چرایی شلیک خونبار در پادگان‌ ها

فرارو: بعد از حادثه تیراندازی در پادگان ارتش که روز گذشته اتفاق افتاد موج جدیدی میان کاربران شبکه‎های اجتماعی به راه افتاد مبنی بر اینکه خدمت سربازی نیاز به بازنگری دارد این کاربران معتقد بودند که این سنت که از دوران رضا شاه پای گذاری شده لازم است تغییر یا حذف شود اما کاربران تنها افرادی نیستند که به این مسئله تاکید دارند.

مدتی قبل خبری در خروجی رسانه‌ها قرار گرفت مبنی بر اینکه یک سرباز وظیفه جمعی پادگان آمادگاه (ارتش) آبیک با سلاحی که در اختیار داشت، اقدام به تیراندازی به سوی هم خدمتی‌های خود کرد و بر اثر این تیراندازی سه سرباز جان خود را از دست دادند و شش تن دیگر زخمی و به بیمارستان منتقل شدند.

هنوز مدت زیادی از این حادثه نگذشته بود همچنان صحبت از این حادثه گاه‌ و بی‌گاه در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی مطرح می‌شد که روز گذشته خبر دیگری از پادگان‌های ارتش منتشر شد و در این خبر آمده بود که در پی حادثه تیراندازی در میدان تیر آموزشی کهریزک تهران متاسفانه ۴ تن از سربازان کشته و ۸ تن دیگر مجروح شدند که یکی از مجروحان از کارکنان پایور بود و فرد ضارب هم در این حادثه کشته شد.

همان موقع برخی منابع که روابط عمومی پایگاه هوایی شهید لشکری هم جزو آنها بود اعلام کردند که این اتفاق به دلیل عدم سلامت روحی و روانی فرد ضارب اتفاق افتاده است و دادستان نظامی هم در تشریح حادثه اطلاعات کافی و روشنی در خصوص دلایل این اتفاق نداد. نکته قابل توجه این است که تقریبا همزمان با این حادثه در شیراز هم یکی از سربازان وظیفه اقدام به خودکشی و با اسلحه به خود شلیک کرد.

مجموع این موارد موجب شد که در شبکه‌های اجتماعی موجی از درخواست‌ها با هشتگ #بازبینی_سربازی به راه بیافتد و کاربران خواستار بازبینی در مسئله خدمت سربازی شوند. به عنوان مثال یکی از کاربران در این باره نوشت: «اگر سربازی امر مقدس است چرا خرید وفروش؟ اگر قابل خرید و فروش است با ایجاد تبعیض بین جوان فقیر و پولدار، مغایرقانون اساسی ست! #بازبینی_سربازی» یا کاربر دیگر که نوشت: «٢ سال از بهترين دوران يك پسر در سربازى واقعا هدر ميره بجاى جذب سرباز، ارگان هاى نظام جذب نيرو كنند ايجاد اشتغال هم مى شود. #بازبینی_سربازی»

کاربر دیگری نوشت: «الان می‌تونید به خونواده های اون جوونایی که با تیر اون سرباز کشته شدن بگید #سربازی مقدسه؟ مرد میسازه؟ #بازبینی_سربازی #سربازی_اجباری»

با این تفاسیر حالا قرار است مجلس به این مسئله ورود کند. این را سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس خبر داد و گفت که کمیته دفاعی کمیسیون گزارشی از حادثه تیراندازی در میدان تیر ارتش واقع در منطقه کهریزک تهران تهیه می کند. اما شاید مهمترین سوال در خصوص این حوادث «چرایی و منشا» آنها است.

برخی که توان مالی و نفوذ دارند مانع از برداشتن خدمت سربازی می شوند

این سوال را از حشمت‌الله فلاحت پیشه عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس پرسیدیم و او در پاسخ به فرارو گفت: من به طور کلی اعتقادی به خدمت سربازی ندارم و حتی در مجلس هشتم هم طرح ۱۰ ساله پایان خدمت سربازی را ارائه کردم که متاسفانه در کمیسیون با مخالفت اکثریت مواجه شد و فقط شش نفر با آن موافق بودند. واقعیت این است که ما در دنیایی زندگی می کنیم که چیزی به عنوان خدمت سربازی وجود ندارد و همه افراد که نیروهای نظامی حضور دارند از عوامل کادری و رسمی هستند.

