بین خواهد رفت. این می‌تواند خبر مهمی باشد.» یک سال پس از این اظهارات، ۷۰ نفر از نمایندگان دوره قبلی مجلس شورای اسلامی طرحی برای اصلاح قانون تشدید مبارزه با مواد مخدر و قاچاقچیان امضا کردند که در آن پیشنهاد حذف برخی از مجازات‌های اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر و محدود کردن این مجازات شدید به قاچاقچیان مسلح مواد مخدر ارائه شد.
در همان مقطع زمانی اما خبرگزاری خانه ملت نوشت: «منتظر‌المهدی معاون اجتماعی نیروی انتظامی در مورد حذف مجازات اعدام قاچاقچیان مواد مخدر گفت: قوانینی از جمله اعدام از عوامل بازدارنده جرم بوده و نباید آنها را حذف کرد، لذا نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران اصرار بر ماندن این قوانین دارد.»
اما این روزها به نظر می‌رسد بحث بر سر بازدارنده نبودن مجازات اعدام که پیشتر در سطح کارشناسی مطرح بود، با اظهارات معاون اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه به صورت جدی‌تری مطرح شده و احتمال بازنگری درباره آن شدت یافته است.
او اعلام کرده است: «واقعیت این است که مجازات اعدام قاچاقچیان مواد مخدر تا الان بازدارندگی نداشته است. یعنی ما با قاچاقچیان، پرتعداد و مطابق قانون مبارزه کردیم ولی خب متاسفانه حجم مواد مخدر ورودی به کشور و هم ترانزیت از کشور، تنوع مواد مخدر و جمعیت درگیر آن، همگی افزایش پیدا کرده است و آمارها در این زمینه منفی است.»
معاون اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه همچنین اذعان کرده است: «افرادی که اعدام میشوند در واقع قاچاقچیان اصلی نیستند زیرا قاچاقچیان اصلی درگیر عملیات انتقال محموله‌های مواد مخدر نمی‌شوند. معمولاً با هزینه کمی مواد مخدر را در اختیار افرادی که بضاعت مالی کافی ندارند قرار می‌دهند. اعدام این افراد در واقع ضربه‌ای اساسی به بدنه قاچاقچیان و قاچاق مواد مخدر کشور نیست.»
البته حذف یا محدود کردن مجازات اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر مستلزم تعریف مجازات‌های جایگزین برای این دسته از مجرمان است، اما کدام مجازات‌ها برای این مجرمان مناسب‌تر و اثرگذارتر هستند؟ معاون رئیس قوه قضائیه اظهار کرده است: «فکر می‌کنم مجازات‌های طویل‌المدت همراه با کار سخت برای محکومان تاثیرگذارتر است.
در حال حاضر کسی که وارد زندان میشود در واقع مشغول استراحت میشود.» اما کارشناسان حقوقی و جامعه‌شناسان در این باره چه نظری دارند؟ بازدارنده‌ترین مجازات برای قاچاقچیان چه مجازاتی است؟ اساساً آیا مجازات کارکرد بازدارندگی دارد؟ به‌جز مجازات‌های سنگین چه راهکارهای دیگری برای پیشگیری از قاچاق مواد مخدر لازم و اثرگذار است؟
در شرایطی که آمار بالای اعدام در مجامع بین‌المللی باعث انتقاد از دستگاه قضایی میشود، آیا تجدید نظر در این مجازات می‌تواند با کاستن از شدت انتقادات علیه ایران، میزان همکاری سایر کشورها و نهادهای بین‌المللی را با ایران برای مقابله با قاچاق مواد مخدر افزایش دهد؟
اعدام قاچاقچیان مواد مخدر چه تبعات اجتماعی دارد؟
حسین سراج‌زاده*: سال‌هاست بسیاری از پژوهشگران این نظر را مطرح می‌کنند که اعمال مجازات اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر با توجه به شرایط و زمینه‌هایی که در کشور ما وجود دارد، نمی‌تواند چندان بازدارنده باشد. تجربه نیز نشان داده که با وجود اجرای این مجازات، مساله عرضه مواد مخدر در سطح جامعه ما حل نشده است و دسترسی به مواد مخدر به صورت نسبتاً سهل و آسانی وجود دارد.
با توجه به اینکه منفعت و جاذبه زیادی در قاچاق مواد مخدر وجود دارد و از سوی دیگر بین وقوع جرم و اجرای مجازات فاصله وجود دارد، به لحاظ ذهنی، ارزیابی عقلانی مبنی بر پرهزینه بودن جرم صورت نمی‌گیرد که ترس مانع ارتکاب جرم شود. علاوه بر این همیشه امید تجدیدنظر به اینکه در اجرای برخی احکام صورت گیرد، وجود دارد. همین امیدها نیز بر ارزیابی مرتکبان جرم از هزینه‌های ارتکاب جرم تاثیر می‌گذارد.
