شاخصه‌های زیبایی و رنگ‌شناسی لباس زنان قشقایی

روزنامه قانون - معصومه محمدی سیف، کارشناس ارشد جامعه‌شناسی: پوشاک محلی، یکی از وجوه تمایز اقوام مختلف از یکدیگر است که مظهر هویت ملی بوده و نماد فرهنگی یک کشور محسوب می‌شود.

زنان، آرخالق را به عنوان لباس گرم می‏پوشند اما چون پوششی زیبا و محافظ بوده، موجب وقار و سنگینی لباس است. استقرار ایلات ترک در مناطق گوناگون ایران در دوران سلجوقیان، تیموریان و صفویه شدت یافته‌است.

قشقایی‌ها مردمانی سرخوش و دل‌شادند و به جشن و شادی علاقه‌مندند. قشقایی‌ها به نوشیدن چای و کشیدن قلیان علاقه بسیاری دارند. مردان طایفه دره شوری از چپق نیز استفاده می‌کنند.

تنبان‏های زیری از پارچه‏ های ارزان مانند چیت گلدار و دامن‎های رویی از پارچه‎های مخمل یا زری و تور است و در پایین حاشیه، تزیین دارد.

زنان در زیر شلیته‌های خود، شلوارهای مشکی می‎‌پوشیدند، دمپای این شلوارها تنگ و بالای آن گشاد بود و آن‎ها را با بند تنبان می‌بستند. مردان قشقایی صورت خود را می‌تراشند و به بلند کردن سبیل علاقه خاصی دارند.

امروزه، پوشیدن شلیته بسیار در بین قشقایی‎ها کم شده و در حال حاضر از شلیته‌، هنگام جشن‌ها و برای رقص‌های محلی استفاده می‌شود. زنان طوایف گوناگون قشقایی با لباس، پیشانی‌بند و رنگ‌های لباس‌شان شناخته می‌شوند. زنان قشقایی هیچ‌گاه صورت‌شان را نمی‌پوشاندند. محدوده قشقایی‌ها از شمال به اصفهان و چهارمحال و بختیاري، از جنوب به خلیج فارس و از غرب به خوزستان و از شرق به کرمان محدود می‌شود.

قوم قشقایی مانند سایر اقوام داراي آداب و سنت‌هاي دیرینه‌اي هستند که به‌رغم تهاجم و فشارهایی که از سوي بیگانگان در محو این سنت‌ها صورت گرفته، همواره این آداب و سنت‌ها، به‌عنوان یکی از عوامل قوام قشقایی‌ها عمل کرده است. قشقایی‌ها داراي ویژگی‌هاي اخلاقی برجسته‌ای هستند که از جمله آن ویژگی‌ها، شجاعت، پایمردي، ساده دلی و پاك طینتی است.

جنگجویی و سلحشوري یکی از خصوصیات اخلاقی بارز قشقایی‌هاست. «قشقایی‎ها منسوب به ایالت قشقایی در فارس هستند که یا نام ایل از منطقه گرفته شده یا نام منطقه از اسم ایل»(دهخدا، 1339: 301). «ایل قشقایی گویش ترکی دارند و زبان ترکی از زبان‌های التصاقی است، در این زبان کلمات معمول دارای یک‌ریشه‎ ثابت و غیرقابل تغییرند و برای ساختن واژه‌های جدید، پسوند یا پیشوند به ریشه اصلی کلمه افزوده می‏شود. در این زبان‌ها فعل بدون قاعده وجود ندارد».(گوهری مطلق، چارئی، 1389: 88).

در واقع، در شناخت این قوم باید گفت که قشقایی، مجموعه‌اي از طوایف ترك زبان و شیعه مذهب در جنوب ایران هستند، که تا یکصد سال قبل عمدتا در حرفه دامپروري اشتغال داشته‌اند اما در دوره معاصر، دچار تغییر و تحولات عمده‌اي شده‌اند، به‌طوری که در حرفه‌هاي متفاوت اشتغال دارند. جمعیت آنان بالغ بر سه میلیون نفر است».(سردارآبادي،1381: 47). «قشقایی‎ها، عشایر ترک زبانی هستند که در ادوار مختلف تاریخی از سرزمین‌های حاشیه‎(ترکستان) و وابسته‏ به ایران بزرگ، به فلات فعلی ایران کوچیده و قرن‎ها پیش در جنوب ایران ساکن شده‎اند و یکی از بزرگ‎ترین گروه‌های عشایر کوچنده‏ ایران است که در گذر زمان نقش مهمی در تاریخ کشور ایران داشته است».(افروغ و دیگران، 1395: 79). بیشتر قشقایی‌ها دارای چشمانی متوسط، موی تیره(مشکی و قهوه‌ای) و صورت گندمگون‌اند. در میان طایفه فارسیمدان(ایمور) و دره شوری گروهی سفید پوست با موی زرد یا بور نیز دیده می‌شوند.

