کوبا و آمریکا چگونه دوست شدند؟

مجله صدا - ریحانه سادات یاسینی: 54 سال قبل فیدل کاسترو در جلسه هیات دولت برای تعیین رییس بانک ملی کوبا از حاضران پرسید: «بین شما اکونومیست (اقتصاددان) هست؟» چه گوارای 32 ساله فوری دستش را بالا برد و کاسترو که جا خورده بود او را به عنوان رییس بانک ملی منسوب کرد. چند روز بعد فیدل کاسترو با تعجب به چه گوارا گفت: «خبر نداشتم اکونومیست هستیم» چه که جا خورده بود جواب داد: «اکونومیست؟! من فکر کردم گفتید کمونیست!»


به این ترتیب و با یک سوءتفاهم لفظی، محبوب ترین چریک جهان به مقامی رسید که نه ارتباطی با رشته تحصیلی اشت داشت، آن هم درست در زمانی که آمریکا موضعی خصمانه را با وضع تحریم های سیاسی و اقتصادی نسبت به همسایه ی خود پیش گرفتهبود. اما پنج دهه پس از آنکه چگورا، از کار داوطلبانه روزهای تعطیل یکشنبه تا چرخش به سمت شوروی و بعدها چین را برای نجات اقتصاد کوبا پیش گرفت، رائول کاسترو برادر تندخوی فیدل کاسترو و از مخالفان سرسخت چه، به سوی ایالات متحده چرخش کرد تا کوبای با منش انقلابی به کوبای با رفتار دیپلماتیک تغییر کرده باشد.

ایالات متحده آمریکا تا میانه های قرن بیستم ۹۰% از معادن، ۵۰% از اراضی تجارت نیشکر و دو سوم از صادرات کوبا را در اختیارداشت، اما پس از انقلاب سال ۱۹۵۹ و در پی سیاست ملی کردن صنایع در کوبا و مصادره ی سرمایه های آمریکایی، ایالات متحده صادرات خود را به این کشور متوقف کرد.

از این تاریخ به بعد آمریکا همواره به دنبال سرنگونی حکومت کمونیستی فیدل کاسترو بود و برای این کار از ابزارهای گوناگونی مانند تحریک ضدانقلاب های داخلی کوبا، حمله ی نظامی و تحریم سود می جست.


در سال ۱۹۶۱ نخستین تحریم سیاسی آمریکا علیه کوبا رقم خورد و واشنگتن روابط دیپلماتیک با هاوانا را پس از نزدیک شدن انقلابیون هوادار فیدل کاسترو با اتحادیه جماهیر شوروی، قطع کرد. در آوریل همان سال نیز تلاش برای پیاده کردن تبعیدی های کوبایی تحت حمایت آمریکا در خلیج خوک ها با شکست رو به رو شد. یک سال بعد در ماه فوریه، جان اف کندی رییس جمهوری وقت آمریکا، برای اولین بار تحریم هایی تجاری علیه همسایه ی دریایی خود وضع کرد. اما کوبا که روی کمک برادر کمونیست خود حساب می کرد، بیمی به خود راه نداد و در اکتبر همان سال با مستقر کردن موشک های هسته ای شوروی در کشور خود، بحران بزرگ «موشکی کوبا» را بین آمریکا و اتحادیه جماهیر شوروی در دوران جنگ سرد ایجاد کرد.

این بحران سرانجام به صورت صلح آمیزی پایان یافت و در سال ۱۹۶۶ کنگره ی آمریکا قانونی را تصویب کرد که به کوبایی هایی که غیر قانونی به آمریکا مهاجرت کرده بودند حق پناهندگی و مجوز کارکردن در خاک آمریکا را می داد. در سال ۱۹۷۷ نیز دفتر حافظ منافع آمریکا در هاوانا در دوران ریاست جمهوری جیمی کارتر افتتاح شد. کارتر سعی کرد تحریم ها علیه کوبا را کاهش دهد. اما در عمل دشمنی کوبا و آمریکا به صلح نزدیک نشد. در سال ۱۹۹۱ با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی اوضاع اقتصادی کوبا آشفته تر شد و آمریکای همسایه نیز فشارهای خود را تشدید کرد. اگرچه در سال ۱۹۹۵ توافق نامه هایی در زمینه های مهاجرت بین کوبا و آمریکا امضا گردید، اما در سال ۱۹۹۶ تحریم های کوبا با قانون هلمز- برتون گسترش یافت.