معمولاً قوه قضائیه و دستگاه‌های حقوقی کشور این رویکرد را داشته و دارند که از طریق اعمال مجازات می‌توان بسیاری از پدیده‌ها را کنترل کرد و مجازات اثر بازدارندگی دارد، اما اینکه در حال حاضر مسوولان قضایی کشور اعلام می‌کنند که اجرای مجازات اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر از حیث بازدارندگی چندان موثر نبوده به این معناست که دیگر در این زمینه که مجازات اعدام برای جرائم مرتبط با مواد مخدر بازدارندگی ندارد، تردیدی نیست و گویی در این زمینه بین دیدگاه‌های کارشناسان و مسوولان نوعی اجماع و توافق به وجود آمده است.
تبعات اجرای مجازات اعدام
مجازات‌های سخت و سنگین و اعدام از منظرهای مختلف اجتماعی، اخلاقی و انسانی قابل بررسی هستند. از جنبه اجتماعی باید به این نکته توجه کرد که به هر حال اینکه افرادی مجرم هستند به این معنا نیست که هیچ نقش مثبت اجتماعی دیگری ندارند. گاهی ممکن است برخی افراد به دلایلی درگیر خرید و فروش مواد مخدر هم بشوند، اما در همان حال این افراد نقش پدر، نان‌آور و تکیه‌گاه خانواده را نیز دارند.
طبیعتاً با اعدام شدن چنین افرادی کسی برای ایفای این نقش‌ها در خانواده وجود نخواهد داشت. علاوه بر این در خانواده‌های افراد اعدام‌شده به‌خصوص وقتی با گروه‌های عشیره‌ای و قبیله‌ای مواجه هستیم، ممکن است حس انتقام‌گیری هم تقویت شود؛ انتقام از کسانی که باعث از بین رفتن پدر، برادر یا یکی از بستگان ما شده‌اند. در صورت وجود این حس انتقام‌گیری ممکن است خانواده فرد اعدام‌شده در مسیر انتقام‌گیری، مجدداً همان جرم را مرتکب شوند.
از سوی دیگر عوامل اصلی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که باعث میشوند افراد به خرید و فروش مواد مخدر گرایش پیدا کنند، با وجود اعدام مجرمان همچنان پابرجا هستند و برخی فرزندان کسانی که در این شرایط قرار داشته‌اند و با ارتکاب جرم اعدام شده‌اند، مستعدترین افراد هستند برای اینکه تحت تاثیر آن عوامل و شرایط دوباره به این سمت کشیده شوند. تجربه هم نشان داده که ترس از مجازات سنگین نتوانسته در این زمینه بازدارنده باشد.
جنبه اخلاقی مجازات اعدام
یکی دیگر از جنبه‌های مرتبط با این نوع مجازات‌ها جنبه اخلاقی این قضیه است. در قضاوت امکان اشتباه وجود دارد. نه‌تنها در جرائم مربوط به مواد مخدر، بلکه درباره همه جرائم، در سیستم قضایی و حقوقی ما به دلیل تراکم بالای پرونده‌ها، فرصت کمی برای دادرسی وجود دارد و همین عامل خود منشأ بسیاری از اشتباهات است.
در زمینه مجازات اعدام چون موضوع از بین بردن زندگی یک فرد مطرح است، این اشتباه قابل جبران نیست. بر همین اساس برخی اعتقاد دارند که تا جایی که ممکن است نباید به سراغ مجازات اعدام رفت چون از نظر اخلاقی مسوولیت بسیار سنگینی دارد. تنها توجیهی که برخی در دفاع از اجرای مجازات اعدام برای برخی جرائم از جمله قاچاق مواد مخدر مطرح می‌کنند، جنبه بازدارندگی است. وقتی همین بازدارندگی هم زیر سوال می‌رود، لزوم توجه به تبعات اخلاقی و اجتماعی این نوع مجازات بیشتر میشود. در عین حال حتی اگر این مجازات‌ها تا حدی بازدارنده هم باشد، باز هم به دلیل رجحان ملاحظات اخلاقی و اجتماعی نباید به‌راحتی به سراغ این نوع مجازات‌ها رفت.
کنترل عرضه یا کنترل تقاضا؟
باید توجه کرد که همیشه در مباحث مربوط به مبارزه با مواد مخدر دو جنبه کنترل عرضه و کنترل تقاضا مطرح است. فارغ از اینکه چه نوع مجازات‌هایی برای جرائم مربوط به مواد مخدر وجود داشته باشد، در کشور کنترل تقاضا جنبه ناموفق در موضوع کنترل مصرف مواد مخدر بوده است. باید در زمینه کنترل تقاضا اقدامات بیشتر و جدی‌تری انجام شود. اگر این کنترل تقاضا به صورتی موثر دنبال شود، با از بین رفتن زمینه‌های گرایش به مصرف مواد مخدر عرضه این مواد نیز کاهش خواهد یافت.
