مظلومیت پیامبر رحمت (ص) بر پرده سینما

روزنامه فرهیختگان - میلاد جلیل‌زاده روزنامه‌نگار: در سینمای جهان تابه‌حال ۲۵۰ فیلم درباره حضرت عیسی‌(ع)، ۱۲۰ فیلم درباره حضرت موسی‌(ع)، ۴۰ فیلم با موضوع بودا و ۸۹ فیلم هم درباره سایر پیامبران الهی ازجمله حضرت ابراهیم‌(ع)، حضرت یوسف و حضرت داوود ساخته شده است. اما در طول تاریخ سینما تنها یک فیلم درباره پیامبر عظیم‌الشأن‌ اسلام‌(ص) تولید شد و ۳۵ سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فیلم دیگری درباره کودکی و نوجوانی آن حضرت جلوی دوربین رفت.

قبل از اینکه سینما به صورت ناطق دربیاید و در دوره‌ای که هنوز «فیوچر فیلم» یا فیلم‌های استاندارد ۸۰ دقیقه به بالای داستانی ایجاد نشده بودند و مدت زمان آثار سینمایی از چند دقیقه تجاوز نمی‌کرد، یعنی در سال ۱۹۰۸ میلادی، شرکت فرانسوی «پاته» در هشت حلقه فیلم «زندگی مسیح» را به صورت رنگی ساخت. خیلی زود و پس از آن در سال ۱۹۰۹ فیلم‌های «بوسه یهودا‌» و «تولد عیسی» در فرانسه ساخته شدند و در همان سال اولین فیلم درباره عیسی مسیح‌(ع) در آمریکا را «توماس آلوا ادیسون» تحت عنوان «ستاره بیت‌اللحم» ساخت.

در ۱۹۱۱ کمپانی «ویــتاگــراف»، فیلــم«گـــرچه گناهت نابخشودنی است» را تهیه کرد که در آن «چارلز کنت» در نقش حضرت مسیح و «جولیا گوردون» در نقش حضرت مریم ظاهر شدند و از آن روز تابه‌حال، تقریبا هر سال حداقل چند فیلم درباره حضرت عیسی تولید شده است. در این‌باره بد نیست نگاهی به مواضع مختلفی که در جهان مسیحیت نسبت به نشان داده شدن چهره مسیح در فیلم‌ها وجود دارد، انداخته شود. بعد از باب شدن «فیوچر فیلم» و گسترده‌تر شدن مخاطبان سینما در جهان، حساسیت‌ها در این مورد هم جدی‌تر شدند.

پروتستان‌ها با نمایش چهره قدیسان چندان مشکلی نداشتند اما نظر کاتولیک‌ها چیز دیگری بود. فیلمسازان پروتستان آمریکایی در سال‌های ١٩۴٠ و ١٩۵٠ یک سری فیلم‌های انجیلی تولید ‌کردند که در آن چهره بازیگر نقش مسیح مشخص بود، اما در حوزه سینمای جریان روز و در فیلم‌هایی مانند «بن هور»، «خرقه» یا «کجا می‌روی»، حضرت مسیح یا از دور دیده می‌شد یا هنگام تصلیب تنها می‌شد پاهای او را دید. کاتولیک‌ها به‌رغم اینکه با نمایش چهره پیامبرشان در سینما چندان موافق نبودند، تنش خاصی با پروتستان‌ها ایجاد نکردند و همین مساله باعث شد که چنین بحثی کم‌کم عادی‌سازی شود.

