شهرک غرب را چرا شهرک غرب می‌گویند؟

روزنامه همشهری: شهرک غرب به‌دلیل قرار گرفتنش در غرب پایتخت، شهرک غرب نامیده نشده است؛ وجه تسمیه این شهرک، چیز دیگری است. شهرک قدس که از قدیم به شهرک غرب شهرت داشت، شهرکی مدرن و خوش‌نشین در شمال غرب پایتخت است که تا همین ۷۰- ۶۰ سال پیش، روستایی خوش آب و هوا در نزدیکی طهران بود. اما با ساخت و ساز‌هایی که از دهه ۴۰ در این محدوده شکل گرفت، روستای «خُوردین» رفته‌رفته به شهر تهران اضافه شد و حالا جزوی از منطقه ۲ پایتخت به‌حساب می‌آید.

اما نکته جالب توجه درباره این شهرک، وجه تسمیه آن است. احتمالا اگر از هر کسی درباره وجه تسمیه شهرک غرب بپرسیم، نخستین دلیلی که برای نامگذاری آن به ذهنش می‌رسد این است که شهرک غرب در غرب تهران قرار دارد و به همین دلیل نامش شهرک غرب است. درحالی‌که وجه تسمیه این شهرک، چیز دیگری است و دلیل نامگذاری‌اش این است که سال‌های سال پیش آمریکایی‌ها این شهرک را برای خودشان ساخته بودند. در واقع این شهرک بیش از آنکه شهرکی مسکونی در غرب پایتخت باشد، شهرک غربی‌ها بوده! در ادامه با هم تاریخچه شهرک غرب و دلیل نامگذاری آن را مرور می‌کنیم.

خُوردین، روستای مسیحی‌نشین

سال‌های سال قبل، زمانی که هنوز شهرکی مسکونی به سبک و سیاق معماری آمریکایی در شمال غرب پایتخت ساخته نشده بود، این محدوده از شهر، روستایی کم‌جمعیت با زمین‌های کشاورزی و مراتع سرسبز بوده که نامش را «خُوردین» به معنی «تپه و برجستگی زمین» گذاشته بودند. نامی که امروز بر یکی از خیابان‌های شهرک غرب وجود دارد، درواقع یادگار همان روز‌هایی است که خوردین روستایی مسیحی‌نشین در نزدیکی امامزاده صالح فرحزاد و ده ونک بود و به سبک و سیاق همه روستاها، با کدخداگری و ریش‌سفیدی بزرگان ده اداره می‌شد.

آمریکایی‌ها در شهرک غرب

از حدود ۶۰ سال پیش، یعنی از ابتدای دهه ۴۰ رفته‌رفته پای آمریکایی‌ها به این محدوده از شهر باز شد. ماجرای ورود آمریکایی‌ها به ایران هم به شهریور‌ماه سال ۱۳۲۰ برمی‌گردد. زمانی که ایران در جنگ جهانی‌دوم به اشغال متفقین درآمد، مستشاران، متخصصان و صنعتگران آمریکایی به ایران آمدند و در جای جای ایران به‌خصوص در پایتخت و حوالی آن ساکن شدند. آن‌ها با حضور در ایران سعی کردند با حمایت پهلوی دوم، به ترویج سبک زندگی خودشان بپردازند و برای بهبود زندگی‌شان در ایران کار‌هایی انجام بدهند. به‌عنوان مثال مدرسه آمریکایی‌ها را در مرکز شهر ساختند؛ مدرسه‌ای که امروز جای خودش را به دبیرستان ماندگار البرز داده است.

یا اینکه بیمارستان بقیه‌الله امروزی را برای خودشان ساختند تا علاوه بر مدرسه، بیمارستان مخصوص خودشان را هم داشته باشند. اما هر چه به تعداد آمریکایی‌های حاضر در ایران اضافه می‌شد، این افراد بیشتر به این فکر می‌افتادند که برای خودشان یک محله آمریکایی بسازند و به‌صورت متمرکز در یک تکه از تهران ساکن شوند. همین هم شد و در بین همه محله‌های پایتخت و روستا‌ها و زمین‌های اطراف آن، قرعه به نام محدوده شهرک غرب امروزی افتاد تا آمریکایی‌ها شهرک‌شان را در آنجا بسازند. شهرکی که قرار بود با معماری آمریکایی ساخته شود و برای غربی‌هایی که از کشورشان دور بودند، حکم وطن را داشته باشد.

نخستین برج‌های تهران

از زمانی که آمریکایی‌های مقیم ایران، محدوده روستای خوردین را برای ساخت محله‌شان درنظر گرفتند، زمین‌های این محدوده در اختیار آن‌ها قرار گرفت و مهندسان و معماران غربی پای کار آمدند تا شهرک غربی‌ها را بسازند. نخستین ساختمان‌هایی که در این محدوده ساخته شد، برج‌های خیابان هرمزان بود؛ برج‌های حافظ، سعدی، خیام و نظامی امروز که آمریکایی‌ها آن‌ها را با مصالح و الگوی معماری غربی برای خودشان ساختند. چرا می‌گوییم مصالح و معماری غربی؟ چون تا قبل از اینکه پای آمریکایی‌ها به ایران باز شود، اغلب خانه‌های ما نهایتا ۲ تا ۳ طبقه بودند. در آن دوره بلندترین ساختمان‌های ایران، کارخانه‌های سیلو و دخانیات بودند، ساختمان‌های بلندتر از آن اغلب مسکونی نبودند.