زنان قشقایی هرگز آرایش نمی‌کنند. تنها فرق زنان با دختران «چتر زلف» زن‌هاست. هنگام عروسی برای آرایش عروس این چتر زلف را درست می‌کنند. مردان قشقایی معمولا صورت خود را می‌تراشند و به بلند کردن سبیل علاقه خاصی دارند. قشقایی‌ها عمدتا در جنوب ایران ساکن هستند که محدوده آنان از شمال به استان اصفهان و چهارمحال و بختیاري و از جنوب به سواحل خلیج فارس و از غرب به استان خوزستان و از شرق به استان کرمان محدود می‌شود.

به طور کلی قلمرو قشقایی‌ها درناحیه‌اي بین سواحل خلیج فارس و اصفهان قرار دارد و سلسله جبال زاگرس از میان سرزمین قشقایی‌ها می‌گذرد. منطقه قشقایی‌ها از دیدگاه زمین شناسان و جغرافی‌دان‌ها داراي ساختار پیچیده‌اي است. این پیچیدگی ناشی از بلندي‌هاي صعب العبور، کوه‌هاي زنجیروار، رودهاي بزرگ، دشت‌ها و جلگه‌هاي حاصلخیز است.

«این ایل یکی از اتحادیه‏های ایلی ایران است که مانند بسیاری از اتحادیه‌های ایلی متاخر ایران، تلفیقی از قبیله‎هایی با ریشه‎های قومی گوناگون لر، کرد، عرب و ترک است اما بیشتر قشقایی‌ها ریشه‎ای ترک دارند و تقریبا تمام‌شان به گویشی از زبان‌های ترکی اغوز غربی صحبت می‌کنند که خود آن را ترکی می‌نامند».(Oberling, 2013: 103 به نقل از افروغ و دیگران، 1395: 79). وجود دژهاي تسخیرناپذیر و دیگر ویژگی‌هاي جغرافیایی باعث شده تا قبل از به وجود آمدن تکنولوژي جدید جنگ، این منطقه به سنگر غیرقابل نفوذي براي ایلیاتیان و خوانین در مقابل بیگانگان و دولت مرکزي تبدیل شود.

«قاطع‎ترین و دقیق‎‏ترین مدرک استناد به کتاب «ایران تورکلرینین اسکی تاریخی»(تاریخ دیرین ترک‎های ایرانی) نوشته مرحوم پروفسور «محمد تقی زهتابی» است که با ارائه دلایل و مدارک متقن و صحیح به آن اشاره می‏کند. وی معتقد است قشقایی‎ها یکی از طوایف24گانه‎ ترکان اوغوز به نام قايی هستند و قسمتی از قايی‎ها که در منطقه‎ «کش» در ماوراءالنهر سکونت داشتند، بعدها تحت شرایط سخت طبیعی و سیاسی قرار گرفته و به سمت شمال و ایران و آذربایجان کوچ کردند و مدت‎ها در آن مناطق زندگی کردند تا اینکه حدود 10قرن قبل به جنوب و مرکز ایران رانده شدند»(کیانی، 1385: 16). زبان مردم قشقایی ترکی است.

امروزه همه زبان‌شناسان دنیا معتقدند که زبان در طول قرن ها و هزاره ها در درون جوامع طبق قوانین خاصی پا به میدان می‌گذارد، شکل می‌گیرد و اجزاي مختلف کلام مثل اسم، فعل، صفت و ... تکامل می‌یابد و می‌دانیم که هر زبانی ضمن داشتن قواعد ثابت، خود داراي استثناهایی نیز است؛ از جمله زبان‌هاي عربی، فارسی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی و ... پر از افعالی است که در زمان‌هاي مختلف داراي استثناها و تغییرات عمده‌اي است اما در زبان قشقایی حدود 24هزار فعل وجود دارد که در صرف آن‌ها در زمان‌هاي مختلف و مشتقات آن‌ها حتی یک استثنا هم وجود ندارد و ریشه فعل همیشه ثابت و غیرقابل تغییر است. زبان قشقایی در استان‌هاي فارس، اصفهان، کهگیلویه و بویراحمد، بوشهر، چهارمحال و بختیاري، کرمان، خوزستان و ... کاربرد دارد. باتوجه به فارس‌بودن اغلب افراد در استان‌هاي ذکر شده، زبان قشقایی به عنوان یک شاخص مهم هویتی عمل می‌کند و قشقایی‌ها با تکلم به زبان ترکی، هویت خود را از دیگران متمایز می‌کنند.