البته باید در بخش مقابله با عرضه نیز برنامه‌های بسیار جدی دنبال شود، اما صرف مجازات چه مجازات سنگینی مثل اعدام و چه مجازات‌های سنگین دیگر راهگشا نیست. البته به‌خصوص برای جرائم سنگین مربوط به مواد مخدر، باید مجازات‌های سنگینی غیر از اعدام وجود داشته باشد، اما نباید انتظار داشت صرف وجود این مجازات‌ها موفق و بازدارنده باشد. در واقع تمرکز بیشتر باید روی بررسی جنبه‌هایی باشد که تقاضای مواد مخدر را در جامعه ما تا این اندازه بالا برده است.
راه‌های کاهش تقاضا برای مواد مخدر
تاکنون مباحث بسیاری مطرح شده درباره اینکه چگونه و از طریق چه برنامه‌هایی می‌توان تقاضا برای مواد مخدر را کاهش داد. در این زمینه لازم است علاوه بر توجه به جنبه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی، به عواملی هم که باعث افزایش تقاضا برای مواد مخدر شده‌اند و میشوند توجه کرد. در این زمینه توجه به این نکته مهم ضروری است که بخشی از گرایش به مواد مخدر ناشی از این است که افراد در شرایطی خاص به دنبال لذت، هیجان و ماجراجویی هستند و در این جست‌وجو به مواد مخدر روی می‌آورند تا از این طریق نیازشان را به صورت آنی برطرف کنند.
بنابراین باید راه‌های جایگزینی برای برآورده کردن این نیاز ارائه شود؛ به عنوان مثال فراهم کردن امکان ورزش، برنامه‌های جمعی شادمانی‌های عمومی، برگزاری فستیوال‌های متعدد به بهانه‌های مختلف و برگزاری مراسم اجرای موسیقی در نقاط مختلف می‌تواند باعث شود نیاز افراد به هیجان و لذت از طریق حضور در این برنامه‌ها برآورده شود. در صورتی که چنین برنامه‌هایی در سطح جامعه اندک باشد یا با محدودیت‌هایی روبه‌رو شود، ممکن است افراد و به‌ویژه جوانان به محفل‌های زیرزمینی و غیرقابل کنترل روی بیاورند تا نیازشان به لذت و شادی را برآورده کنند. حضور در همین محفل‌ها نیز هیجان‌جویی‌های کاذب و تقاضا برای مواد مخدر را افزایش می‌دهد.
علاوه بر عوامل اجتماعی فوق، زمینه‌های فرهنگی نیز در گرایش به مواد مخدر اثرگذار است. متاسفانه به صورت تاریخی زمینه‌های مصرف مواد مخدر در کشور ما وجود دارد. در این زمینه باید به‌تدریج اقداماتی صورت بگیرد. عامل دیگری که در گرایش به مواد مخدر دخیل است مسائل اقتصادی است. در برخی مناطق ممکن است به دلیل دشواری‌های تامین معیشت به خرید و فروش مواد مخدر روی بیاورند.
در این زمینه در عین حال که باید زمینه‌های سود بردن از تجارت مواد مخدر کم شود، لازم است زمینه‌های اشتغال و رونق اقتصادی نیز فراهم شود. همچنین لازم است از طریق پیگیری مجموعه‌ای از برنامه‌های درازمدت، امید اجتماعی ایجاد شود، افراد در نظام سیاسی و اجتماعی احساس کنند به حساب می‌آیند و به‌ویژه جوانان بتوانند بخشی از انرژی خود را در احزاب سیاسی و رقابت‌های سیاسی جدی صرف کنند.
وقتی در همه عرصه‌ها محدودیت‌هایی ایجاد شود، سرریز آن به شکل مخفی به سمت گرایش به ناهنجاری‌هایی مثل مصرف مواد مخدر بروز می‌یابد. از همین روست که تقاضا برای مواد مخدر و مصرف این مواد افزایش می‌یابد. در مجموع لازم است مجموعه‌ای از اقدامات را در جهت کاهش تقاضا در دستور کار قرار دهیم و صرفاً به مجازات‌های سنگین فکر نکنیم. البته در کنار این اقدامات، باید هزینه وارد شدن به چرخه قاچاق مواد مخدر را نیز از طریق مجازات‌های سنگین غیر از اعدام بالا برد.
چرا حذف مجازات اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر می‌تواند مفید باشد؟
عبدالصمد خرمشاهی، وکیل پایه یک دادگستری و حقوقدان، درباره سال‌ها اعمال مجازات اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر در ایران می‌گوید: «طی چندین سال اعدام‌های زیادی صورت گرفت، اما در عمل شاهد بودیم که هیچ‌گونه رکود یا کاهشی در قاچاق مواد مخدر حادث نشد.
البته آمار بالای اعدام در ایران مورد توجه و اعتراض و انتقاد نهادهای حقوق بشر قرار گرفت حال آنکه به نظر می‌رسید بخش اعظم مجازات اعدام در ایران برای جرائم مربوط به قاچاق مواد مخدر اجرا می‌شد.» این وکیل دادگستری درباره تبعات اعمال مجازات اعدام اظهار می‌کند: «مجازات اعدام علاوه بر اینکه خود مجازات شدیدی محسوب میشود، در این سال‌ها باعث شد خانواده‌های زیادی متلاشی شوند و معضلات ناشی از آن همچنان زنجیروار و متصل ادامه یافته و مشکلات عدیده‌ای برای جامعه ما فراهم کرده است.