او افزود: این افراد هم به راحتی و بدون بررسی استخدام نمی‌شوند و باید مراحل مختلف معاینه‌های پزشکی و روانپزشکی را بگذارانند و جالب این که حتی اگر فرد سابقه خودزنی یا خوددرگیری هم داشته باشد، پزشکان اجازه استخدام وی را نمی‌دهند و این افراد هیچگاه وارد نیروهای نظامی و مسلح نمی‌شوند. اما متاسفانه ما شاهد هستیم که در ایران مسئولان با نهایت سختگیری مانع از معافیت افرادی می‌شوند که توان روحی- روانی برای خدمت سربازی ندارند. البته این صرفا در خصوص مسائل روانی نیست. زیرا در مواردی افرادی که مشکلات جسمی دارند هم مجبور می‌شوند به خدمت سربازی بروند.

وی تصریح کرد: دلیل این امر هم واضح است. نگاه مسئولان کاملا کمی است و برخلاف دیگر کشورها که کیفیت را مد نظر قرار می‌دهند، در ایران هرچه بیشتر اعزام شوند بیشتر مورد توجه قرار می گیرند و اهمیتی ندارد که فرد توانایی و آمادگی روحی دارد یا خیر؟ خب در چنین شرایطی مشکلات زیادی ایجاد می‌شود. به عنوان مثال در گذشته خانواده‌ها پرجمعیت بودند و مثلا ۵ پسر داشتند اگر دو یا سه نفر از آنها هم همزمان به خدمت می رفت مشکلی ایجاد نمی‌شد. اما الان هر خانواده یا یا دو پسر دارد و خب نبود آنها و دوری از خانواده بسیار سخت است. حالا این را در کنار مشکلات خانوادگی، عصبانیت‌های داخل پادگان، رفتارهای افسران با سربازان قرار دهیم، متوجه می‌شویم که قطعا برخی افراد که سلامت روانی یا حتی توان تحمل شرایط موجود را ندارند، با اسلحه‌ای که در اختیار دارند اقدام به عمل‌های انتقامی می‌کنند.

این نماینده مجلس گفت: واقعیت این است که دوران خدمت سربازی اجباری تمام شده است و حتی در کشورهای همسایه هم وجود ندارد و فقط کویت است که خدمت سربازی یک ساله دارد و آن هم تصمیم دارد حذفش کنند. اما ما همچنان اندر خم یک کوچه‌ایم و تنها کاری که توانستیم در مجلس هشتم انجام دهیم این بود که حقوق سربازها را از ۲۴هزار تومان به ۸۰ هزار تومان افزایش دادیدم که البته آن هم کافی نیست.

فلاحت پیشه در پایان تاکید کرد: اگر در دستور کار کمیسیون قرار گیرد قطعا بررسی خواهد شد اما مشکل اینجا است که افرادی که توان مالی یا نفوذ سیاسی- نظامی دارند و با استفاده از همین مانع از خدمت رفتن پسرانشان می‌شوند، در برابر حذف خدمت اجباری مخالفت و مقاومت می کنند. زیرا پسران آنها که به خدمت نمی روند و افرادی که توان مالی ندارند یا از خانواده های روستایی یا قشر پایین جامعه هستند مجبور هستند دوران خدمت را سپری کنند.

بسیاری از افرادی که به سربازی می‌روند صلاحیت و ظرفیت این کار را ندارند

همچنین سامان توکلی، روانپزشک هم از زاویه دیگری به بررسی این حادثه پرداخت و در گفت‌وگو با فرارو عنوان کرد: نکته اول که باید به آن اشاره کنم این است که معمولا در چنین مواردی به دلیل این که اطلاعات اختصاصی کافی منتشر نمی‌شود، نمی‌توان ارزیابی کارشناسانه و اظهارنظر قابل قبولی از خود حادثه‌ای که اتفاق افتاده ارائه داد. اگر به سابقه این موارد نیز نگاه کنیم، اتفاقی که اغلب می‌افتد این است که صرفا برای مدتی یک موج خبری به راه می‌افتد و بعد از گذشت چند روز موضوع به نوعی تمام می‌شود و از خاطره‌ها می‌رود، بی آن که از دل آن راه حلی برای کاهش این وقایع بیرون بیاید.

