نقش اردوغان در رویدادهای اخیر لبنان چیست؟

انتخاب: اندیشکده کارنگی در تحلیلی به قلم محند حق علی نوشت: در تاریخ ۴ ژوئیه، محمد فهمی، وزیر کشور لبنان اعلام کرد که چهار شهروند که شامل دو سوری و دو ترک می‌شدند، هنگام تلاش برای قاچاق ۴ میلیون دلار به لبنان در یک پرواز از ترکیه دستگیر شدهاند. وی ادعا کرد که این پول برای تأمین مالی جنبش‌های خشونت بار بوده و دستورالعمل چگونگی عمل این گروه‌ها نیز از طریق برنامه واتس اپ به اعضای این جنبش اعتراضی ضد دولتی در لبنان ارسال شده است.

فهمی تنها سیاستمداری نبود که به نقش روزافزون ترکیه در لبنان اشاره کرد. یک وب سایت وابسته به نوهاد المصنوق، وزیر امور خارجه سابق لبنان نیز لیست کاملی از سازمان‌ها و مساجد غیردولتی طرفدار ترکیه را منتشر کرد. او ادعا کرد که ترکیه قصد داشته طرابلس را به عنوان دومین شهر بزرگ لبنان و یک سنگر سنی در این کشور اشغال کند.

البته این ادعا‌ها مبنی بر نقش ترکیه در اعتراضات یا به طور کلی توطئه‌ها در لبنان قابل اثبات نیست، زیرا آنکارا، بر خلاف ایران و عربستان سعودی، به طور جدی دستور کار سیاسی‌ای را در این کشور دنبال نکرده و هیچ متحد سیاسی در پارلمان یا دولت لبنان ندارد. ایران، اما با نفوذ سیاسی خود حزب الله را در اختیار دارد و در سوی مقابل عربستان سعودی از برخی جنبش‌های بزرگ پارلمانی از جمله، جنبش آینده سعد حریری، نخست وزیر پیشین تا نیرو‌های مسیحی لبنان، حمایت می‌کند. در هر حال در حال حاضر هیچ اثری از نفوذ ترکیه در نهاد‌های سیاسی لبنان یافت نمی‌شود.

با این حال، ترک‌ها طی سالیان اخیر به آرامی، اما به طور مداوم در حال ایجاد شبکه نفوذ و برقراری ارتباط با جوامع اهل سنت در سراسر لبنان بودند. اعلامیه هفته گذشته مبنی بر اینکه ترکیه یک میدان جدید گازی را در دریای سیاه کشف کرده، می‌تواند به طور بالقوه منابع بیشتری را به این تلاش‌ها برساند. آنکارا همچنان با تقویت بورس‌های تحصیلی، مشارکت در فعالیت‌های فرهنگی و اعطای تابعیت به هزاران نفر از لبنانی‌ها در تقویت پیوند‌های فرهنگی و قومی با لبنان تلاش می‌کند. از زمان سفر رئیس جمهور رجب طیب اردوغان در نوامبر ۲۰۱۰ به بیروت، ترکیه سرمایه گذاری زیادی برای احیای نماد‌های دوره عثمانی از جمله ایستگاه قطار تاریخی طرابلس به حجاز کرده است. آنکارا همچنین مراکز فرهنگی افتتاح کرده که هزاران نفر در آن به یادگیری زبان ترکی مشغول هستند.

اولویت اول ترکیه نیز احیای هویت ترکمن است. از زمانی که ترکیه بیش از یک دهه قبل به جامعه ترکمن علاقه نشان داد، این اقلیت چند هزار نفری، بین شمال و شرق لبنان پراکنده شده و بسیاری از ارتباطات خود با ترکیه را از دست داده بودند. امروز، ساکنان شهر‌های حاشیه نشین ترکمن می‌گویند که آن‌ها احساس حضور دولت ترکیه را بسیار بیشتر از دولت لبنان احساس می‌کنند. ترکیه بازدید‌های منظم و بودجه‌های هنگفتی را از طریق آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه برای نفوذ فرهنگی خود اختصاص می‌دهد. در حال حاضر هزاران نفر از ترکمن‌های سوریه نیز در لبنان ساکن هستند.

