مناطق آزاد، گلوگاه تجارت یا فرار سرمایه؟!

روزنامه ابتکار: مناطق آزاد که از سال ۶۸ با هدف تبدیل به سکویی برای صادرات ایجاد شده بودند، برخلاف آمارها در سال گذشته سهمی کمتر از یک درصد از صادرات کشور را به خود اختصاص دادند. طبق آمار اعلامی توسط دبیرخانه مناطق آزاد تمام حجم کالا صادر شده از این مناطق در سال ۹۴ و ۹۵ به ترتیب ۲۵۹.۸ و ۳۴۹.۳ میلیون دلار بوده که این آمار نشان از آن دارد که میزان صادرات در مناطق آزاد نسبت به تمام صادرات در ایران در ۲ سال اخیر چیزی نزدیک به هیچ و زیر یک درصد است.

جالب اینجاست که توجیه اصلی ایجاد مناطق آزاد در ایران جذب سرمایه‌گذاری خارجی و افزایش صادرات بوده که طبق آمار اعلام شده توسط دبیرخانه مناطق آزاد این موضوع پس از گذشت نزدیک به سه دهه از عمر این مناطق تحقق نیافته است. مناطق آزاد در شرایطی این سهم ناچیز را از کل صادرات کسب کرده‌اند که نسبت به سرزمین اصلی مزایای بیشتری برای صادرات در اختیار آنها قرار گرفته بود، یکی از اصلی ترین این مزایا معافیت فعالان اقتصادی در پرداخت مالیات است. امید است که با تدبیر مناسب نمایندگان مجلس شورای اسلامی لایحه دو برابر شدن تعداد مناطق آزاد که از اسفندماه سال گذشته توسط دولت یازدهم به رئیس مجلس تقدیم شده، با در نظر گرفتن منافع کشور و به دور از گروکشی‌های سیاسی مورد بررسی قرار گیرد.

منطقه آزاد چیست؟

منطقه آزاد به ناحیه صنعتی ویژه در خارج از مرز گمرکی که تولیداتش جهت گیری صادراتی دارند، گفته می شود. ایجاد یک منطقه آزاد، امتیازات ویژه ای را می‌تواند به همراه داشته باشد؛ ازجمله این امتیازات می‌توان به ایجاد فرصت‌های اشتغال در داخل و خارج و جذب سرمایه‌های خارجی و همچنین کمک به کشور برای ورود به بازارهای جهانی و گسترش صادرات اشاره کرد. به همین دلیل، امکانات و تسهیلات قانونی، شرایط مساعدی را جهت سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی و زیربنایی برای حضور فعالان اقتصادی در مناطق آزاد مهیا کرده است.

در سال ۱۳۶۸ براساس تبصره ۱۹ برنامه ۵ ساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران به دولت اجازه داده شد که در سه منطقه مرزی کشور اقدام به تاسیس مناطق آزاد تجاری بکند و به موجب تبصره ماده ۲۰ همان قانون، گمرک ایران و سازمان بنادر کشتیرانی نیز مکلف به تاسیس منطقه‌های ویژه حراست شده ای برای این منظور شدند. هم اکنون در ایران ۷ منطقه آزاد وجود دارد که عبارت است از منطقه آزاد تجاری- اقتصادی قشم (استان هرمزگان، شهرستان قشم)، منطقه آزاد تجاری- صنعتی کیش (استان هرمزگان، شهرستان بندر لنگه)، منطقه آزاد تجاری- صنعتی ارس (استان آذربایجان شرقی، شهرستان جلفا)، منطقه آزاد تجاری- صنعتی ماکو (استان آذربایجان شرقی، شهرستان ماکو و چالدران)، منطقه آزاد تجاری- صنعتی اروند (استان خوزستان، شهرستان آبادان)، منطقه آزاد تجاری- صنعتی چابهار (استان سیستان و بلوچستان) و منطقه آزاد تجاری- صنعتی انزلی (استان گیلان، شهرستان انزلی).