نمایش چهره پیامبر اسلام در سینما

در جهان شیعه هم موثرترین مراجع تقلید، احکامی در این‌باره صادر کرده‌اند که با توجه به آنها می‌شد به نمایش چهره معصومین در سینما امیدوار شد. آیت‌الله خامنه‌ای در پاسخ به استفتایی در این خصوص با تاکید بر لزوم حفظ قداست چنین موضوعاتی و رعایت شدن جوانب احتیاط می‌گویند: «اگر فیلم براساس منابع مستند و با حفظ قداست موضوع و مراعات مقام و منزلت والاى امام حسین(ع) و اصحاب و اهل‌بیت گرامى او (سلام‌ الله علیهم اجمعین) ساخته شود، اشکال ندارد.» آیت‌الله سیستانی هم شبیه همان حکم را صادر کردند: «اگر اصل حرمت و بزرگداشت آنان رعایت شود و شخصیت مقدس آنان را در اذهان مردم خدشه‌دار نکند مانعی ندارد.» آیت‌الله مکام‌شیرازی هم مساله را به معیارهای عرف جامعه واگذار می‌کنند «معیار آن است که در عرف آن را هتک بدانند» و به عبارتی طبق حکم ایشان، نمایش چهره ذوات مقدسه معصومین فی‌نفسه یک عمل غیرمجاز نیست. البته اختلافاتی راجع‌به این حکم، بین بعضی از علمای دیگر شیعه هم وجود دارد؛ اما اگر تدبیر مناسبی برای حساسیت‌زدایی از این موضوع در فیلم‌هایی که ساخته می‌شوند صورت بگیرد، چنین چیزی را نمی‌توان لااقل در بین شیعیان به‌عنوان مشکلی مورد ارزیابی قرار داد که قابل حل نیست. در بین علمای اهل سنت هم همه نظرات یک‌دست نیستند.

عقاد «الرساله» را چگونه ساخت

مصطفی عقاد، کارگردان فیلم «الرساله» که اولین اثر سینمای جهان درباره شخصیت پیامبر اسلام است، در مصاحبه‌ای که سال ۱۳۷۱ با شهید مرتضی آوینی داشت، راجع‌به این موضوع گفت: «متاسفانه تولید «الرساله» آنقدر طول نکشید که مذاکرات برای به توافق رسیدن درباره‌اش به طول انجامید؛ مثل مذاکرات با مسئولان مذهبی، که پنج سال طول کشید. ما تاییدیه دانشگاه الازهر را داشتیم. آنها سناریو را صفحه‌به‌صفحه مُهر کردند. بعد آن را به مجلس‌الشیعه در لبنان بردیم؛ آنها هم آن را مُهر کردند و به ما گفتند باید از «رابط فی العالم الاسلامیه» در عربستان سعودی اجازه بگیرید. آ‌نها مثلا «جناح راست افراطی» بودند و فکر می‌کردند همه ملحدند.

حتی الازهری‌ها ملحدند. باید می‌رفتم آنجا و می‌فهمیدم چرا با آن مخالفند. من به آنها درباره این «صوره حرام» (به عربی یعنی: تصویر حرام است) گفتم که من در دانشگاه کالیفرنیا یاد گرفته‌ام کسی که تئوری عکاسی و عدسی‌ها را پایه‌گذاری کرد، یک مسلمان بود به نام «حسن ابن حیفا» و حالا ما اینجا به اذان مسلمین (که در این فیلم قرار بود نمایش داده شود) داریم می‌گوییم که حرام است؟! عکس ملک فیصل در روزنامه بود؛ گفتم: این یک «صوره حرام» است؟ گفت نه این اشکال ندارد، چون «انجماد سایه» (freezing shadow) است. می‌دانید آنها در حماقت‌شان باهوشند. می‌گفت شما در سینما آن را به حرکت درمی‌آورید و به آن روح می‌بخشید و خلقت روح، فقط به خدا مربوط است.

من گفتم که اگر تصویر خودم را در آینه ببینم دلیل نیست که من یک روح خلق کرده‌ام و اگر من قادر بودم که روح خلق کنم، ارواح بسیاری برای تمام جهان عرب خلق می‌کردم. بعد به او گفتم در زمانی که ما داریم درباره «صورت حرام» جر و بحث می‌کنیم، آنها روی کره ماه می‌نشینند، چون (جریان اولین سفر بشر به کره ماه) هم‌زمان با این واقعه بود و در تلویزیون دیده می‌شد. بعد رئیس آنها و مفتی‌شان که اسمش «بز» بود، از آن عقب فریاد زد و گفت آنها به روی کره ماه ننشسته‌اند، شما را فریب داده‌اند، آن کره ماه نیست. فکر کردم که فایده ندارد. بنابراین، من بدون تصویب آنها، کار را شروع کردم.»

«الرساله» پس از این موضوع به مرور در تمام کشورهای اسلامی که سالن سینما یا به‌نوعی امکان نمایش فیلم را داشتند، دیده شد؛ به‌جز ایران و عربستان. حکومت پهلوی به‌رغم اینکه اکران گسترده‌ای در سالن‌های سینمایی داخل کشور برای فیلم‌های هالیوودی تدارک می‌دید، اجازه اکران «الرساله» را نداد. بعد از انقلاب هم همچنان تا مدتی این فیلم نمی‌توانست در سینماهای ایران نمایش داده شود.

