اعتراض موسیقایی در جهان عرب

ماهنامه همشهری ماه - میرمحمد موسوی: همزمان با شروع تحولات و اعتراضات در جهان عرب، از پس سال ها ظلم و فساد و اختناق فریاد و اعتراض عمومی علیه این ظلم ها و عاملانش و ترویج ارزش های انقلابی و عدالت خواهانه، به موسیقی عرب نیز سرایت پیدا کرد تا موسیقی اعتراض توسعه بیشتری یابد.

اندلس، نخستین پایتخت موسیقی دنیا

بنابر آنچه صاحب نظران موسیقی عرب گفته اند، دوره طولانی مدت و چندصدساله استیلای امپراطوری عثمانی بر جهان عرب، دوره فترتی برای موسیقی عرب بوده است؛ موسیقی ای که پیش از آن بنا بر مستندات تاریخی بخشی از سال های طلایی اش را به عنوان یکی از قطب های جهانی موسیقی در اندلس عربی پشت سر گذاشته بود؛ زمانه ای که در آن هانری هشتم، پادشاه انگلستان، برادرزاده اش را به اندلس می فرستد تا این موسیقی را فراگیرد و بعد به کشورش بازگردد. بنا بر ادعاهای تاریخی، در همین دوران است که عود و رباب از اندلس وارد اروپا می شود و به لوت و ویولن تبدیل می شود.

با فروپاشی حکومت عثمانی و ختم حاکمیتش بر جهان عرب، باتوجه به رشد روزافزون موسیقی و نقش و تاثیر فوق العاده آن در دنیای جدید، موسیقی عرب نیز به عنوان بخشی لاینفک از زندگی مردم، با رجوع به میراث ارزشمند و غنی خود و ورود نسل های جدید به این عرصه، با عزمی راسخ و مستقل، و به صورتی جدی تر و حرفه ای تر به پیمودن مسیر خود ادامه داد.

طبیعی است که این موسیقی نیز در گونه های مختلف کلاسیک سنتی، فولکلور، سبک های ترکیبی و سایر سبک های مدرن به منصه ظهور می رسد.

آوای محرومیت

باید گفت موسیقی همراه با آواز، همیشه آینه انعکاس احساسات و باورهای فردی و اجتماعی بشری است؛ انسان محروم و مظلوم معاصر نیز بر خود می داند که به نحوی رنج و صدای را به گوش دیگران برساند و صدایش را به اعتراض بلند کند؛ درست از همین جاست که موسیقی اعتراض جدید پا به عرصه می گذارد و نقش آفرینی می کند.

طبیعی است که در موسیقی و ترانه های عامیانه معاصر عرب نیز نمونه هایی از موسیقی اعتراض وجود دارد؛ مثلا این ترانه معروف مردمی: «ای سامی پاشا از تو اطاعت نمی کنیم، و از مردان تو نمی شویم»، که نمونه ای از اعتراض نسبت به حاکمیت عثمانی است.

اگر بخواهیم به چند نمونه از هنرمندان موسیقی اعتراض در جهان عرب اشاره کنیم، حتما باید از هنرمندان مصری «احمد فؤاد نجم»، «شیخ امام»، «عدلی فخری»، و «سمیر عبدالباقی» نام برد. شیخ امام و عدلی خواننده و احمد و فؤاد شاعران آثار آنانند. از دیگر بزرگان این عرصه می توان به «رامی عصام» و «امیر و عادل عبد» اشاره کرد.

قبل از ایشان نیز جوانه های این موسیقی را می توان در جنبش عظیم مردم الجزائر علیه استعمارگران فرانسوی مشاهده کرد. البته مهم ترین پایه موسیقی اعتراض، مسئله بزرگ فلسطین است؛ مسئله ای فراملیتی و فراموقعیتی که همه راه ها به آن ختم می شود و فراتر از اعتراض یک قوم است.