علاوه بر اجرای پروژه‌های عمرانی، اعطای تابعیت به یک تلاش مهم ترکیه تبدیل شده است. هزاران لبنانی که بسیاری از آن‌ها ترکمن هستند یا ادعای ترک تبار بودن دارند، توانسته‌اند تابعیت ترکیه را دریافت کنند. مولوت چاوش اوغلو، وزیر امور خارجه در جریان سفر اخیر خود به بیروت اظهار داشت که اردوغان به او دستور داده که به هر ترکمن لبنانی یا آن‌هایی که اصالتاً ترک دارند، تابعیت دهد.

براساس آمار نیمه رسمی، تا سال ۲۰۱۹ تقریبا ۱۸ هزار لبنانی درخواست تابعیت ترکیه داده و کمی بیش از ۹ هزار و ۶۰۰ نفر موفق به اخذ آن شده‌اند. در این بین البته همه متقاضیان ترک یا ترکمن نبودند و تنها به واسطه جذابیت‌های ترکیه خواهان این تابعیت شده بودند. قدرت نرم ترکیه، بیشتر به دلیل سریال‌های تلویزیونی محبوب ترکی و سیاست پوپولیستی اردوغان، بر بسیاری از لبنانی‌ها تأثیر گذاشته است. در میان آنها، سنی‌ها به دلیل تأثیر نفوذ ایران در شام، به ویژه در میان جوامع شیعه، خواهان همراهی با آنکارا هستند.

با این وجود، رشد فزاینده ترکیه در جامعه اهل سنت پیامد‌های منفی در روابط بین قومی لبنان داشته است. آنکارا سعی کرده تا با انتشار سخنرانی‌های احساسی فرهنگ و تارخ عثمانی را احیا کند، هرچند که این مسئله در لبنان بحث برانگیز بوده است. به عنوان مثال، شبکه حامیان ترکیه به دنبال ترساندن ارامنه برای برگزاری بزرگداشت سالگرد نسل کشی خود در سال ۱۹۱۵ بوده‌اند. از زمان سفر اردوغان به بیروت، ارامنه بطور فزاینده‌ای تحت فشار قرار گرفته‌اند، زیرا هزاران معترض طرفدار ترکیه در تظاهرات خود با پرچم‌های ترکیه و شعار‌های تهدیدآمیز شعار داده و اغلب خواستار نسل کشی دیگری هستند!

اینگونه اقدامات محدود به تظاهرات نمی‌شود. حامیان ترکیه اخیراً یک به یک روزنامه نگار تلویزیونی ارمنی به خاطر انتقاد از اردوغان در یک برنامه زنده حمله کردند. حملات متعاقب قابل توجه‌ای، همراه با فیلم، تهدید و توهین علیه جامعه ارمنی در جریان است. طی سالیان اخیر تعداد ارامنه در لبنان رو به کاهش رفته و بسیاری دیگر نیز تصمیم به ترک کشور دارند. همین ترک کشور توسط ارمنی‌ها حاکی از روند رو به رشد نفوذ ترکیه دارد. در مجموع بسیاری از اقلیت‌های لبنانی دیدگاهی عمدتا نامطلوب از دوران عثمانی دارند.

وجه دیگر تأثیر نفوذ ترکیه در لبنان این است که این کشور چگونه موضوعات داخلی‌اش را به تحولات در لبنان ربط می‌دهد. به عنوان مثال به تازگی، مقامات ترک با یاد کردن از ارن بلبل، پسر پانزده ساله‌ای که در سال ۲۰۱۷ توسط حزب کارگران کردستان کشته شد آن را هم رده با انفجار بزرگ بیروت قرار می‌دهند.