وی افزود: اما به طور کلی می‌توانیم بگوییم که بعضی افراد در بعضی شرایط که تحت فشارهای روانی و استرس‌هایی فراتر از حد توان‌شان باشند، ممکن است توان مدیریت احساسات و کنترل رفتارهای خود را از دست بدهند و رفتارهای آسیب‌زننده به خود یا دیگران داشته باشند. این رفتارها ممکن است با قصد و طرح قبلی، یا تکانشی و بدون برنامه‌ریزی قبلی باشند. همان طور که گفتم، درباره این مورد و موارد خاص دیگر بیش از این نمی‌توانیم اظهارنظری کنیم. طبیعی است که انتظار داشته باشیم نهادهای مسؤول تمام این موارد را توسط تیمی از متخصصان کارآزموده و مجرب از حوزه‌های مرتبط، از جمله روان‌شناسی و روان‌پزشکی، بررسی کنند و تلاش شود تا با شناخت ویژگی‌ها و مختصات این روی‌دادها پیش‌بینی‌هایی برای کاهش وقوع آن‌ها انجام شود.

این روانپزشک ادامه داد: نکته دوم که باید در نظر داشته باشیم این است که «سربازی» در کشور ما، همان طور که از عنوان‌اش پیدا است، خدمت نظام وظیفه است، همان طور که قدیم‌ترها به سربازی «اجباری» می‌گفتند. در این خدمت تمام افرادی که اهل ایران هستند و صرفا بر اساس سن تقویمی‌شان مشمول گذراندن این دوره هستند و در واقع، اگر کسی بداند که توانایی گذراندن این دوره را ندارد باید خودش تقاضای معافیت کند و با گذراندن مراحلی که چندان هم ساده و سریع نیستند، معافیت بگیرد.

او تصریح کرد: همین گرفتن معافیت، به ویژه معافیت پزشکی و روان‌پزشکی هم در آینده افراد ممکن است محدودیت‌ها و تبعیض‌هایی را ایجاد کند. بنابراین، بسیاری از افرادی که به خدمت سربازی فراخوانده می‌شوند احتمالا صلاحیت و ظرفیت این کار را ندارند، اما ممکن است خودشان هم ندانند، ممکن است نتوانند به مسؤولان ثابت کنند که فاقد این ظرفیت هستند، و حتی در شرایطی ممکن است به دلیل این که نمی‌خواهند انگ معافیت پزشکی یا روان‌پزشکی را در ادامه‌ی زندگی‌شان داشته بانشد، از اعلام آن صرف نظر می‌کنند.

این فعال حوزه سلامت اظهار کرد: این وضعیت با بسیاری کشورهای دیگر متفاوت است. در واقع، در کشورهایی که ارتش و خدمت در ارتش حرفه‌ای است، فردی که می‌خواهد به خدمت ارتش دربیاید و در قالب نیروهای مسلح خدمت کند، باید واجد توانایی‌ها و ظرفیت‌هایی باشد و ثابت کند که می‌تواند در چنین جایگاه خطیری که با امنیت خودش و دیگران مرتبط است قرار بگیرد. در واقع عضویت در ارتش هم مانند هر شغل و حرفه دیگری مستلزم داشتن توانمندی‌ها و ظرفیت‌هایی است که باید وجود آن‌ها نشان داده شود. دقیقا برعکس جاهایی، مثل کشور ما، که فرض بر این است که افراد باید خدمت سربازی را بگذرانند، مگر آن که بتوانند ثابت کنند فاقد توانایی‌های لازم هستند.