مارسل خلیفه یا باب دیلن شرق

مارسل خلیفه، هنرمند مسیحی لبنانی، به عنوان یکی از محبوب ترین نوازندگان، آهنگسازان و خوانندگان جهان عرب، و از زنده کنندگان موسیقی اصیل عرب در اشکال جدید، یقینا از مهم ترین پیشروان و پایه های موسیقی اعتراض و متعهد معاصر در جهان عرب است؛ هنرمندی جسور که اصلا از سیاست و رنج مردم دور نیست و در بسیاری مواقع تمام بضاعت هنریش را در خدمت عقاید و آرمان هایش قرار می دهد و در راه آن ها سخت می کوشد؛ کسی که از ابتدای فعالیت هنریش، تعهد خود را به آرمان فلسطین در تمام مجامع داخلی و خارجی فریاد می زند و آثارش سال های سال، مورد اقبال و حتی زمزمه مبارزان و آزادی خواهان و فعالان سیاسی خصوصا مبارزان پرشمار و متنوع راه آزادی فلسطین بوده است.

او در گرماگرم جنگ ویران کننده داخلی لبنان، تک و تنها با عود و ترانه هایش چراغ سالن های متروک بیروت زخمی و خسته را، و همچنین چراغ امید و روحیه مردمش را وفادارنه روشن نگه می دارد. تعجب آورنیست که وقتی اسرائیل در ۱۹۸۲م. بخش بزرگی از لبنان را به اشغال خود در می آورد، نوارها و ترانه های مارسل از جانب اشغالگران در می آورد، نوارها و ترانه های مارسل از جانب اشغالگران و اذنابشان در لیست «موسیقی ممنوعه» قرار می گیرد.

این ویژگی ستودنی مارسل است که هرگز باورها و آرمان هایش را رها نمی کند یا شاید باورها و آرمان هایش هستند که او را رها نمی کنند؛ تعهد عمیق او به باورهایش و تلاش در راه آن ها که از ابتدای جوانی و گمنامی او بروز می یابد، با گذشت دهه ها و بعد از شهرت و محبوبیت جهانی اش، هیچ گاه رنگ تغیر نمی پذیرد.

او در آخرین تجاوز اسراییل به لبنان، در حالی که هنرمند صلح یونسکو نیز معرفی شده بود، طی نامه ای خطاب به سایر هنرمندانی که به لقب هنرمند صلح مفتخر شده اند، از آن ها می خواهد که: «به وظیفه هنرمندی شان توجه کنند و کشتاری را که در برابر دیدگان جهان متمدن اتفاق می افتد محکوم کنند».

مارسل در پایان این نامه تاکید می کند که: «هنر ما چیزی نیست جز سخن گفتن به جای آنان که نمی توانند؛ این همان دلیلی است که صدای ما را تایید می کند، ما آرزو داریم که این صدا را به دورترین جاها برسانیم... جامعه جهانی چشم بر قساوت «رهبر جهان آزاد» بسته است».

با شروع جنبش ها و تحولات انقلابی در جهان عرب نیز، بعضی آثار مارسل خلیفه بلافاصله جزء آثار ثابت و محبوب فعالان انقلابی قرار گرفت و به یکی از نغماتی تبدیل شد که بسیار شنیده می شد. از جمله محبوب ترین این آهنگ ها، چند اثر از اولین آثار او بود که آن ها را در سال ۱۹۷۶ م. در ورزشگاه صفای بیروت و در قابل ده ها هزار نفر اجرا کرده بود؛ آثاری که متن چهارتای آن ها، از سروده های محمود درویش، شارع شهیر فلسطینی بود.

تحولات موسیقی اعتراض

همزمان با شروع تحولات و اعتراضات در جهان عرب، از پس سال ها ظلم و فساد و اختناق، فریاد و اعتراض عمومی علیه این ظلم ها و عاملان آن و ترویج ارزش های انقلابی و عدالتخواهانه، به موسیقی عرب نیز سرایت پیدا کرد تا موسیقی اعتراض توسعه بیشتری یابد و نقش پررنگ تری ایفا کند. موسیقی هایی که در این دوره اص، با وجود اینترنت و امکانات و بزار جدید تولید موسیقی، نسبت به گذشته راحت تر تولید می شد و امکان پخش و همه گیر شدن را می یافت.