در سال ۲۰۰۱ نیز جرج دبلیو بوش، رییس جمهوری سابق آمریکا با محدود کردن سفر به کوبا و انتقال پول به این کشور تحریم علیه کوبا را تقویت کرد. کوبا نیز در سال ۲۰۰۴ پایان معاملات تجاری خود را با دلار اعلام کرد. اما کوبا طی ۳۰ سال از دوراهی ۵۴ ساله ی دشمنی با همسایه ی خود، با تکیه بر شانه های تنومند شوروی کمونیست با تحریم های غرب دست و پنجه نرم می کرد. اما زمانی که این تکیه گاه با سقوط اتحاد جماهیر شوروی فرو ریخت، کوبا ۸۵% از بازار صادرات اش، میلیاردها دلار کمک سالانه ی شوروی و همچنین بخشش و کمک های نفتی و غذایی برادارن کمونیست خود را از دست داد.


پس از آن، کوبا دوباره تلاش کرد تا حامیان جدیدی پیدا کندو این گونه بود که پای کشورهایی همچون چین و ونزوئلای هوگو چاوزی به کوبا باز شد، اما باز هم اقتصاد ویران این کشور درمان نشد. کوبا نیازمند اصلاحات اقتصادی کلان تری بود. به همین دلیل تلاش کرد تا درهایش را روی اقتصاد لیبرالیستی باز کند؛ بخش بسیار ناچیزی از اقتصاد این کشور از جمله صنایع دستی، شرکت های کوچک و بخش کوچکی از صنعت توریسم با هدف ورود دلار به کشور و افزایش سرمایه گذاری خارجی، خصوصی شد. به این ترتیب با سرمایه های برزیلی، کوبا توانست بندری بسازد که به کشور کمک زیادی کند.

در ماه های اخیر نیز کوبا برای تصویب یک توافق نامه ی همکاری با اتحادیه اروپا مذاکراتی را شروع کرده است. رائول کاسترو، برادر رهبر انقلابی کوبا این گونه توانست اقتصاد کشورش را با وجود تحریم های غرب و اوضاع نابسامان زندگی مردم سرپا نگه دارد؛ تا زمانی که زنگ کلیساها به صدا درآمد و تدریس در مدارس برای پخش خبر عادی سازی روابط با آمریکا متوقف شد.

در خبری که ۱۷ دسامبر مطابق با ۲۸ آذر منتشر شد، روسای جمهوری دو کشور خبر از عادی سازی روابط با یکدیگر دادند و باراک اوباما از این مساله با عبارت «چمشگیرترین تغییرات در سیاست آمریکا در بیش از پنجاه سال اخیر» یاد کرد. اما زمینه های بهبود روابط این دو کشور و تغییر در سیاست آمریکا از سال ۲۰۰۸ فراهم شده بود. یعنی زمانی که در هر دو کشور رهبرانی جدید روی کار آمده بودند. در این سال سران کشورهای آمریکای لاتین که در نشستی گرد هم آمده بودند، لغو تحریم علیه کوبا را خواستار شدند.

یک سال بعد باراک اوباما در حالی که اولین سال اقامت خود را در کاخ سفید می گذراند، همه محدودیت ها درباره سفر کوبایی- آمرکایی ها به کوبا و فرستادن پول از سوی این افراد به این جزیره را لغو کرد. در نشست سران کشورهای آمریکایی، او اعلام کرد که می خواهد «روابط آمریکا و کوبا را در مسیری جدید قرار دهد.»