بعد از مدت‌ها اعتراض به این قضیه و با نظر کارشناسان امر، در نهایت اخیراً مسوولان متوجه شده‌اند که مجازات شدید اعدام در این زمینه کارساز نیست و نه‌تنها باعث کاهشی در این زمینه نشده، بلکه مشکلات عدیده‌ای هم برای خانواده‌های مربوطه ایجاد کرده است.» این حقوقدان در گفت‌وگو با «تجارت فردا» اثرات و تبعات مثبتی را که حذف احتمالی مجازات اعدام برای جرائم مربوط به قاچاق مواد مخدر به دنبال دارد تشریح می‌کند.
قاچاق مواد مخدر تاریخچه مفصلی دارد و به سال‌ها قبل برمی‌گردد. انگیزه و علت اصلی قاچاق مواد مخدر نیز سودجویی و به دست آوردن مال است. در ایران از سال‌ها قبل قوانین و مقررات متعددی در ارتباط با قاچاق کالا به صورت کلی و بعداً به صورت اختصاصی در ارتباط با قاچاق تریاک، سپس درباره قاچاق مواد مخدر و بعد درباره سایر فرآورده‌های ناشی از تریاک مثل هروئین، وضع شد. بعد از انقلاب، مجازات اعدام برای قاچاق مواد مخدر تحت شرایطی تعیین شد که مشخص نبود منشأ فقهی آن چیست.
از لحاظ قانونی هم به هر حال اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر مجازات سنگینی بود. طی چندین سال اعدام‌های زیادی صورت گرفت، اما در عمل شاهد بودیم که رکود یا کاهشی در قاچاق مواد مخدر حادث نشد. البته آمار بالای اعدام در ایران مورد توجه و اعتراض و انتقاد نهادهای حقوق بشر قرار گرفت حال آنکه به نظر می‌رسید بخش اعظم مجازات اعدام در ایران برای جرائم مربوط به قاچاق مواد مخدر اجرا می‌شد.
مجازات اعدام علاوه بر اینکه خود مجازات شدیدی محسوب میشود، در این سال‌ها باعث شد خانواده‌های زیادی متلاشی شوند و معضلات ناشی از آن همچنان زنجیروار و متصل ادامه یافته و مشکلات عدیده‌ای برای جامعه ما فراهم کرده است. بعد از مدت‌ها اعتراض به این قضیه و با نظر کارشناسان امر، نهایتاً اخیراً مسوولان متوجه شده‌اند که مجازات اعدام در این زمینه کارساز نیست و نه‌تنها باعث کاهشی در این زمینه نشده، بلکه مشکلات عدیده‌ای هم برای خانواده‌های مربوطه ایجاد کرده است.
حتی اخیراً من مشاهده می‌کنم که در بعضی سمینارها یا کنفرانس‌هایی که قوه قضائیه تشکیل می‌دهد از کارشناسان خواسته میشود درباره مسائل مرتبط با این موضوع اظهار نظر کنند. به هر حال آنچه به نظر می‌آید ثابت شده این است که مسوولان متوجه شده‌اند مجازات اعدام آثار و تبعات منفی در پی دارد و بر همین اساس درصدد هستند که به نحو مقتضی اعدام را از مجازات‌های مربوط به قاچاق مواد مخدر حذف کنند و مجازات‌های جایگزین دیگری را برای این جرم در نظر بگیرند.
کما اینکه در قانون مجازات اسلامی جدید هم سیاست نظام کیفری ایران دارد به این‌سو گرایش پیدا می‌کند که مجازات‌ها خصوصاً مجازات‌های اعدام و زندان به شکلی جایگزین پیدا کنند که هم مرتکب جرم متنبه شود و هم اینکه آثار و تبعات منفی براثر این مجازات‌ها ایجاد نشود.
از نظر حقوقی به مجازات اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر چه اشکالاتی وارد است؟
از نظر حقوقی به مجازات اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر چه اشکالاتی وارد است؟
ابتدا باید ببینیم اهداف مجازات‌ها چیست و قانونگذار یا سیاستگذاران دادرسی کیفری از مجازات چه اهدافی را پیگیری می‌کنند. مخصوصاً باید به این موضوع توجه شود که چه اهدافی مدنظر قانونگذار است که مجازات اعدام را وضع می‌کند وقتی مجازات در نظر گرفته‌شده بازخورد مناسبی ندارد و نتیجه معکوس می‌بخشد در حالی که هدف از مجازات اجرای عدالت، گسترش عدالت و تنبیه مجرمان است. بنابراین وقتی این اهداف برآورده نمی‌شوند، اینکه مجازات‌های سنگین در نظر بگیریم عمل لغو و بیهوده‌ای است.
