رمز ۲۵ سال ماندگاری نیکی کریمی در سینما

روزنامه هفت صبح - آرش خوشخو: از همان ابتدا قرار مصاحبه بر محور حضور یک ربع قرنی نیکی کریمی در سینمای ایران بنا شد. او 25 سال است که در سطح اول سینمای ما حضور داشته است وتازه 42 سال دارد. راستش وقتی اولین بار او را با فیلم عروس دیدیم فکرش را هم نمی کردیم که چنین طولانی در سینمای ایران و آن هم در سطح اولش بماند.

او حالا نامش با فیلم هایی از مهرجویی (سارا، پری)، افخمی (عروس، جهان پهلوانه)، حاتمی کیا (بوی پیرهن یوسف و برج مینو)، کیمیایی (رد پای گرگ)، تهمینه میلانی (دو زن، نیمه پنهان، واکنش پنجم)، ملاقلی پور (نسل سوخته) و ... گره خورده است. این به جز سابقه اش در ترجمه کتاب های ادبی یا فعالیت هایش در عکاسی است و تازه فراموش نکنیم که در یک دهه گذشته مهمترین دغدغه او کارگردانی بوده است.


او برای جشنواره امسال تنها زن کارگردان بخش مسابقه است و دو فیلم را نیز به عنوان بازیگر در این بخش دارد. فیلم های روح الله حجازی (مرگ ماهی) و وحید جلیلوند (چهارشنبه ۱۹ اردیبهشت).

این تازه در کنار نمایش اولین فیلمش یعنی یک شب در همین پاییز گذشته در مجموعه فیلم های هنر و تجربه بود و در بهار هم فیلم زندگی جایی دیگری است را به عنوان بازیگر نقش اول روی پرداه داشت و در کنارشان از قرار کتابی را نیز در دست ترجمه دارد.

از هم دوره ای های او کسانی که به عنوان جوان اول در سینمای دهه ۶۰ و ۷۰ وارد سینمای ایران شدند امروز رد پای محوی می بینیم. بسیاری از آنها در گذر زمان در تغییر مدیریت های سینمایی در تاثیر رد پای زمان بر چهره شان، در تغییر ذائقه مردم یا سهل انگاری های خود کم کم به حاشیه رفته اند و از سطح اول فید شده اند اما کریمی امسال هم مثل تمام این ۲۵ سال گذشته خود را در سطح اول سینما حفظ کرده است.

رازش چیست؟ این محور و برنامه مصاحبه ما بود. و نه هیچ سوژه جنجالی دیگر. در مورد رقابت هایش، شکایت هایش و جنجال هایش حرفی نزدیم. اول برای اینکه اصولا این بخش ها برای من جالب نیستند و مصاحبه کننده نوع دیگری لازم دارند و دوم آنکه نیکی کریمی هم بعید است در این موارد حرفی بزند یا اگر هم احیانا حرفی بزند در بازخوانی مصاحبه قبل از چاپ اجازه دهد این اشاره ها از زیر دستش در بروند و چاپ شوند.

وقتی متن مصاحبه ها را پس از بازخوانی برایمان فرستاد متوجه یکی از دلایل تداوم او در سینمای ایران شدیم.


بخش اول: راز

۲۵ سال است که در سینمای ایران هستید؛ از ۱۸ سالگی اول صف سینمای ایران قرار دارید. این همه مدت عجیب نیست؟

- چرا عجیب؟

منظور، تداوم مطرح بودن است. شاید خودتان متوجه این ماجرا نشده باشید اما هم دوره ای هایتان که بعد از شما شروع به فعالیت کردند دیگر در سینما نیستند. نه اینکه خودشان نخواهند، ضعیف شده اند و خلاقیت شان را از دست داده اند. احتمالا می خواهید تا ۱۵، ۲۰ سال دیگر هم باشید! ترفندتان چی بوده؟

- اتفاقا از ترفند خاصی استفاده نکردم. فقط همیشه سعی کردم خودم باشم. همیشه تلاش می کنم آن چیزی که درونم می گویدباور کنم و به آن ایمان داشته باشم. سعی نکردم بازی کنم یا جور دیگر خودم را نشان دهم. جاهایی که به نظر می رسید باید سخت بگیرم، نگرفتم و جاهایی که نباید سخت می گرفتم، گرفتم. بنابراین فکر می کنم بیشتر به ندای درونی امتوجه کردم و سعی کردم دنبال همان بروم. بعضی وقت ها موفق بوده ام و بعضی وقت ها نه.

از کجا فهمیدید که می توانید این ندای درون را کشف کنید؟ آدم خاصی بهتان کمک کرد؟

- پدر و مادر قطعا. کلا در خانواده ما تظاهر کردن جایی ندارد. از تظاهر کردن بدمان می آید. در خانواده به من همیشه اعتماد به نفس داده اند و گفته اند آن کاری که داری می کنی درست است، بنابراین سعی نکردم خودم را به هر دری بزنم کهتظاهر کنم به چیزی که نیستم.