به دنبال تلاش نافرجام ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ برای کودتا هواداران فتح الله گولن، رقیب قدرتمند و در تبعید اردوغان قلع و قمع شدند. به دنبال این کودتا آنکارا هواداران خود را در لبنان بسیج و یک روحانی لبنانی وابسته به اخوان المسلمین را که ادعا می‌شد با گولن در ارتباط است مجبور به استعفا ساخت. به گفته سه فرد آشنا با این پرونده، مدرسه دینی روحانی لبنانی با شبکه گولن همکاری داشت، اما وابسته به آن نبود.

سرمایه‌گذاری‌های ترکیه در لبنان رو به افزایش بوده و عمده هدف آن نیز جامعه سنی این کشور است. قرار است به زودی یک بیمارستان ترکیه در شهر سیدون افتتاح شود. هزاران بورسیه تحصیلی برای دانشگاه‌های ترکیه توزیع شده و این امر باعث گردیده که ترکیه یکی از اصلی‌ترین هدف‌های محصلین لبنانی باشد.

تا کنون، ترکیه از حمایت یک حزب سیاسی واحد مانند نسخه لبنانی اخوان المسلمین یعنی جامع الاسلامی، خودداری کرده است. این رویکرد آنکارا ممکن است با هدف باقی ماندن بالاتر از سیاست حزبی و حفظ حمایت مردمی در میان مقطع گسترده جامعه اهل سنت باشد. در حقیقت، تأثیر ترکیه و پایگاه پشتیبانی اردوغان بر جمعیت کرد‌ها و عرب‌هایی که از ترکیه مهاجرت کرده و در دهه ۱۹۹۰ به شهروندی لبنان درآمدند، گسترش می‌یابد. برخی از این گروه‌ها ارتباط تنگاتنگی با ترکیه دارند.

برخی سیاستمداران لبنانی نیز با ترکیه رابطه برقرار کرده‌اند، از جمله این اشخاص سعد حریری، نخست وزیر سابق بود که حتی به مراسم ازدواج دختر اردوغان هم دعوت شد. با این حال، دشمنی فزاینده بین ترکیه و کشور‌های عربی مانند عربستان سعودی، امارات متحده عربی و مصر حفظ برخی از سیاستمداران مثل حریری را دشوار خواهد کرد. هاکان فیدان، رئیس سازمان اطلاعات ملی ترکیه، همچنین با عباس ابراهیم، مدیرکل امنیت لبنان به عنوان شخصیتی مؤثر، روابط مستحکمی برقرار کرده است.

اگرچه ترکیه مستقیماً در سیاست لبنان دخالت نکرده، اما این شرایط ممکن است پس از انفجار بندر بیروت تغییر کند. سفر اخیر امانوئل ماکرون، رئیس جمهور فرانسه به لبنان و ابتکار عمل وی برای پایان دادن به بن بست سیاسی در این کشور، تا حدودی به عنوان تلاشی برای جلوگیری از نفوذ ترکیه تلقی شد. ماکرون در یک توئیت در مورد تماس تلفنی با دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا اشاره مستقیمی به اقدامات ترکیه در هر دو کشور، لبنان و لیبی داشت. امارات متحده عربی و مصر، هر دو رقیب ترکیه هستند و در پیشبرد ابتکار ماکرون در لبنان نقش داشتند. در سوی مقابل، اما اردوغان فرانسه را متهم به احیای استعمار در لبنان کرد. همزمان رسانه‌های ترکیه نسبت به نقش جدید فرانسه در لبنان هشدار داده‌اند.

دخالت ترکیه در لیبی و سوریه حاکی از نفوذ قابل توجهی است و به نظر هم می‌رسد علاقه آنکارا برای افزایش این نفوذ هر لحظه رو به فزونی است. در صورت ادامه این روند، ترکیه در جستجوی یک حامی محلی به ویژه جامعه اهل سنت خواهد بود.