در ماه آوریل همان سال نیز نمایندگان آمریکایی و کوبایی گفت و گوهایی غیررسمی را به منظور تلاش برای از سرگیری گفت و گو بین دو کشور آغاز کردند. واشنگتن در ماه می ۲۰۰۹ از سرگیری گفت و گوها درباره مهاجرت را که از سال ۲۰۰۳ به حال تعلیق درآمده بود، پیشنهاد کرد و کوبا با آن موافقت کرد.

سه سال بعد از آن، پاپ بندیکت شانزدهم در سفر به هاوانا با اشاره به تحریم های آمریکا علیه کوبا، تدابیر اقتصادی محدودکننده را که از خارج به کوبا تحمیل شده بود، محکوم کرد. اما اولین بارقه های امید به صلح زمانی در دل مردم کوبا روشن شد، که باراک اوباما و رائول کاسترو در مراسم خاکسپاری نلسون ماندلا در افریقای جنوبی با یکدیگر دست دادند.

طی سال ۲۰۱۴ گرمای دست دوستی آنها به افزایش و جدی تر شدن تلاش ها برای تجدیدنظر در روابط دو کشور انجامید. در نهم ژانویه کوبا و آمریکا گفت و گو درباره سیاست مهاجرت را از سر گرفتند و سی می، رییس اتاق بازرگانی آمریکا نیز به هاوانا گفت زمان گشودن فصلی جدید بین دو کشور فرا رسیده است.


در ۱۷ اکتبر جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا، از کوبا برای کمک به مبارزه بین المللی با ویروس ابولا تشکر کرد. کاسترو نیز همکاری در این زمینه را به واشنگتن پیشنهاد داد. سپس در سوم دسامبر واشنگتن ذوب شدن یخ روابط با کوبا را به آزادی گراس، پیمانکار وزارت خارجه آمریکا که به اتهام جاسوسی در سال ۲۰۰۹ بازداشت شده بود، منوط کرد. سرانجام در ۱۷ دسامبر آلن گراس و ۳ جاسوس کوبایی که در آمریکا زندانی بودند، آزاد شدند. پس از این اتفاقات باراک اوباما «فصلی جدید» در روابط آمریکا با کوبا را اعلام کرد.

این فصل جدید پس از دو سال مذاکرات محرمانه بین این دو کشور در کانادا با میانجی گری پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک های جهان آغاز شد. سرانجام مجلس کوبا روز ۱۹ دسامبر با اجماع توافقنامه مربوط به عادی سازی روابط بین هاوانا و واشنگتن را پس از نیم قرن خصومت به تصویب رساند. بنابر آمار اتاق بازرگانی آمریکا و وزارت خارجه ی کوبا، تحریم های تجاری کوبا برای اقتصاد آمریکا در ۵۴ سال اخیر هر سال ۲.۱ میلیارد دلار هزینه در بر داشته و کوبا نیز در کل ۱.۱ تریلیون دلار در نیم قرن اخیر برای این معضل هزینه داده است. عادی سازی روابط این دو همسایه که پس از انقلاب کوبا خصمانه شده بود، در حالی اتفاق می افتد که چریک اسطوره ای آمریکای جنوبی اساس ایدئولوژی خود را بر دشمنی با ایالات متحده ی آمریکا بنا نهاده بود.

مشهورترین عکسی که از چه گوارا گرفته شده تصویری است که با چهره ای نفوذناپذیر همراه با خشم و رنج در مراسم یادبود ۱۰۰ کوبایی که در انفجاری مشکوک کشته شدند، حاضر است. کوردا، عکاس این عکس ماندگار گفته بود در آن لحظه حالتی از «تسلیم ناپذیری همیشگی» در چهره او دیده که محو آن شده بود. حالا رائول کاسترو بیش از نیم قرن بعد از ثبت این تصویر، با دیدن رنج زندگی کوبایی ها خواسته با مذاکراتی اقتصاد کشور خود را در مسری عقلانی قرار دهد؛ عقلانیتی که با وجود برقراری ارتباط با دشمن دیرینه، از همان مسیر تسلیم ناپذیری همیشگی می گذرد.