ضمن اینکه بنا‌های ما عمدتا با آجر ساخته می‌شد و در معماری ما آشپزخانه و سرویس بهداشتی بیرون خانه قرار داشت. اما وقتی آمریکایی‌ها خواستند شهرک غرب را بسازند، به جای خانه‌های ۳-۲ طبقه برای خودشان برج ساختند؛ برج‌هایی که در ساخت آن‌ها آهن به‌کار می‌رفت. درضمن آشپزخانه و سرویس بهداشتی هم با سبک و سیاق معماری غربی به داخل خانه‌ها راه می‌یافت. به این ترتیب شهرک غربی‌ها تبدیل به یک تافته جدابافته در پایتخت شد؛ شهرکی که هرکس آن را می‌دید متوجه می‌شد برای آمریکایی‌ها ساخته شده است.

مدرسه آمریکایی‌ها

شهرک غربی‌ها که ساخته شد و آمریکایی‌ها در آن ساکن شدند، نوبت به ایجاد امکانات رفاهی در این محدوده از شهر رسید. خب به هر حال آمریکایی‌ها برای زندگی کردن در ایران و به‌خصوص در شهرکی که برای خودشان ساخته بودند، نیاز به بوستان، ورزشگاه، سینما، مدرسه و دانشگاه داشتند. به همین دلیل در نخستین اقدام بزرگراه شاهنشاهی (چمران امروزی) را ساختند تا بتوانند به واسطه این اتوبان، همه امکانات مورد نیازشان را به محدوده شمال‌غرب پایتخت بیاورند. نخستین بنایی که بعد از خانه‌های مسکونی در این محدوده ساخته شد، مدرسه آمریکایی‌ها بود. مدرسه‌ای درندشت که از پاساژ ایران‌زمین فعلی آغاز و تا ابتدای میدان صنعت ادامه داشت.

آمریکایی‌ها در این مدرسه برای بچه‌هایشان زمین تنیس، فوتبال و بسکتبال ساخته بودند و جالب اینکه هر کلاس درس این مدرسه برای خودش یک حیاط بزرگ، یک اتاقک انباری و ۲ رختکن مجزا برای دختر‌ها و پسر‌ها داشت! قدیمی‌تر‌ها درباره معماری بی‌نظیر مدرسه آمریکایی‌ها می‌گویند که این مدرسه در ۳ طبقه ساخته شده بود و درمجموع ۶۰ کلاس داشت. فضای هر کلاس ۵۵ متر بود که ۵۵ متر حیاط یا بالکن هم به آن اضافه می‌شد. یعنی در طبقه اول هر کلاس یک حیاط مجزا داشت و در طبقه‌های دوم و سوم برای هر کلاس یک بالکن بزرگ درنظر گرفته بودند! داخل حیاط و در هر ضلع مدرسه هم یک آزمایشگاه ساخته شده بود و علاوه بر آبخوری و سرویس بهداشتی داخل حیاط، در ۲ طرف هر طبقه از ساختمان هم ۲ سرویس بهداشتی مجزا قرار داشت. این مدرسه که حتی گفته می‌شود روزگاری رضا پهلوی، ولیعهد محمدرضا شاه هم در آن درس می‌خوانده، امروز به‌طور کلی از بین رفته و فقط مدرسه پسرانه «سروش آزادی» در بخشی از مدرسه آمریکایی‌ها، یادگار آن مدرسه رؤیایی به‌حساب می‌آید.

شعبه دانشگاه هاروارد در پایتخت

مدرسه آمریکایی‌ها تنها امکان درنظر گرفته شده برای آمریکایی‌های ساکن در شهرک غرب نبود. آمریکایی‌ها بعد از تجربه موفق مدرسه‌شان دست به‌کار شدند و در ابتدای دهه ۵۰، یعنی فقط چند سال مانده به پایان حکومت پهلوی‌ها، برای خودشان یک دانشگاه آمریکایی هم ساختند؛ دانشگاهی که مرکز مطالعات مدیریت هاروارد بود و سال ۱۳۵۱ با درآمد‌های شرکت نفت و به‌دست محمدرضا پهلوی ساخته شد. افراد در این دانشگاه که مدیریت آن برعهده غلامرضا پهلوی، برادر شاه بود، با گذراندن دوره‌های یک تا ۲ ساله، مدرک مدیریت دریافت می‌کردند. شاید برایتان جالب باشد بدانید این دانشگاه که درواقع شعبه دانشگاه هاروارد در ایران بود و فقط ۶ سال فعالیت داشت، دانشگاه امام‌صادق (ع) امروزی در بلوار مدیریت است! درواقع نام پل مدیریت که امروز بر پل بزرگراه شهید چمران باقی مانده، یادگار همان روز‌هایی است که در این دانشگاه مدیریت تدریس می‌شد.

واقعیت این است که غربی‌ها فرصت کافی برای رسیدن به رؤیای شهرک غرب‌شان نداشتند و با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۵۷، ایران را ترک کردند. به همین دلیل جز برج‌های مسکونی و همین مدرسه و دانشگاهی که برای خودشان ساختند، فرصت نکردند امکانات و خدمات رفاهی و فرهنگی دیگر را به شهرک‌شان اضافه کنند. با پایان یافتن حکومت پهلوی، آمریکایی‌هایی که از سال ۱۳۲۰ به ایران آمده و برای خودشان شهرکی دست و پا کرده بودند، ایران را ترک کرده و امروز از محل زندگی آن‌ها فقط یک نام باقی مانده است؛ شهرک غربی‌ها.