«ایل قشقایی شامل 6 طایفه‎ بزرگ است: دره شوری (51 تیره)، کشکولی بزرگ (47 تیره)، عمله(45 تیره)، فارسی‌مدان(25 تیره)، کشکولی کوچک‌(12 تیره) که در استان‎های فارس، اصفهان، کهکیلویه و بویراحمد، هرمزگان و ساحل پراکنده است»(دبیرخانه شورای‌عالی عشایر ایران، 1368: 53 به نقل از گوهری مطلق، چاريی، 1389: 86). در اینجا به توصیف برخی از لباس‎ محلی زنان ترک قشقایی پرداخته می‏شود.

لباس محلی زنان ترک قشقایی

«وجود فرهنگی ویژه و پرداختن به هنر و فرهنگ قشقایی می‏تواند یکی از عوامل جذب توریست بوده و تاثیر اقتصادی مناسبی در جهت حفظ و احیای این فرهنگ کهن داشته باشد. از دوران کهن در زندگی ایلی همواره داستان‎ها و افسانه‎ها به‎صورت منقول و سینه به سینه در یادها و خاطره‎های ایل قشقایی پا برجا بوده و منبع الهام خوبی برای ابداع آثار هنری شده است، ازجمله در دست ساخت‎ها، دست‎بافت‎ها و صنایع دستی ردپای این داستان‎ها دیده می‏شود»(گوهری مطلق، چاريی، ۱۳۸۹: ۸۶).

در قرن‌های نوزدهم و بیستم لباس زنان قشقایی شبیه لباس دیگر زنان عشایر جنوب غربی ایران بود. ایشان این لباس را تا۱۹۷۰ حفظ کرده‌اند و تا سال۱۹۹۰ با تفاوت‌هایی هنوز می‌پوشیدند. لباس زنان قشقایی با رنگارنگی و تنوع اش شناخته می‌شود. زن‌ها دامن چند لایه (شلیته)، تونیک (قیناق) با شکاف در دو سمتش و ژاکت کوتاه (ارخالق) می‌پوشند. روی کلاه‌های کوچک‌شان (کلاقچه) نیز تور روسری مانندی (چارقد) می‌پوشند. پس از ۱۳۲۰ به لباس زن‌های قشقایی، پیشانی بند ابریشمی‌ای(یاقلق، قالاق) نیز اضافه شد که دور سرشان(روی چارقد) می‌پیچیدند.

جواهرات(گردنبند، سنجاق چارقد، گوشواره و النگو) نیز وابستگی و ثروت خانوادگی را می‌کنند. زنان طوایف گوناگون قشقایی معمولا با لباس، پیشانی‌بند و رنگ‌های لباس‌شان شناخته می‌شوند. زنان قشقایی هیچ‌گاه صورت‌شان را نمی‌پوشاندند. در قرن اخیر تا انقلاب سال۵۷ معمولا گاهی که به شهرها می‌رفتند همانند زنان شهرنشین ایران چادر بر سر می‌کردند. زنان قشقایی لباس‌شان را خود از پارچه‌هایی که از شهرها و فروشنده‌های دوره گرد می‌خریدند، می‌دوختند.

آن‌ها کفش‌های دست‌ساز معمول در ایران را به پا می‌کنند. زنان خاصان قشقایی نیز همان لباس زنان عادی قشقایی را می‌پوشند. آن‌هایی نیز که از سال۱۹۰۵ به شهرها آمده‌اند لباس زنان طبقه بالای شهری را می‌پوشند. کودکان قشقایی لباس‌هایی همانند بزرگ‌ترهای‌شان می‌پوشند. گاهی به پسرها تا سه سالگی لباس دختران را می‌پوشند تا آل را گمراه کنند و از چشم زخم دورشان دارند. لباس زنان ایل قشقایی باتوجه به موقعیت زندگی شبانی و کوچ دايم و رعایت مسائل ایمنی و حجاب شامل قسمت‎های زیر است: »(ایروانی، پورخسروانی، ۱۳۹۱: ۱۰۳).

چارقد

«چارقد (روسری) پارچه‎ ظریف و نازکی است که به شکل خاصی می‌دوزند و به‌عنوان روسری استفاده می‌کنند. چارقد را به شکل سه گوش برش می‌دهند، در وسط ضلع بلندتر انحنایی به سمت بیرون دارد که هنگام استفاده از آن این انحنا جلو پیشانی قرار گرفته و محافظ موهای بالای و پیشانی قرار گرفته، اطراف چارقد را گاهی مهره یا ملیله‌دوزی می‎کند»(ایروانی، پورخسروانی، ۱۳۹۱: ۱۰۳).