در حالی که بهتر است به دنبال از بین بردن علل و عوامل قاچاق مواد مخدر باشیم. در واقع باید بیشتر انرژی ما ابتدا مصروف اقدامات تامینی و پیشگیرانه و از بین بردن علل و عوامل شکل‌گیری جرائم باشد. برای تنبیه هم باید مجازات‌های معقول و متناسبی در نظر گرفته شود که تاثیرگذار باشند و بعد از اعمال مجازات مطمئن باشیم که مرتکب جرم متنبه میشود و دیگر به دنبال ارتکاب جرم نمی‌رود و جرائم تکرار نمی‌شوند.
درباره مجازات‌های جایگزین اعدام، به عقیده آقای الفت، معاون اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه، «مجازات‌های طویل‌المدت همراه با کار سخت برای محکومان» تاثیرگذار است. نظر شما در این باره چیست؟
درباره مجازات‌های جایگزین اعدام، به عقیده آقای الفت، معاون اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه، «مجازات‌های طویل‌المدت همراه با کار سخت برای محکومان» تاثیرگذار است. نظر شما در این باره چیست؟
نه. چنین مجازات‌هایی قبلاً هم بوده است؛ پیش از این هم مجازات‌هایی مانند زندان ابد یا زندان ابد با اعمال شاقه داشته‌ایم، اما تاریخ دادرسی کیفری نشان می‌دهد این قبیل مجازات‌ها چندان تاثیرگذار نبوده‌اند.
از نظر شما بازدارنده‌ترین مجازات‌ها برای این نوع جرائم مرتبط با قاچاق مواد مخدر کدام مجازات‌ها هستند؟ سایر کشورها در زمینه مقابله با جرائم مواد مخدر چه تدابیری اتخاذ می‌کنند؟
ما باید ببینیم هدف از اعمال مجازات چیست. اگر هم هدف این است که جرائم تکرار نشوند و آمار جرائم کاهش یابد، باید مجازات مجرمان به تناسب جرمی که مرتکب شده‌اند، تعیین شود. در حال حاضر نگاه دادرسی کیفری و نگاه سیستم‌های دادرسی در دنیا اصولاً تغییر کرده و معمولاً مجازات مجرمان به این صورت است که از آنها تعهد می‌گیرند و با استفاده از دستبندهای الکترونیکی کنترلشان می‌کنند که از محدوده معینی که دادگاه تعیین می‌کند، خارج نشوند و به کار تولیدی و خدماتی اشتغال پیدا می‌کنند.
به نظر می‌رسد ساده‌ترین راهکار برای مجازات مجرمان زندان است، اما زندان هم باید شرایط خاصی داشته باشد. به این صورت که مجرم فقط تحت نظر و کنترل باشد و در ضمن این کنترل شدن، در زندان یا محیط‌های باز زندان بتواند کار مفید و کار خدماتی ارائه دهد، یعنی یک فرد باطل و بیهوده در زندان نباشد، بلکه کار کند و حتی برای آینده خود پس‌اندازی داشته باشد تا بتواند بعد از اتمام دوره محکومیت، به جامعه برگردد و با جامعه انطباق پیدا کند.
با توجه به اینکه آمار بالای اعدام که بخش عمده آن را اعدام‌های قاچاقچیان مواد مخدر تشکیل می‌دهد، روی چهره بین‌المللی ایران آثار مخربی دارند، حذف مجازات اعدام قاچاقچیان مواد مخدر چه نتایجی به دنبال خواهد داشت؟
حداقل تاثیر این اقدام این است که آمار اعدام در ایران از منظر مجامع حقوق بشر و سازمان‌های بین‌المللی کاهش می‌یابد. همین موضوع تاثیر بسیار مثبتی خواهد داشت و لبه تیز انتقادها را از روی ایران منحرف خواهد کرد. ما نباید به دست مجامع بین‌المللی بهانه بدهیم. یکی از این بهانه‌ها همین موضوع اعدام‌هاست.
می‌توانیم امیدوار باشیم با حذف این اعدام‌ها کمک‌های بین‌المللی به ایران برای مبارزه با ورود مواد مخدر به کشور بیشتر شود؟
بله، به هر حال موضوع مبارزه با مواد مخدر به یک اتحاد بین‌المللی نیاز دارد. تکلیف مبارزه با مواد مخدر نباید صرفاً بر عهده ایران گذاشته شود. حذف اعدام‌ها نتیجه خوبی برای ایران خواهد داشت. کشورهای دیگر قطعاً در این زمینه با ایران همکاری خواهند کرد. در سطح جهانی کنوانسیون‌های متعددی درباره مبارزه دولت‌ها با قاچاق مواد مخدر داریم که ایران هم بعضی از آنها را امضا کرده است.
اگر قرار باشد مجازات اعدام حذف شود چه اقداماتی لازم است؟
این موضوع باید به قانون تبدیل شود و پیش از هر چیز باید مجازات‌های جایگزین اعدام برای قاچاق مواد مخدر تعیین شود.