خیلی جوان بودید که ترجمه را شروع کردید. تئاتر و فیلمسازی را هم در رزومه ات دارید. چطور شد که یک بازیگر نماندید؟ من می خواهم از دوام آوردن اعتبارتان در سینمای ایران، یک فرمول پیدا کنم.

- اگر واقعا دنبال فرمول خاصی هستید، این فرمول یک کلمه است: ادبیات. اگر کسی می خواهد در حوزه هنر بماند باید پشتوانه ادبیات داشته باشد. نمی توانیم هنرمند باشیم و کتاب نخوانیم و به جایش برویم باشگاه و بدنسازی. بازیگر قرار نیست فقط به بدن و استایلش برسد، باید مطالعه کند و پشتوانه فکری و ادبی داشته باشد.

اینطوری می توانی ماندگار شوی، نه فقط در سینما در هر عرصه دیگری. اگر در حرفه ات به اندازه کافی دانش نداشته باشی قطعا نمی توانی بیشتر از چند سال بدرخشی. باید مدام دانشت را آپدیت کنی، کتاب های جدید بخوانی و بدانی در دنیا چه خبر است؟ دنیا را بگردی، سفر بروی و خوب دور و برت را بکاوی. این روش قطعا جواب می دهد و می توانی سال ها موفق بمانی. من ترجمه را دوست داشتم.

اتفاقات همین دیشب داشتم کار جدیدم را ویراستاری می کحردم. فکر می کردم بهتر است کتاب هایی را که دوست دارم بخوانم بقیه هم بخوانند. مثلا حنیف قریشی را کسی نمی شناخت. فکر کردم بهتر است ترجمه اش کنم. کتاب آخرش سه سال توقیف بود و با عوض شدن دولت ما توانستیم مجوز بگیریم. این مدت چون سر فیلم حجازی بودم، وقت برای ترجمه نداشتم اما جدیدا کتابی را دست گرفته ام که تا شب عید بتوانم تمامش کنم.


از چند سالگی به مطالعه علاقه پیدا کردید؟ تاثیر فرهنگی خانواده بود یا علاقه شخحصی؟

- کتاب همیشه یار من بوده است. از همان زمان پنجم دبستان کتاب های تولستوی و چخوف را می خواندم. مطالعه برایم بهترین و لذتبخش بود. دوست داشتم ببینم نویسنده های معروف چه می گویند و جهان بینی شان چیست. یادم است در همان نوجوانی دنبال این بودم که از تورگنیف کتاب پیدا کنم! وقتی با دوستم «نوری بیلگه جیلان»، صحبت می کردم می گفت کتاب «برادران کارامازوف» را همیشه کنار تختم می گذارم چون یک ارادت خاصی نسبت به این نویسنده دارم.

فیلم «خواب زمستانی» جیلان براساس این کتاب است. فکر می کنم ما متعلق به نسلی هستیم که ادبیات را دوست داشتیم و خواندن تفریح مان بود. چه در ایران و چه در ترکیه، یکسری آدم در کشورهای مختلف در فضای واحدی نفس کشیده ایم که همان خواندن رمان بوده است. کتاب خواندن بخشی از علایق ما است.

بهتان پیشنهاد نمی شد که عکست را بیندازیم روی جلد یک مجله پرفروش؟ واکنش تان چه بود؟

- چرا اتفاقا اما درگیر جو شهرت نشدم. می دانستم از سینما چه می خواهم و قرار است به کجا برسم... این مسائل زود از بین می روند و فقط تو می مانی و خودت... حالا اگر استعدادت و پتانسیلت را بشناسی، می دانی ریشه و اصلت کجاست ودیگر برایت اهمیت ندارد آخرش چه اتفاقی می افتد. بیشتر به خودت اتکا داری تا مسائل اطرافت و برای من آنچه همیشه مهم بود و هست خودشناسی است... هنر واسطه ای است برای اینکه انسان همینطور که می نویسد؛ فیلم می سازد یا بازی می کند، خودش و روانش را بهتر و بیشتر بشناسد.

برای بازیگری و ماندگار شدن در سینما الگویی در ذهن تان بود؟

- من برای این تصمیمی نداشتم که الگویی داشته باشم. ماندگاری چیزی نیست که لااقل من به دنبالش بوده باشم وتصمیمی برایش گرفته باشم. مدل زندگی من پویایی است و تنها کار و کار است که برای کسی با خصوصیات من راه حل است و خودشناسی و تلاش برای کمک به خود؛ جامخعه و اطرافیانم... کتاب می خواندم و فیلم های روز دنیا را هم همیشه پیگیری می کردم. راستش من خیلی فیلم می دیدم.

۲۰ سال پیش؟!

- مگر ۲۰ سال پیش چطور بود؟

آن زمان فیلم های روز دنیا خیلی در دسترس نبودند. دی وی دی نبود و آدم های علاقمند و پیگیر هم به سختی فیلم ها را پیدا می کرد ند.