دلیل این مطلب آن بود که می‌گفتند اذان این فیلم مطابق اذان شیعیان نیست (و در آن جمله «اشهد ان علی ولی‌الله وجود ندارد) اما نهایتا امام خمینی(ره) فیلم را دیده و فرموده بودند که دوران پیامبر مساله شیعه و سنی وجود نداشت و بگذارید فیلم را نمایش بدهند.

کار سخت مجیدی پس از تولید «محمد رسول‌الله»

متاسفانه برای ساخت فیلم «محمد رسول‌الله» مجید مجیدی، مشکلات بزرگ‌تری نسبت به «الرساله» ایجاد شد. جهت پی بردن به عمق چالش‌هایی که سر راه تولید این فیلم قرار داشتند، بد نیست ابتدا به برخوردی که مفتی‌های وهابیت در عربستان با سریال «مختارنامه» کردند، توجه شود.

در «مختارنامه» تصویر هیچ‌کدام از شخصیت‌هایی که روی نمایش چهره آنها بین اهل تسنن حساسیت وجود داشت، نشان داده نمی‌شد، اما مفتی‌های وهابی قبل از اینکه حتی یک پلان از این فیلم را ببینند، آن را به‌شدت محکوم کردند و در اولین روز از پخش تلویزیونی این سریال، با حضور پرشمار نیروهای پلیس در خیابان‌هایی که مغازه‌ها و مراکز توزیع محصولات صوتی و تصویری عربستان در آنها وجود داشت، سعی کردند مانع دیده شدن این مجموعه توسط مردم آن کشور شوند.

این‌بار و در مورد «مختارنامه» حتی الازهر مصر هم قبل از دیدن یک پلان از سریال بر حرمت آن فتوا داد و وقتی ماجرا به «محمد رسول‌الله» مجید مجیدی رسید، واکنش‌ها به‌شدت شدیدتر بودند. یورونیوز، شبکه خبری ۲۴ ساعته‌ای که زیر نظر کمیسیون ارتباطات اتحادیه اروپا اداره می‌شود، در گزارشی که راجع‌به واکنش‌های مذهبی علیه فیلم «محمد رسول‌الله» نوشت، به همین نکته که مخالفان هنوز حتی یک پلان از فیلم را ندیده‌اند و با این حال با آن مخالفت می‌کنند، اشاره کرده بود.

شیخ عبدالعزیز آل شیخ، مفتی اعظم عربستان سعودی که بالاترین مقام مذهبی در این کشور است، در گفت‌وگو با روزنامه الحیات، فیلم «محمد رسول‌الله» را فیلمی مجوسی خواند که ساخت آن به گفته او به منزله «دشمنی با اسلام» است و گفت که «آن را مفسدانی ساخته‌اند که اساس کارشان بر دروغ است.» همزمان با موضع‌گیری شیخ عبدالعزیز، مرکز سنی «آکادمی امام احمد رضا» در هند که با پول عربستانی‌ها اداره می‌شد و پیش از آن مانع تصویربرداری بخش‌هایی از فیلم مجیدی در هند شده بود، با توهین‌آمیز خواندن فیلم «محمد رسول‌الله»، خواستار ممنوعیت نمایش آن و برخورد با «الله راخا رحمان»، آهنگساز هندی این فیلم شد.

سعید نوری، دبیرکل این آکادمی با نوشتن نامه‌ای به رجنا سینگ، از مقامات داخلی هند خواستار برخورد قانونی با سازنده موسیقی این فیلم شد. اما تمام مصائب فیلم «محمد رسول‌الله» فقط همین‌ها نبود و شاید تلخ‌ترین بخش ماجرا برخوردهای داخلی با این فیلم است.

یورونیوز در همان گزارش، راجع‌به بازتاب داخلی فیلم مجید مجیدی می‌نویسد: «نمایش عمومی «محمد رسول‌الله» در ایران اگرچه با استقبال خوب تماشاگران ایرانی مواجه شده اما هنوز آنچنان‌که انتظار می‌رفت، بازتاب چندانی در میان منتقدان سینمایی ایرانی نداشته و نقدهای زیادی در مورد آن منتشر نشده است. از آنجا که در بخشی از جامعه سینمایی ایران، یک نوع بدبینی در مورد فیلم‌های مذهبی و تاریخی پرخرج که با سرمایه و حمایت‌های گسترده دولتی و با اهداف سیاسی و ایدئولوژیک خاصی در ایران ساخته می‌شوند، وجود دارد، فیلم «محمد رسول‌الله» نیز از این زاویه با انتقادهایی مواجه بوده است.»