اشکالات فقهی و حقوقی مجازات اعدام قاچاقچیان مواد مخدر چیست؟
حسین میرمحمدصادقی، حقوقدان و عضو هیات علمی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، با تشریح اشکالات فقهی و حقوقی مجازات اعدام قاچاقچیان مواد مخدر، اظهار می‌کند: «من نمی‌گویم مجازات اعدام باید کاملاً برداشته شود چون ممکن است برخی از مصادیق استثنایی وجود داشته باشد که شرایط محاربه یا افساد فی‌الارض را داشته باشد، اما اعدام در این حد گسترده‌ای که دارد اجرا میشود، به نظر من به هیچ‌وجه نه به مصلحت است، نه بازدارنده بوده و نه مبنای شرعی و فقهی درستی دارد.»
چرا مجازات اعدام برای قاچاق مواد مخدر وضع شده است؟
حسین میرمحمدصادقی، حقوقدان و عضو هیات علمی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، با تشریح اشکالات فقهی و حقوقی مجازات اعدام قاچاقچیان مواد مخدر، اظهار می‌کند: «من نمی‌گویم مجازات اعدام باید کاملاً برداشته شود چون ممکن است برخی از مصادیق استثنایی وجود داشته باشد که شرایط محاربه یا افساد فی‌الارض را داشته باشد، اما اعدام در این حد گسترده‌ای که دارد اجرا میشود، به نظر من به هیچ‌وجه نه به مصلحت است، نه بازدارنده بوده و نه مبنای شرعی و فقهی درستی دارد.»
چرا مجازات اعدام برای قاچاق مواد مخدر وضع شده است؟
اصل پیش‌بینی مجازات اعدام برای این جرائم شاید بر اساس این تفکر بوده که هرچه مجازات سنگین‌تر باشد، بازدارندگی‌اش بیشتر است و چون اعدام سنگین‌ترین مجازات است، باعث خواهد شد افراد به سراغ قاچاق مواد مخدر نروند. طی این مدت روشن شد که این پیش‌فرض نادرست است.
معمولاً مرتکب در زمان ارتکاب جرم توجه چندانی به میزان مجازات ندارد و امیدی که به دستگیر نشدن یا محکوم نشدن دارد خیلی بیشتر از ترسی است که از وجود مجازات اعدام دارد. به همین دلیل طی سال‌هایی که اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر در سطحی گسترده اعمال شده، به هیچ‌وجه شاهد کاهش این پدیده نبوده‌ایم.
اعمال مجازات اعدام از جنبه‌های مختلف برای کشور چه تبعاتی داشته است؟
اعمال مجازات اعدام از جنبه‌های مختلف برای کشور چه تبعاتی داشته است؟
یکی از تبعاتش این بوده که نظام به دلیل تعداد بالای اعدام‌ها همیشه مورد انتقاد بوده است. وقتی در سطح جهانی این مساله مطرح میشود، اکثراً تصور می‌کنند این اعدام‌ها به خاطر جرائم امنیتی است، در حالی که درصد بسیار پایینی از اعدام‌ها ممکن است به آن مسائل مربوط شود و بیشتر از ۹۰ و چند درصد از اعدام‌ها مربوط به مساله مواد مخدر است.
از سوی دیگر مبنای فقهی و شرعی این مجازات هم مورد تردید است چون نمی‌توانیم این مجازات را از باب تعزیر قابل اعمال بدانیم زیرا تعزیر باید به اصطلاح دون‌الحد باشد و نمی‌تواند به حدی که مجازات اعدام هست، سنگین باشد. اگر هم این مجازات از باب حد است، فقط دو جرم هست که ممکن است به ذهن متبادر شود؛ یکی محاربه و دیگری افساد فی‌الارض.
برای محاربه سلاح کشیدن لازم است، در حالی که در قانون فعلی ما، به عنوان مثال برای حمل ۳۰ گرم هروئین مجازات اعدام پیش‌بینی شده و هیچ نیازی هم به استفاده از سلاح نیست. درباره افساد فی‌الارض نیز با تعریفی که قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲ در ماده ۲۶۸ از افساد فی‌الارض کرده، در مواردی مجازات مرتکب را در حد اعدام از باب افساد فی‌الارض می‌داند، اما آن هم با بسیاری از این جرائم مربوط به مواد مخدر نمی‌خواند.
چون در آن ماده، قیودی مثل «شدید»، «گسترده»، «عمده» و «فراوان» برای شمول عنوان افساد فی‌الارض ذکر شده است. بنابراین همراه داشتن صرفاً ۳۰ گرم هروئین نیز حتی با این ملاک ماده ۲۶۸، افساد فی‌الارض هم محسوب نمی‌شود. در نتیجه می‌توان یک ایراد جدی از لحاظ مبانی و موازین فقهی به این مجازات وارد کرد.