بسیاری از این آثار، همگام با همین تحولات مخصوصا در تونس و مصر تولید شدند و نقش و تاثیر خود را نیز ایفا کردند. این تولیدات کمتر در حوزه موسیقی سنتی عربی می گنجید و بیشتر در گونه های مدرن انتشار می یافتند. موسیقی هایی که طنین آن ها، در تجمعات مردمی و بین جوانان، از جمله در میدان التحریر قاهره و میادین مهم تونس بسیار شنیده می شد.

به عنوان نمونه آهنگ «ای رییس، این سرزمین توست» از «حماده بن عمور» تونسی مقلب به ژنرال، ازجمله اولین موسیقی های تولیدی و هم تحولات انقلابی عربی بود. این آهنگ که با خطاب او به دیکتاتور کشورش شروع می شود: «ای رییس، واجب است به شما چیزی بگویم»، به شعار معترضان تبدیل می گردد و همین طور بود آهنگ محبوب «صورت الحریه» یا ندای آزادی از «امیر و عادل عبد».

جالب این جاست که در این میانه آهنگ هایی نیز فرصت انتشار یافتند که سال ها توقیف بودند یا در مجامع رسمی پخش آن ها ممنوع بود. از جمله آن ها، آهنگی از هنرمند محبوب تونسی «زهره لجنف» بود که در آن خوانده بود: «امید مردم به خاری در چشم ظالم بتدیل شده است». این اثر در روزهای اول تحولات، فقط در یوتیوب هزاران بار دیده شد و به سرعت در جهان عرب محبوب گشت.

بعضی از هنرمندان فقید عرب نیز بودند که حالا بعد از مرگشان، نوبت آن رسیده بود که بعضی آثارشان، تازه مجال شنیده شدن و درخشش بین مردم را پیدا کند. تا این شعر معروف عربی، مصداقی کامل بیابد که: «تلک الآثار تدل علینا/ فانظروا بعدنا الی الآثار»: این آثار به ما راهنمایی می کند/ پس بعد از ما به آن ها بنگرید. معروف ترین این خواننده ها، قطعا «شیخ امام» است یا آثاری که بعضی از آن ها در زمان حیاتش، فرصت پخش عمومی پیدا نکردند.

آهنگ استقامت لبنان

یک واقعیت جالب در حوزه موسیقی مقاومت، حضور موثر هنرمندان و خوانندگان با دیدگاه های متفاوت، به جانبداری از مقاومت است. در سال های اخیر، این گونه پشتیبانی بیشتر نسبت به مقاومت اسلامی لبنان، رهبران و رزمندگان آن، ابراز شده است.

این حمایت چنان دامنه دار است که در میان خوانندگان مسیحی و خوانندگان زن نیز، دیده می شود که در راستای حمایت از مقاومت و ابراز علاقه و احترام به آن، قطعه ای را اجرا یا مواضعی را در این باره اعلام می کنند. مخصوصا در زمان جنگ 33 روزه اسراییل علیه لبنان در سال 2006 م. خبر حمایت هنرمندان حوزه های مختلف از جمله نوازندگان و خوانندگان از مقاومت اسلامی لبنان و رهبر آن در رسانه های عمومی بسیار به چشم می خورد.

به عنوان مثال در همان سال، خواننده زن مسیحی لبنانی، «جولیا پطروس» در آلبوم خود با نام «اتعودنا علیک»، آهنگ مشهوری به نام «أحبائی» در پاسداشت مقاومت و شخص سیدحسن نصرالله اجرا کرد. متن این سرود از نامه نگاری معروف رزمندگان و رهبر مقاومت گرفته شده است و در آن خطاب به رهبر مقاومت بارها تکرار می شود که: «نحن معک یا نصرالله».

از دیگر نمونه های این حمایت می توان به آهنگ «یا نصرالله» از «علائ زلزالی» خواننده لبنانی یا ابراز علاقه «فیروز» دیگر خواننده محبوب لبنانی نسبت به رهبر مقاومت اشاره کرد.