بازی بدون توپ روسیه و چین با برجام

فرارو: با وجود اینکه روسیه از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای انتقاد کرد، اما فردای تصمیم رئیس جمهور آمریکا برای خروج از برجام، بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل میهمان ویژه جشن پیروزی میهنی در مسکو بود و در حالی که بر روی کت خود همچون دیگر روس‌ها نماد پیروزی جشن نهم ماه مه را آویز کرده بود، دوش به دوش ولادیمیر پوتین رژه نیرو‌های نظامی روسیه را نظاره می‌کرد.

نتانیاهو از منتقدان سرسخت توافق هسته ای با ایران بود. او پیگیرانه به دنبال بر هم زدن این توافق است.

این تصویر و در کنار آن اظهارات محتاطانه مقامات روسی این گمانه را در اذهان تقویت کرده است که قرار است که باز هم روسیه پشت ایران را خالی کند.

اما روس‌ها چه گفته اند؟

پس از دستور ترامپ در مورد خروج از برجام، پوتین جلسه‌ای با حضور نخست وزیر، سخنگوی پارلمان، دبیر شورای امنیت، وزیر دفاع، وزیر کشور، وزیر خارجه، رئیس سرویس امنیتی و سرویس اطلاعات خارجی و همچنین نماینده رئیس‌جمهور در امور حفاظت از محیط زیست و ترابری تشکیل داد و به بررسی این موضوع پرداخت. دمیتری پسکوف، سخنگوی دولت در خصوص این جلسه گفت که طی آن ضربات اسرائیل به سوریه و معادله هسته‌ای ایران بررسی شد.

سرگی لاوروف پس از این نشست به خبرنگاران اعلام کرد که روسیه به برجام پایبند است.

وزارت خارجه روسیه نیز اعلام کرد: «خروج آمریکا نقض حقوق بین‌الملل است و اختیارات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تضعیف خواهد کرد.».

اما با وجود این موضع رسمی صدا‌های دیگری نیز از مسکو شنیده می‌شود. فئودور لوکیانوف، رئیس شورای سیاست خارجی و دفاعی روسیه معتقداست که خروج آمریکا از برجام نه تنها به روسیه لطمه‌ای وارد نمی‌کند، بلکه حتی می‌تواند اعمال فشار واشنگتن بر روسیه را تضعیف می‌کند.

روسلان پوخوف، مدیر مرکز تحلیل راهبرد‌ها و فناوری‌ها هم بر این باور است که ایران بلافاصله پس از امضای برجام نشان داد که شریک سیاسی و اقتصادی بغرنجی برای مسکو است، چرا که به شراکت و همکاری با غرب امید بسته بود؛ اکنون تهران ناچار است در روابط با روسیه چه در موضوع اقتصادی و چه در سوریه انعطاف بیشتری به خرج دهد.

اما شاید این دیدگاه بیشتر راز موضع گیری روسیه را نشان می‌دهد، پتر تولستوی، معاون سخنگوی دومای دولتی روسیه معتقد است که باید ببینیم اوضاع چگونه پیش می‌رود و فکر نمی‌کنم که ما باید فورا پاسخ بدهیم، چرا که فعلا زمان مکث کردن است.
چین نیز که بزرگترین شریک تجاری ایران است راه روسیه را طی می‌کند. چین البته همیشه نشان داده است که بیش از هر چیز منافع اقتصادی خود را در نظر می‌گیرد. با این حال موضع رسمی چین نیز انتقاد نه چندان پرشور از اقدام دونالد ترامپ است.

روز یکشنبه وزیر خارجه چین در دیدار با ظریف گفت: «چین مایل است روابط راهبردی دو کشور ادامه یابد و ادامه هم خواهد یافت. همکاری با ایران در زمینه‌های اقتصادی رو به پیشرفت است و در سایر زمینه‌های سیاسی، امنیتی و ... هم به خوبی پیش می‌رود.»

وانگ یی که کشورش اخیرا با موضوع آشتی و مذاکره میان دو کره در عرصه سیاست خارجی، منطقه‌ای و بین المللی درگیر است، برجام را یک توافق چند جانبه بین المللی خواند که همه طرف‌ها موظف به اجرای آن هستند.