در نهایت ممکن است مجازات اعدام در رابطه با مواد مخدر هم حفظ شود، اما این مجازات باید صرفاً برای آن جرائمی باشد که ملاک‌هایی داشته باشند که در حد محاربه و افساد فی‌الارض محسوب شوند. در این زمینه به بازنگری در قانون نیاز داریم و باید ملاک‌ها را مشخص کنیم؛ ملاک‌هایی مثل اینکه کسی با استفاده از سلاح و ایجاد ناامنی در مردم و مثلاً راه‌اندازی کاروان‌های مسلحانه مواد مخدر را قاچاق کرده باشد یا در حد بسیار وسیع و گسترده‌ای قاچاق مواد مخدر کرده باشد به گونه‌ای که موجب اعتیاد تعداد قابل توجهی از مردم شده باشد.
در آن موارد میشود اعدام را حفظ کرد، اما به طور کلی تجدید نظر در این قانون باعث میشود درصد بسیار بالایی از جرائمی که الان این مجازات برایشان مطرح میشود، مشمول مجازات اعدام نشوند. من نمی‌گویم مجازات اعدام باید کاملاً برداشته شود چون ممکن است برخی از مصادیق استثنایی وجود داشته باشد که شرایط محاربه یا افساد فی‌الارض را داشته باشد، اما اعدام در این حد گسترده‌ای که دارد اجرا میشود، به نظر من به هیچ‌وجه نه به مصلحت است، نه بازدارنده بوده و نه مبنای شرعی و فقهی درستی دارد.
به نظر شما در صورت حذف یا محدود شدن اعدام، موثرترین مجازات برای جرائم مرتبط با مواد مخدر چیست؟ معاون رئیس قوه قضائیه مجازات‌های طویل‌المدت با کار سخت را موثر می‌داند.
به طور کلی حتمیت و قطعیت در اجرای مجازات بسیار بیشتر از شدت مجازات بازدارنده است. نکته دیگر اینکه بهترین راه برای جلوگیری از جرم از بین بردن عوامل جرم‌زاست. باید ضمن بررسی عوامل گرایش به اعتیاد و قاچاق مواد مخدر با این عوامل مقابله کنیم.
به نظر شما در صورت حذف یا محدود شدن اعدام، موثرترین مجازات برای جرائم مرتبط با مواد مخدر چیست؟ معاون رئیس قوه قضائیه مجازات‌های طویل‌المدت با کار سخت را موثر می‌داند.
به طور کلی حتمیت و قطعیت در اجرای مجازات بسیار بیشتر از شدت مجازات بازدارنده است. نکته دیگر اینکه بهترین راه برای جلوگیری از جرم از بین بردن عوامل جرم‌زاست. باید ضمن بررسی عوامل گرایش به اعتیاد و قاچاق مواد مخدر با این عوامل مقابله کنیم.
توجه به این دو نکته ضروری است، وگرنه صرف اینکه مجازات حبس هم طویل‌المدت باشد، به تنهایی نمی‌تواند بازدارنده باشد. در کشور ما متاسفانه ممکن است یک حبس ابد در عمل به پنج سال حبس تبدیل شود و فرد به دلیل عفوهای مختلف آزاد شود. بنابراین قطعیت و حتمیت در اجرا وجود ندارد. البته حبس‌ها یا تبعیدهای طویل‌المدت یا از این قبیل می‌توانند از گزینه‌های موجود به عنوان مجازات جایگزین اعدام باشند. به هر حال مجموعه‌ای از مجازات‌های مختلف برای قاچاق مواد مخدر لازم است.
به نظر می‌رسد ریشه اصلی قاچاق مواد مخدر جاذبه اقتصادی این جرم است. با چه نوع مجازات‌هایی می‌توان جاذبه شدید اقتصادی این بخش را کم کرد؟
به نظر می‌رسد ریشه اصلی قاچاق مواد مخدر جاذبه اقتصادی این جرم است. با چه نوع مجازات‌هایی می‌توان جاذبه شدید اقتصادی این بخش را کم کرد؟
جاذبه اقتصادی با مجازات از بین نمی‌رود و در واقع مجازات شدید فقط نرخ فعالیت را تغییر می‌دهد؛ یعنی به عنوان مثال اگر مجازات حمل مواد مخدر پنج سال حبس باشد، فردی با 100 هزار تومان اغوا میشود که این مواد مخدر را حمل کند، اما وقتی مجازات به حبس ابد تبدیل شود، این مبلغ به یک میلیون تومان و وقتی مجازات اعدام باشد، این نرخ به پنج میلیون تومان می‌رسد. این افراد یکسری پادو هستند که برای تامین مالی به این کار رو آورده‌اند و با تشدید مجازات، فقط نرخ کارشان تغییر می‌کند.
در کشورهای دیگر با چه روشی با جرائم مربوط به مواد مخدر برخورد میشود؟
موضوع در کشورهای مختلف متفاوت است. برخی کشورها به نوعی جرم‌زدایی کرده‌اند و اساساً برخی از مصادیق جرائم مربوط به مواد مخدر مانند مصرف شخصی یا حمل برای مصرف شخصی را اصلاً جرم نمی‌دانند و کشورهایی هم هستند که حتی با این موارد نیز به‌سختی برخورد می‌کنند.
