خرید هواپیما، اشتغال‌زایی برای آمریکایی‌هاست؟

حمیدرضا پورسلیمی در روزنامه شرق نوشت: هواپیما A٣٣٠ ایرباس به‌عنوان دومین هواپیمای قرارداد این شرکت با شرکت هواپیمایی هما در آستانه ورود به ایران قرار دارد. دومین هواپیما از قراردادی که شامل صد هواپیما با ارزش حدود ٢٠ میلیارد دلار می‌شود که با تخفیف‌هایی که شامل این قرارداد خواهد شد، رقم نهایی آن حدود ١٠ میلیارد دلار است.

قراردادی که در کنار قرارداد با بويينگ که شامل ٨٠ فروند هواپیما به ارزش بیش از ١٦ میلیارد دلار می‌شود، آغاز یک پروسه ١٠ساله برای نوسازی ناوگان هوایی ایران به شمار می‌رود؛ اما منتقدان دولت این دو قرارداد را ناشی از نگرش لوکس‌گرایانه دولت و مغایر با اقتصاد مقاومتی می‌دانند. یا در انتقادی دیگر آن را هدیه‌ای از سوی دولت ایران برای روزهای سخت در پیش‌روی این دو شرکت بزرگ قلمداد می‌کنند که قرار است در شرایط رکود اقتصادی عمیق در ایران، کمکی برای حفظ سودآوری آنها و اشتغال‌زایی آن برای جوانان اروپایی و آمریکایی باشد، چراکه به تصور این منتقدان این دو شرکت در نتیجه کاهش رشد اقتصادی دیگر کشورها با افت تقاضا و لغو برخی سفارش‌ها مواجه بوده‌اند و ازاین‌رو این مسئله علت اصلی این بوده است که برای فروش هواپیما به ایران اشتیاق نشان داده‌اند و گویی برجام و دستگاه دیپلماسی ایران نقشی در این موضوع نداشته است؛ البته آنها به این سؤال پاسخ نمی‌دهند که چرا این دو شرکت در جریان بحران مالی سال ٢٠٠٨ که با افت سفارش حدود ٧٠ درصدی مواجه شدند، اشتیاقی برای فروش حتی لوازم یدکی برای هواپیماهای زمین‌گیر ایرانی نشان ندادند.

سؤال اساسی همچنان این است که چنین مبادله تجاری در شرایط اقتصادی فعلی کشور چه توجیهی می‌تواند داشته باشد؟

در پاسخ باید به یک نکته اساسی که منتقدان این طرح مغرضانه یا از روی ناآگاهی به آن توجه نمی‌کنند اشاره کرد؛ این قرارداد اگرچه با حمایت و تلاش دولت منعقد شده ولی تعهد مالی آن برای دولت نیست و این قرارداد در قالب فاینانس تأمین مالی می‌شود و اساسا قرار نیست کل مبلغ ٢٦ میلیارد این دو قراداد توسط این شرکت به‌صورت نقد پرداخت شود. حال آنکه منتقدان طرح این‌گونه وانمود می‌کنند که گویی خود دولت قرار است از محل دارایی‌های کشور که در جریان برجام آزاد شده، ٢٦ میلیارد را به‌صورت یکجا برای خرید این دو هواپیما به اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها پرداخت کند؛ اما برای اینکه پاسخ سؤال قبل به‌صورت کامل داده شود، باید ابتدا وضعیت صنعت هوایی کشور به‌طور کامل بررسی شود.

مطابق آمار شرکت هواپیمایی کشوری، درحال‌حاضر حدود ٢٥٠ هواپیما در خطوط هوایی کشور فعال هستند که بیش از یک‌پنجم آنها زمین‌گیر هستند و قابلیت پرواز ندارند. میانگین عمر هواپیمای شرکت‌ها بین ١٩ تا ٢٦ سال است و میانگین عمر کل ناوگان بالای ٢٣ سال که این میزان برای شرکت هواپیمایی هما ٢٦ سال است. در واقع اگر برای نوسازی هواپیماها تلاشی نشود، تا پنج سال آینده نیمی از هواپیماهای کشور زمین‌گیر خواهند شد و شرکت‌ها فقط باید هزینه نگهداری روی زمین آنها را پرداخت کنند؛ اما خطر اصلی در جای دیگری است و آن اینکه این ناوگان فرسوده با گذشت زمان بیش از هر زمان دیگر خطر یک حادثه را برای مسافران خود افزایش می‌دهد.

درحال‌حاضر صنعت هوایی کشور بدون درنظرگرفتن سهم وسایل نقلیه شخصی در سفرهای برون‌شهری، سهمی کمتر از ١٧ درصد از سفرهای برون‌شهری در داخل کشور را در اختیار دارد که در صورت بروز یک یا چند حادثه هوایی و ازدست‌رفتن اعتماد عمومی به این بخش، این سهم باز هم کاهش خواهد داشت و صنعت هوایی کشور با ناوگانی فرسوده و پرهزینه دیگر نه توان ادامه کار را خواهد داشت و نه مجال آن را.