او به ظریف گفت: «مواضع ما بسیار روشن و طبیعی است؛ اگر منافع ایران در برجام حتی بدون آمریکا تضمین شود در آن بمانید. چین شریک مهم تجاری ایران است و دو طرف باید از منافع مشروع خود در مقابل دیگران دفاع کنند.»

حالا پرسش این است که احتیاط روسیه و چین در قبال خروج ترامپ از چه چیزی ناشی می‌شود؟

مهدی مطهرنیا تحلیلگر مسائل سیاست خارجی گفت: «ابتدا نام بردن از روسیه، چین و یا کشور‌های مانند ترکیه به عنوان شریک ایران باید مورد تردید قرار داد. این کشور‌ها در مسیر ایجاد بستر مناسب برای دست یابی به اهداف تعیین شده ملی خود حرکت می‌کنند و در بسیاری از زوایای موجود با جغرافیای ایران، تاریخ و تمدن ایران و همچنین اقتصاد ایران لبه‌های اصطکاک بسیار بالایی دارند؛. لذا نزدیکی یا دوری کشور‌های به یکدیگر نه بر مبنای یک رویکرد عاطفی بلکه براساس یک رویکرد عقلایی متکی بر منافع شکل می‌گیرد و روس‌ها و چینی‌ها تفاوتی با آمریکایی ها، آلمان ها، فرانسوی‌ها و... ندارند.»

او افزود: «تنها وقتی جبهه‌های اصطکاک متفاوت می‌شود و تزاحم‌ها جغرافیای شرق و غرب پیدا می‌کند یا رویکرد‌های ایدئولوژیک به خود می‌گیرد سخن از شرکای استراتژیک به میان می‌آید، اما در نهایت این منطق منافع است که حرف پایانی را می‌زند. به این ترتیب با توجه به جایگاه ایالات متحده آمریکا در نظام بین الملل و نوع مراوداتی که پایتخت‌های کشور‌های روسیه و چین با آمریکا دارند در بزنگاه‌های تاریخی، آن‌ها از برگ ایران استفاده و بعد از گرفتن امتیازات خاص خود همواره با درجاتی از غلظت متفاوتی با ایالات متحده همکاری می‌کنند.»

به گفته این تحلیلگر مسائل سیاست خارجی " پس در تحلیل نهایی ایران باید در ادراک بازی قدرت‌های بزرگ در صحنه بین المللی و منطقه‌ای چگونه می‌تواند از برگ آمریکا برای گرفتن امتیاز از دیگر کشور‌ها استفاده کند و مهندسی معکوس بازی ۴۰ ساله را انجام دهد؛ که به نظر می‌رسد در ایران این امر مورد پذیرش تصمیم گیرندگان و تصمیم سازان نیست. "

مطهرنیا در پاسخ به این سوال که روسیه و چین موضع محکمی در قبال خروج امریکا از برجام اتخاذ نکرده اند، چرا این دو کشور که روابط خوبی هم با ایران دارند با احتیاط در این باره ورود پیدا کردند، گفت: «در موضع گیری روسیه و چین در ارتباط با پرونده هسته‌ای ایران باید نوعی محافظه کاری شرق محورانه را مورد توجه قرار داد. روس‌ها و چینی‌ها خود را در جبهه شرقی قدرت تصویر سازی کرده اند. در حالیکه آمریکا رهبری جناح غربی قدرت را در یک صد سال اخیر به طور کامل از آن خود کرده است و با توجه احساس شکاف میان آمریکا و اروپای متحد در ارتباط با برجام تلاش دارند که توپ را در بازی غرب حفظ کرده و با یک نوع محافظه کاری در ارتباط با خروج آمریکا سخن می‌گویند.»

او با اشاره به تلاقی خروج آمریکا از برجام و عقب نشینی کیم جونگ اون در کره شمالی افزود: «این تلاقی می‌تواند در موضع گیری محافظه کارانه پکن و مسکو اثر گذار باشد. باید بپذیریم که کره شمالی در اردوگاه چپ قدرت قرار گرفته و حالا این اردوگاه عقب نشینی آشکاری را در برابر فشار‌های آمریکا از خود نشان داده است. همین شکل عقب نشینی آن هم به صورت زیرکانه و نمایشی از سوی روس‌ها در نمایش نظامی اخیر آمریکا در سوریه هم وجود داشت.»