به هر حال اقدامات پیشگیرانه بسیار موثر است. مساله عرضه و تقاضاست. اگر تقاضایی برای مواد مخدر نباشد، عرضه هم متوقف میشود. ما باید به جای اینکه فکر کنیم با مجازات‌های سنگین می‌توان جلو این مساله را گرفت بیشتر در زمینه کاهش تقاضا فعالیت کنیم. تا زمانی که تقاضا هست، عرضه هم با نرخ کمتر یا بیشتر ادامه دارد.
با توجه به اثرات نامناسبی که بالا بودن آمار اعدام‌ها در ایران که بخشی از آنها مربوط به مواد مخدر هستند در عرصه بین‌المللی بر چهره کشورمان گذاشته‌اند، آیا می‌توان امیدوار بود در صورت حذف یا محدود شدن مجازات اعدام برای این نوع جرائم، انتقادهای بین‌المللی از ایران کاهش یابد و بتوان از همکاری‌های بین‌المللی برای مبارزه با ورود مواد مخدر به ایران بیشتر استفاده کرد؟ به ویژه با توجه به اینکه ایران یک مسیر برای عبور مواد مخدر و رسیدن آن به کشورهای اروپایی هم محسوب میشود و مبارزه ایران با قاچاق مواد مخدر به نفع این کشورها هم هست.
بله، پیش از این هم ایران بیشتر یک مسیر ترانزیت بود و در واقع بیشتر به این دلیل با قاچاق مواد مخدر مقابله می‌کرد که این مواد به اروپا و آمریکا نرسد. البته الان دیگر چندان این‌طور نیست چون حتی اگر این موضوع باز هم صدق کند، متاسفانه به دلیل بالا بودن تعداد معتادان در داخل کشورمان، مصرف داخلی هم زیاد است و ایران علاوه بر مسیر ترانزیت بودن، به بازار مصرف هم تبدیل شده است. به هر حال در شرایط کنونی آمار می‌دهند که ایران اولین یا دومین کشور از لحاظ تعداد اعدام است.
بنابراین اگر اعدام‌های مربوط به مواد مخدر محدود شود، طبیعی است که این انتقادها هم محدود خواهد شد. البته همکاری‌های بین‌المللی ارتباطی به این موضوع ندارد. به هر حال تشکیلاتی در سازمان ملل در رابطه با پیشگیری از جرم و مقابله با مواد مخدر وجود دارد و ایران هم به عنوان عضو این سازمان می‌تواند در جهت مقابله با این معضل از این همکاری‌ها بهره‌مند شود.
البته محدود شدن اعدام قاچاقچیان مواد مخدر از جهات دیگری می‌تواند موثر باشد. به عنوان مثال در وضعیت کنونی اگر ما از برخی کشورها درخواست استرداد قاچاقچیان مواد مخدر را داشته باشیم، وجود مجازات اعدام در ایران جلو استرداد این مجرمان به کشور را می‌گیرد، در حالی که اگر مجازات اعدام نباشد، استرداد مجرمان با سهولت بیشتری انجام میشود.
*رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
نظر کاربران
خدایا یاخودت سر به راهشون کن
اعدام خوب نیست اثرات منفی زیادی داشته
در این صورت نسبت به این کار وقیح تر میشن....
چرا چاپ نکردی
اگر اعدام حذف شود دیگر بار نمیتوان جلوی قاچاقچی را بگیرند واین به منزله ضربه بزگی اول به اسلام --و دوم به نظام جمهوری اسلامی میشود میدانید در بعضی کشورها 3 گرم مواد اعدام هست اما در کشورمان عده ای میگویند اعدام حذوشود الهی بتو پناه میبریم
متاسفانه جواب ک نداده فعلا
دلایل مختلفی داره اقا بیکاری زیاده اکثر قاچاقچیان اهل استانهای مرزی هستن و یدلیل نداشتتن شغل مناسب و رویای پولدار شدن به سمت و سوی قاچاق میرن منظورم قاچاقچیانی هست ک جونشون رو به دست میگیرن نه اون بزرگاشون ک فقط مشغول معامله هستن و با پولای این کار رانت میکنن
اون بدبختی ک میره قاچاق میدونه خطرات این راهو اما ریسک میکنه تا به زندگیش سروسامان بده
اقا محمد اعدام جواب داده بود الان نباید زندانی قاچاق مواد مخدر داشتیم
نمیگم کلا وردارن این قانون رو اما میشه حکمهای دیگریم داد
باسلام افرادی که اعدام میشوند کسانی هستند که به نان شب راندارند اینقدر بیکاری رشدکرده درمنطقه افرادسودجو وازخدابیخبر پیدامیشه که بنده گان خداراباپول کم اوناراناچارمیکنه برندبه دنبال خلاف به خدا قسم قاچاقچی اصلی هیچوقت به دام نمی افتد همیشه توبره کشان بیچاره که به نون شب راندارند به دام می افتند دولت محترم بایدریشه راازبین ببردوسلام