شلیته

شلیته، دامنی کوتاه و پرچین است که به آن «قرقره تومبان» نیز می‌گویند که اغلب به رنگ‎های روشن است. امروزه، پوشیدن شلیته بسیار در بین قشقایی‎ها کم شده و در حال حاضر از شلیته‌، هنگام جشن‌ها و برای رقص‌های محلی استفاده می‌شود. بلندی پیراهن و شلیته مشخص کننده بخش‌های مختلف هر منطقه است.

تنبان یا زیرجامه

«چهار یا پنج دامن‏ چین‎دار است که تنبان یا زیرجامه نامیده می‌شود. تنبان‎ها را روی هم می‌پوشند و هر کدام آن‎‌ها از ۱۲ تا ۱۴ پارچه ساخته می‏شود. تنبان‏های زیری از پارچه‏های ارزان مانند چیت گلدار و دامن‎های رویی از پارچه‎های مخمل یا زری و تور است و در پایین حاشیه یا تزیین دارد»(همان). درواقع، زنان در زیر شلیته‌های خود، شلوارهای مشکی می‎‌پوشیدند، دمپای این شلوارها تنگ و بالای آن گشاد بود و آن‎ها را با بند تنبان می‌بستند.

یاغلوق

«یاغلوق یا دستمال سر، پارچه ابریشمی چهار گوشی است که در جهت یکی از قطرهای آن به عرض 20 سانتی‌متر تا کرده و از قسمت بالای پیشانی به سمت عقب رفته و در پشت سر گره می‌خورد و در جلوی آن یعنی بالای پیشانی، به‌وسیله سنجاق یا گل طلا به چارقد اتصال پیدا می‏کند»(همان).

کُینگ

«کینگ یا پیراهن زنان قشقایی بلند و تا زیر زانو ادامه داشته و یقه آن کاملا بسته است. در دو طرف راست و چپ، دو چاک از پایین تا نزدیک کمر باز می‌شود که موجب آزادبودن لباس بوده و زنان با پوشیدن آن می‏توانند به راحتی حرکت و فعالیت كنند. آستین پیراهن تا مچ دست ادامه داشته و جلو آن را به صورت کشباف در می‏آورند تا مزاحم کار و تحرک نباشد»(همان)

آرخالق

زنان آرخالق را به عنوان لباس گرم می‏پوشند، اما چون پوششی زیبا و محافظ بوده، موجب وقار و سنگینی لباس است. در اغلب فصول سال از آن استفاده می‏کنند. آرخالق، روپوشی است که محافظ خوبی در برابر سرماست و دارای چاک‎هایی در زیر بغل است که باعث حرکت آسان دست‎ها می‌شود. پوشش پای آن‎ها، کفش ساده یا گیوه‏ ملکی است. جوراب نمی‎پوشند. زیور دیگر زنان گلوبند زرین یا اشرفی همراه با دانه‌های میخک خوشبو و همچنین النگو و دست‏بند طلا است»(ایروانی، پورخسروانی، 1391: 104).

قشقایی یا ایل قشقایی یکی از اتحادیه‌های ایلی ایران است که مانند بسیاری از اتحادیه‌های ایلی متاخر ایران مخلوطی از قبیله‌هایی با ریشه‌های قومی گوناگون لر، کرد، عرب و ترک است، اما بیشتر قشقایی‌ها ریشه‌ای ترک دارند و تقریباتمام‌شان به گویشی از زبان‌های ترکی اغوز غربی صحبت می‌کنند که خود آن را ترکی می‌نامند. اکثریت قشقایی‌ها شیعه‎مذهب هستند. مرکز اصلی این ایل استان فارس است اما به دلیل وسعت اراضی و قلمرو در دیگر استان‌ها نیز ساکن هستند.

از این جمله می‌توان به استان‌های کهگیلویه وبویراحمد، چهارمحال و بختیاری (جونقان، بلداجی، بروجن، سامان، شهرکیان، طاقانک)، خوزستان (هفتکل)، اصفهان (قسمت‌هایی ازسمیرم، شهرضا، دهاقان، فریدن، بخش‌های مختلف شهرستان لنجان به ویژه بخش مرکزی این شهرستان در اطراف زرین شهر، بیستگان، باباشیخعلی و چم‌ها)، قم، مرکزی و بوشهر (دشتستان و دشتی) اشاره کرد.