در بخش مربوط به مسافران بین‌المللی کشور، در یک دهه اخیر سهم شرکت‌های هواپیمایی خارجی از ٣٥ درصد به ٤٠ درصد رسیده و به‌واسطه شرایط نامطلوب ناوگان هواپیمایی شرکت‌های داخلی، سهم آنها رو به افزایش است. در واقع برخلاف تصور اشتباه عده‌ای که می‌گویند نوسازی هواپیماها نوعی وابستگی به شرکت‌های خارجی محسوب می‌شود، این می‌تواند تلاشی برای جذب مسافران ایرانی باشد که توسط شرکت‌های خارجی جابه‌جا می‌شوند؛ یعنی بیش از چهار میلیون مسافر که شرکت‌های داخلی در‌حال‌حاضر توان جذب آنها را ندارند و برای آن باید روزانه بیش از ١٢ هزار صندلی به ظرفیت خود اضافه کنند.

در حوزه حمل بار نیز شرکت‌های هواپیمایی بین‌المللی سهمی حدود ٤٨ درصد و در حوزه پست بیش از ٦٣ درصد از کالاها را از مبدأ ایران یا به مقصد ایران جابه‌جا می‌‌کنند. مجموع خدمات مسافری و باری و پستی که از سوی شرکت‌های هواپیمایی خارجی به متقاضیان داخلی ارائه می‌شود ارزشی بیش از دو میلیارد دلار در سال دارد که به معنای این است که معادل این مقدار ارز به‌طور سالانه در حال خارج‌شدن از کشور ماست، چر‌اکه ظرفیت شرکت‌های هواپیمایی داخلی توان جذب آن را ندارد. آیا خرید از شرکت‌های بويينگ و ایرباس به معنای اشتغال‌زایی برای جوانان اروپایی و آمریکایی به بهای بی‌کاری جوانان ایرانی است؟

البته بسیار تنگ‌نظرانه و ساده‌انگارانه خواهد بود که ما در پی مبادلاتی باشیم که به بی‌کاری در کشورهای دیگر و اشتغال‌زایی در کشور ما بینجامد؛ در واقع این طرز فکر حتی با اصول ابتدایی تجارت بین‌الملل نیز بیگانه است و فقط از یک ذهن مغشوش و به دور از واقعیت‌های دنیای کنونی ما نشئت می‌گیرد. گذشته از آن منافع متقابل این قرارداد و قراردادهای مشابه در سایر حوزه‌ها می‌تواند به معنای تضمین هرچه بیشتر تداوم و حفظ برجام و دستاوردهای آن باشد؛ اما با بررسی وضعیت نیروی انسانی که در‌حال‌حاضر در صنعت هوایی کشور مشغول است، مشخص می‌شود خرید این هواپیماها در رویکردی برد- برد به حفظ اشتغال‌آفرینی این صنعت در داخل ایران نیز کمک می‌کند.

درحال‌حاضر حدود ٢٥ هزار نفر پرسنل شرکت‌های هواپیمایی داخلی هستند و تعداد شاغلانی که به‌صورت غیر‌مستقیم به این صنعت وابسته هستند، بسیار بیشتر از این میزان است. بدون نوسازی ناوگان هواپیمایی کشور غیر‌ممکن خواهد بود که با شرایط فعلی، شرکت‌های داخلی بتوانند به کار خود ادامه دهند و در رأس آنها شرکت ایران‌ایر با بیش از پنج دهه قدمت که درحال‌حاضر بیش از ١١ هزار پرسنل دارد، پایانی جز ورشکستگی نخواهد داشت. از سوی دیگر مطابق برنامه ششم توسعه قرار بر جذب بیش از ٣٥ میلیون توریست خارجی و افزایش پنج‌برابری سهم درآمدی کشور از این محل است. با توجه به اینکه صنعت حمل‌ونقل هوایی کشور حکم زیرساخت صنعت توریست کشور را دارد، بدون ارتقای این بخش امکان نخواهد داشت تا جذابیتی برای گردشگران خارجی برای سفر به ایران با ناوگان فرسوده کشور فراهم کنیم. اقتصاد بر پایه نگرش کوته‌بینانه دولت قبل و حامیان آن نگرش در ایران، نه‌تنها به رونق اقتصادی کشور کمک نخواهد کرد که به سرنوشت اندوه‌باری منجر خواهد شد که هنوز از آن رهایی پیدا نکرده‌ایم.

حامیان این نگرش در فاصله سال‌های ٨٤ تا ٩٢ با درآمد نفتی بیش از ٨٠٠ میلیارد دلار، تنها بیش از ٤٠٠ میلیارد دلار صرف واردات کردند و در پایان کار خود کشور را با تورم بالای ٤٠ درصد و رشد اقتصادی منفی ٥,٨ درصد به دولت بعدی تحویل دادند. منتقدان نوسازی صنعت هواپیمایی کشور در حالی این طرح را اشتغال‌آفرینی برای خارجیان قلمداد می‌کنند که با درآمد ٨٠٠ میلیارد دلاری نفتی کمتر از ١٥ هزار شغل خالص در مجموع دولت نهم و دهم ایجاد کرده‌اند. صنعت هواپیمایی ایران که با ماجراجویی و دلاوری‌های پوشالی مدعیان دیروز در آستانه ورشکستگی قرار داشت، در سایه عقلانیت برجام روزگار نویی را تجربه خواهد کرد.