این تحلیلگر مسائل سیاست خارجی تاکید کرد: "پس باید بپذیریم به دو دلیل بارز، اول اینکه اصطکاک دیدگاه‌ها در برجام هم اکنون بیشتر بین اروپای متحد و ایالات متحده آمریکاست و مسکو و پکن خواهان آن هستند که این اصطکاک برجسته‌تر شود. از طرف دیگر نوع توانمندی مسکو و پکن و اراده آن‌ها در جهت ایجاد فضای مثبت در عدم رودرویی با ایالات متحد آمریکا و مدیریت رقابت شدید با واشنگتن موجب شده است که در ارتباط با برجام هم شاهد نوعی جهت گیری محافظه کارانه‌تر باشیم. "

مطهرنیا در پاسخ به این پرسش که این محافظه کاری تا کجا ممکن است ادامه یابد؟ اظهار کرد: «این جهت گیری تابع متغیر رفتاری ایران و ایالات متحده آمریکا است. در نظم آینده جهانی این ایران است که می‌تواند به عنوان وزنه سنگینی و ثقل هر کدام از جبهه‌ها قرار گیرد. در نظم آینده جهانی سه قدرت اصلی و دو قدرت پشتیبانی کننده و دارای وزن ثقل معین در تغییر تحولات و ایجاد عدم تعادل وجود دارند، یکی از این کشور‌ها ایران است.»

او افزود: «به هر تقدیر ایران به عنوان یکی از کشور‌ها مهم از منظر کد ژئوپولتیک و ژنوم استراتژیک در گذشته پل پیروزی میان شمال و جنوب بوده است، امروز پل پیروزی میان شرق و غرب است و اگر چه بار‌ها تلاش شده با دور زدن ایران حتی در ارتباط جاده ابریشم جدید ایران از این جایگاه خارج شود، اما ایران این جایگاه را از منظر جغرافیایی دارد.»

این استاد دانشگاه ادامه داد: «از طرف دیگر یکی از کشور‌های مهم که از بعد بین المللی اگرچه در رقابت و شکل دهی به آینده نظام بین المللی مانند اروپای متحد، چین و امریکا در رده نخست قرار ندارد، اما یک وزنه تاثیرگذار است روسیه است. روسیه را باید در این زمینه یک کشور موثر در بعد بین المللی دانست چراکه نزدیکی مسکو به هر کدام از این اصحاب قدرت می‌تواند فاصله ایالات متحده آمریکا با آن رقبا را کمتر کند. به این ترتیب باید بپذیریم در این معرکه رقابت‌های شدید آمریکا با خروج از برجام وضعیتی را ایجاد کرده است که می‌تواند کاتالیزور جریان تحولات دیگر باشد. در این وضعیت است که چین و روسیه موضع محافظاکارانه خود را گاهی با غلظت کمتر و گاهی با غلظت بیشتر دنبال خواهند کرد.»

این تحلیلگر مسائل سیاست خارجی معتقد است: «از طرف دیگر اروپای متحد هم در نهایت باید در ارتباط با ایران و آمریکا به یک تصمیم جدی برسد. با توجه به اینکه مبادلات تجاری آمریکا با اتحادیه اروپا بالغ بر ۳۱ برابر مبادلات موجود اتحادیه اروپا با ایران است باید بپذیریم که این وضعیت موجب خواهد شد که اروپات نیز در این زمینه یک اقدام محافظه کارانه تر، اما پیش رو را آغاز کند و آن این است که با ماندن در برجام تلاش خواهد کرد زمینه مذاکرات جدید در جهت طرح و بحث مسائل دیگر ویا حتی الحاقیه‌ای به برجام را دنبال کند و به این ترتیب در اردوگاه غرب یک وحدت رویه عملیاتی در ارتباط با تهران رقم خواهد زد.»