قشقایی‌ها در دوره‌های مختلف به‌تدریج به این سرزمین کوچیده و در آن ساکن شده‌اند. عشایر ترک‌زبان در سراسر ایران پراکنده‌اند. استقرار ایلات ترک در مناطق گوناگون ایران در دوران سلجوقیان، تیموریان و صفویه شدت یافته‌است. جمعیت ایل قشقايی نیم‌میلیون(تخمین در سال۱۹۸۶) بوده و در حال حاضر بیش از یک‌میلیون نفر تخمین زده می‌شود. قشقایی‌ها مردمانی سرخوش و دل‌شادند و به جشن و شادی علاقه‌مندند. «هنر در ایل قشقایی شامل صنایع دستی، خط، نقاشی، موسیقی، رقص و شعر است. زندگی قشقایی با هنر قشقایی عجین است و آفرینش هنری در تمامی وسایل زندگی قشقایی و پوشاک، مسکن و ... به چشم می‌خورد»(گوهری مطلق، چاريی، 1389: 86).

در تمام سال تنها در ۱۰روز آغاز محرم سوگواری می‌کنند. در جشن‌ها و عروسی‌ها رقص گروهی زنان و مردان قشقايي و رقص با چوب(چوب‌بازی) بسیار زیبا و جالب است. در مراسم جشن و عروسی، زنان و مردان قشقایی رقص بسیار زیبا و جالبی دارند. در این جشن‌ها زنان و مردان هر یک دو دستمال در دست می‌گیرند و پیرامون یک دایره بزرگ می‌ایستند و با آهنگ کرنا و دهل دستمال‌ها را تکان می‌دهند و با حرکات موزون پیش می‌روند.

در رقص «دَرْمَرو» یا چوب بازی نیز، مردان دونفر دونفر و به نوبت با چوب‌های کوتاه و بلندی که در دست دارند به آهنگ ساز و دهل با یکدیگر می‌رقصند و مبارزه می‌کنند. قشقایی‌ها به نوشیدن چای و کشیدن قلیان علاقه بسیاری دارند. مردان طایفه دره شوری از چپق نیز استفاده می‌کنند.

پوشاک، می‌تواند منبع مهمی برای قضاوت دیگران از ما در رابطه با شخصیت، خاستگاه قومی و زبانی، طبقه و پایگاه اجتماعی و حتی گاهی ایدئولوژی و گرایشات فکری باشد. هرچند که صرف داشتن پوشش مناسب به تنهایی موید همه‎ این‌ها نیست و ممکن است گاهی برداشتی کاملا مغایر از واقعیت ارائه دهد.

با این حال، در بسیاری از موارد می‌توان زبان لباس را فهمید و از همین وسیله به حقایقی رسید. پوشاک در تمام کشورها به عنوان نوعی شاخص فرهنگی مورد توجه قرار دارد، چون تن‎پوش، تنها پوشش نیستند، بلکه تجلی باورها، عقاید و ویژگی‌های مذهبی اجتماعی و حتی هنری یک قوم و ملت هستند.

به اعتقاد نگارنده برگزاری نمایشگاه‌های مختلف، اطلاع رسانی در صداوسیما و مطبوعات، پخش فیلم‌های مستند و داستانی و کاربرد صحیح از لباس‌های محلی اصیل در ترویج، فرهنگ‌سازی و احیای لباس‌های محلی قشقایی موثر است. اگر برنامه‌ای مدون درباره معرفی و طراحی لباس‌های محلی ارائه شود این لباس جایگاه واقعی خود را به دست خواهد آورد.

ترویج فرهنگ استفاده از لباس‌های سنتی در کشور، ایده‌‌ای برای طرح‌های جدید پوشاک جامعه امروز است. بدون معرفی این فرهنگ، استفاده از این نوع لباس‌ها ممکن است مورد استقبال جوانان واقع نشود، تلفیقی از لباس‌های سنتی ایران با شیوه‌های مدرن نه تنها موجب استقبال جوانان کشور، بلکه طرحی برای ارائه به دیگر کشورهای جهان خواهد شد.

در نهایت، پوشاک محلی، یکی از وجوه تمایز اقوام مختلف از یکدیگر است که مظهر هویت ملی بوده و نماد فرهنگی یک کشور محسوب می‌شود، پس در حفظ و حراست آن بکوشیم و برای اعتلای فرهنگ قومی جامعه‌ خویش گام برداریم. امید است که پژوهشگران، با تحقیقات گسترده‎تر بتوانند بر گستردگی و غنای آن بیفزایند و به تدریج بستر لازم برای حفظ، احیا، ترویج و اشاعه پوشاک سنتی را به نحو شایسته‏ای فراهم آورند.