همچنان‌که در لحن گزارش یورونیوز هم مشخص است، مشکل کسانی که فیلم مجیدی را نپسندیدند و علیه آن یک جو منفی بسیار گسترده به راه انداختند، نه کیفیت‌های فنی و هنری کار بلکه صرفا موضوع مذهبی آن به‌‌حساب می‌آمد و بهانه‌ای که عمدتا مطرح می‌شد، هزینه بالای تولید این فیلم بود.

بخش قابل توجهی از آنچه که جزء هزینه تولید «محمد رسول‌الله» عنوان می‌شد، مربوط به ساخت شهرک سینمایی برای این پروژه، در عوض دکورسازی‌های موقت بود و این شهرک می‌توانست در آثار بعدی هم مورد استفاده قرار بگیرد. اما جریان مزبور اساسا با همان ساخت پروژه‌های بعدی با چنین موضوعاتی هم مشکل داشت. بخش دیگری از هزینه‌های عنوان شده برای «محمد رسول‌الله» به خرید تجهیزات فنی برای این فیلم مربوط می‌شد که بعد از اتمام پروژه، به کل سینمای ایران تعلق می‌گرفتند؛ اما جریانی که علیه این فیلم قرار گرفت، اساسا با پروژه‌های حرفه‌ای و عظیم سینما سر و کار نداشت و بیشتر به جشنواره‌ها علاقه‌مند بود.

به هر حال همین جریان مدتی بعد نه‌تنها در قبال پو‌لشویی‌های گسترده در سینما و شبکه نمایش خانگی که تنها در یک مورد حدود 10 برابر از کل پروژه «محمد رسول‌الله» را در بر می‌گرفت، به انتقاد از چنین گردش‌های مالی ناسالمی نپرداختند بلکه کسر قابل‌توجهی از آنها تا لحظه محکوم شدن بعضی از عاملان این مفاسد، به دفاع تمام‌قد از آنها پرداختند.

تولید «محمد رسول‌الله» که قرار بود بخش‌های دوم و سوم آن هم ساخته شود، به دلیل پدید آمدن چنین جوی ادامه پیدا نکرد. دلیل توقف سری‌های بعدی پروژه، کنار کشیدن مجید مجیدی از ادامه کار و دلیل کنار کشیدن مجیدی هم نه‌تنها جنجال‌ها و حاشیه‌سازی‌های خارجی بلکه بیشتر هجمه‌های صورت گرفته علیه او در داخل کشور بود.

اگر دلیل هجمه‌های خارجی علیه «محمد رسول‌الله» را می‌شد آنچنان‌که مفتی اعظم عربستان، تولید این فیلم را کار مجوس‌ها می‌دانست، مشخصا به عناد بعضی از طیف‌ها با مردم «ایران» ربط داد، دلیل مخالفت‌های داخلی با آن، رو در رویی جریان روشنفکری عرفی با «مذهب» بود.

به‌طور قطع اگر بودجه «محمد رسول‌الله» نه از طریق نهادهای دولتی ایران، بلکه از طریق بخش خصوصی تامین می‌شد و فروش آن در گیشه هم سند دیگری علیه منتقدان عرفی‌اش ایجاد می‌کرد، آنها باز بهانه‌هایی دیگر را نه از لحاظ کیفیت‌های فنی و هنری کار بلکه از جهات دیگر نسبت به اساس ساخت چنین کارهایی مطرح می‌کردند.

بهانه‌هایی شاید تا این حد مبتذل که «پول‌های‌تان را به جای خریدن بلیت این فیلم‌ها، خرج نشاندن لبخند روی لبان فقرا بکنید» و چنین شد که بیش از 100 سال پس از ورود سینما به کشورهای اسلامی، نهایتا دو فیلم و آن هم با خون دل بسیار درباره پیامبر اسلام(ص) ساخته شدند، در حالی که اروپا و آمریکا به‌رغم ژست عرفی و غیرمذهبی‌شان، ۲۵۰ اثر درخصوص زندگی حضرت عیسی داشته‌اند و حتی پیشگام این قضیه، سینمای فرانسه بوده که به بهانه سوگیری‌های مدرن، تابه‌حال بارها علیه پیامبر اسلام(ص) فیلم ساخته ‌است.