وی تاکید کرد: به هر حال، در شرایط قعلی ما که سربازی اجباری است، قاعدتا باید بررسی‌های جامع‌تر و دقیق‌تری در زمینه مسایل مختلف، از جمله سوابق رفتاری و ثبات هیجانی و رفتاری سربازان انجام شود؛ و هر نوع سابقه رفتارهای تکانشی و خشونت‌آمیز یا آسیب زدن به خود یا دیگران جدی گرفته شود. به گمان من، با درخواست‌های تقاضای معافیت هم نباید با نگرشی برخورد شود که صرفا به عنوان بی‌مسؤولیتی فرد و میل‌اش به فرار از زیر بار مسؤولیت در نظر گرفته شود. تسهیل و تسریع روند بررسی‌های پزشکی و روان‌پزشکی در افرادی که یا سوابقی از این موارد دارند یا خودشان تقاضای بررسی دارند یا در پادگان‌ها و محل خدمت‌شان چنین رفتارهایی نشان داده‌اند نیز حائز اهمیت است. از سوی دیگر، آموزش کارکنان و افسران کادر که در واقع مسؤولیت و نظارت بر سربازان را در زمان خدمت برعهده دارند نیز اهمیت زیادی دارد. اگر کارکنان مراکز نظامی به قدر کافی درباره مشکلات روانی و نابسامانی‌های هیجانی و علایم هشداردهنده آن آگاهی داشته باشند، احتمالا تعدادی از این موارد پیش از آن که مرتکب چنین رفتارهایی شوند، شناسایی شده و برای کمک‌های تخصصی ارجاع داده خواهند شد.

توکلی ادامه داد: به عنوان فردی که در حوزه سلامت روان کار می‌کنم، بسیار مایل هستم بدانم که آیا افرادی که مرتکب اتفاقات اخیر شده‌اند، چه سوابقی از نظر فردی، خانوادگی، روانی، شخصیتی، اقتصادی و امثال آن داشته‌اند؟ آیا تقاضای معافیت کرده بودند؟ آیا خودشان، هم‌قطاران‌شان، ارشدهای‌شان گزارشی از مشکلات هیجانی و رفتاری را در آنان گزارش کرده بودند؟ اگر هر کدام از موارد بالا بوده یا نبوده، دلیل‌اش چیست و چه اقداماتی برای آن انجام شده است؟ آیا در قوانین و سازوکارها نقایصی وجود دارد که بتوان با رفع‌شان به کاهش این موارد کمک کرد؟ چه اقداماتی می‌توانسته انجام بشود و انجام نشده است؟ طبعتا می‌توان انتظار داشت از دل بررسی‌هایی دقیق راه‌کارهایی برای کاهش این اتفاقات به دست بیاید. گر چه در نهایت، نمی‌توان انتظار داشت این چنین وقایعی به صفر برسند و در این گروه از جامعه هم مانند بقیه جامعه احتمال چنین اتفاقاتی وجود دارد ولی با توجه به فشارهای روانی محتمل در این دوره، از دست دادن شبکه‌های اجتماعی حمایی و خانوادگی در این دوره، دست‌رسی به سلاح و امثال آن، رسیدگی به آن اهمیت زیادی دارد و می‌توان انتظار داشت راه‌کارهای مؤثرتری هم برای کاهش آن بتوان پیدا کرد.

این روانپزشک در پایان عنوان کرد: درباره ارتباط اختلالات روانی با بروز چنین پدیده‌هایی هم باید گفت، در اقلیتی از افراد دچار اختلالات روانی، اگر بیماری تحت کنترل نباشد، ممکن است در دوره‌هایی از بیماری‌شان منطق تفکر، ثبات هیجانی و کنترل رفتاری فرد تحت تأثیر قرار بگیرد، و گاهی مواردی از خشونت علیه خود یا دیگران را بروز بدهند. طبیعتا برای حضور افراد در موقعیت‌ها و شغل‌های خطیری مثل خلبانی، نظامی‌گری و مانند آن که حساسیت‌هایی خاص دارد باید وجود چنین مواردی به طور دقیق بررسی شوند. اما باید توجه داشت که اکثریت قریب به اتفاق افراد دچار اختلالات روان‌پزشکی خطری برای دیگران ندارند. در واقع، این افراد بیش‌تر قربانیان خشونت می‌شوند تا این که عامل خشونت باشند. این نکته اهمیت زیادی دارد که در انعکاس اخبار مرتبط با این اتفاقات حساسیت و دقت کافی انجام شود تا باعث انگ زدن به کل بیماران و اجتناب آنان از مراجعه برای تشخیص و درمان مشکلات‌شان نشود.

در مجموع این تنها بخشی از معضلاتی است که سربازان وظیفه با آن مواجه هستند و شاید از نکات مهم دیگری که بتوان به آن اشاره کرد این است که معمولا همانطور که طی ماه گذشته و یا سال‌های اخیر با آن مواجه بودیم در درگیری‌های مرزی نیز غالبا سربازان وظیفه هستند که آسیب یا شهید می‌شوند.