مزیت سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد

منطقه آزاد تجاری برای تشویق صادرات صنعتی شامل کارخانجات تولیدی و صنعتی موقعیت مناسبی برای سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی دارد. همانطور که گفته شد، معمولا چنین منطقه ای در بندر یا فرودگاه یا ناحیه محصور محافظت شده انتخاب می‌شود و کالاهای خارجی از طریق هوا، دریا و زمین بدون پرداخت حقوق گمرکی وارد و صادر می‌شوند. واردات کالا به مناطق آزاد خارج از مقررات صادرات و واردات و امور گمرکی مناطق آزاد جمهوری اسلامی بوده و از مقررات صادرات و واردات کشور مستثنی است. به همین دلیل، از بهترین مناطق برای ثبت شرکت هم برای اتباع خارجی و هم داخلی به شمار می‌آید.

گمرک، مانع اصلی مناطق آزاد

سیدکاظم دوست حسینی با تشریح عملکرد مناطق آزاد در ایران به «ابتکار» گفت: فلسفه وجودی مناطق آزاد، بحث معافیت‌ها و تسهیل کننده تجارت خارجی و افزایش اشتغال است. درخصوص صادرات، معمولا صادرکننده‌ها مشمول معافیت‌های مختلف ازسوی دولت می‌شوند که درنتیجه برای آنها فرقی نخواهد داشت که از گمرک محصولات خود را صادر کنند یا مناطق آزاد. طبق آخرین آمار، صادرات غیرنفتی حدود ۴۰ میلیارد دلار بود که اغلب نیز از گمرک‌ها به ثبت رسیده است. بنابراین در بحث صادرات، تفاوتی را نمی‌توان برای گمرک یا مناطق آزاد قائل شد.

عضو سابق اتاق بازرگانی تهران اضافه کرد: در بحث واردات اما، به دلیل آنکه در گمرک‌ها برخلاف مناطق آزاد، معافیت خاصی دیده نمی‌شود، پس در این مورد مناطق آزاد برای واردکنندگان بهتر عمل می‌کند. ازطرفی حضور افراد ساکن در مناطق آزاد، به آنها امتیازهای مثبتی را می‌دهد که می‌توانند راحت‌تر ثبت شرکت کنند و در نتیجه اشتغال خود را افزایش دهند.

این کارشناس اقتصادی تاکید کرد: تجربه مناطق آزاد در کشورهای دیگر، مثبت ارزیابی شده است. اما در ایران آنطور که باید مورد قبول برای صادرکنندگان واقع نشده و نتوانستند همانند کشورهای دیگر به توسعه اقتصادی دست یابند. بحث دیگری که در مورد مناطق آزاد مطرح است، جذب سرمایه‌گذاری خارجی است. اغلب خارجی‌ها در تمام دنیا، برای ورود به یک کشور نگاهشان به مناطق آزاد است. پس اگر می‌خواهیم رقم جذب سرمایه خارجی را افزایش دهیم، لازم است مناطق آزاد را بارورتر کنیم.

سید کاظم دوست حسینی با بیان اینکه برخی از این مناطق نیز به منافذ ورود کالای قاچاق متهم هستند، گفت: البته آمار قاچاق کاملا به اثبات نرسیده اما به هرحال این مسائل درحالی مطرح می‌شود که برای توسعه اقتصادی با توجه به ظرفیت مناطق آزاد، موفق نبوده ایم.

دوست حسینی با اشاره به اینکه تاکنون بیشتر کارکرد این مناطق سمت و سوی واردات کالاهای خارجی بوده و نه همسو کردن تکنولوژی و اشتغال، تاکید کرد: در این مناطق برخی کارکردها به سمت واردات کالاهای خارجی بوده؛ به طوری‌که برخی از این مناطق به بارانداز کالاهای خارجی تبدیل شده اند و این مناطق از جذب سرمایه‌های خارجی به منظور توسعه و رونق اقتصادی محروم بوده اند که در زمینه جذب این سرمایه‌ها از مناطق آزاد نیز آماری وجود ندارد.

دوست حسینی در پایان افزود: فکر می‌کنم طبق آخرین آمار، میزان جذب سزمایه خرجی از مناطق آزاد حدود ۳۰ میلیارد دلار بوده که البته باتوجه به میزان صادرات غیرنفتی، رقم خوبی است اما آنطور که هدف گذاری در این رابطه صورت گرفته، نتوانستیم به آن دست یابیم.