- نه، خیلی راحت گیر می آمد و مثل الان. همیشه در خانه مان می توانی فیلم های جدید را پیدا کنی. آن زمان هم همینطور بود. روبروی پارک ملت هم سینمایی بود که آنجا می رفتیم و فیلم می دیدیم. خانه نمایش کوچک فکر می کنم اسمش بود.

یادم است یک بار در رستوران یکی از شهرهای شمالی نشسته بودیم و مردم می آمدند از شما عکس بگیرند. در حین غذا خوردن بلند می شدید عکس می گرفتید. انگار که این عکس یادگاری گرفتن کار روتینی باشد. راحت با مردم برخورد می کردید و در عین حال سرد. به هیچ کس نمی خندید و فاصله را حفظ می کردید و در عین حال به هیچ خواهشی نه نمی گفتید.

- ببین ایده من این نبود که پاپ استار شوم بلکه می خواستم واقعا از خودم، شعورم و توانایی هایم استفاده کنم. هدفم این بودکه فیلم بسازم، همان کاری که همیشه دوست داشتم. مشهور شدن، پیامد موفقیت در هر کاری است و اصلا چیز عجیبی نیست.


هیچ وقت پشیان نشدید از مشهور شدن؟ شهرت اذیت تان نکرد؟

- نه، شهرت هدیه ای است که خدا به یک نفر می دهد. به هر آدمی که در شغلش موفق باشد.

ببین می خواهم فرمول بقا و اعتبار در دنیای بازیگری سینمای ایران را پیدا کنم، به خصوص بازیگران زن. دیسیپلین خاصی هم دارید، در سینما همیشه فاصله تان را با آدم ها حفظ می کنید. فکر نمی کنید این دیسیپلین خاص، فرمول اصلی ماندگاری تان بوده؟ هیچ وقت در سینمای ما غرق نشدید. بیرون گود سینما ایستاده اید و کارتان را انجام می دهید و می روید.

- اصلا انگار سینمایی نیستم.

انگار در فضای سینمای ما نیستید. در خیلی از ضیافت ها و مراسمی که چهره های سینمایی دعوت می شوند، حضور ندارید...

- این دیسیپلینی است که از ابتدای ورودم به سینما با من بوده. آدم ها را گزینش می کنم و با آنهایی که وجوه مشترک دارم معاشرت می کنم.

در نهایت می شود گفت در این سینما بودید و نبودید...

- ببین نمی توانم بگویم این روش را عامدانه برای موفقیت انتخاب کرده ام. تو هر دیسیپلینی که در زندگی ات داشته باشی، هیچ کدام را خودآگاهانه انتخاب نمی کنی، طرز رفتارت از بچگی شکل می گیرد.


بخش دوم: حرفه بازیگر

وقتی کارتان را با «عروس» و «برج مینو» شروع کردید، خیلی جوان بودید. تا ۲۱ سالگی با صاحب نام ترین کارگردان ها کار کرده بودید؛ کیمیایی، مهرجویی، حاتمی و افخمی. فیلم های سختی بودند. به خصوص کارهای مهرجویی که پروژه های سنگین بازیگری بودند. اینکه از پس این پروژه های سنگین برآمدیدتا چه حد مدیون پیش زمینه ادبی تان بوده؟ نشده بودبا خودتان بگویید شاید توقعی را که این کارگردان سرشناس از من دارد نتوانمبرآورده کنم؟

- چرا خب. من که از سینما سررشته ای نداشتم ولی همان زمان در همان ۱۸ سالگی بازی در فیلم عروس همه وقتم را می گذاشتم و می نشستم با بهروز افخمی و نعمت حقیقی ساعت ها درباره ادبیات و کتاب هایی که خوانده بودند صحبت می کردم. در مجموع اولش سخت بود ولی به هر حال هر کسی باید از یک جایی شروع کند.

قاعدتا باید پس از عروس و در آن سال های سخت ۶۹ تا ۷۲ به عنوان یک بازیگر خیلی جوان غرق در حاشیه ها می شدید. چطوری از پس این یکی برآمدید؟

- همان فرمول ادبیات.

من چند وقت پیش فیلم سارا را دیدیم...

- من بعد از فیلم سارا دو سالی سینما را ترک کردم. رفتم آمریکا. بعد از آن مهرجویی به من زنگ زد و گفت می خواهم پری را بسازم که من برگشتم.

می گفتم... چند وقت پیش «سارا» را می دیدم. شخصا بازیتان را در «سارا» و «نیمه پنهان» دوست دارم. در نیمه پنهان واقعا بازیتان فوق العاده بود ولی عجیب است که دیده نشد. شاید به خاطر غیظی که مطبوعات از تهمینه میلانی داشتند که هنوز هم کماکان این حالت وجود دارد. از کدام کارتان بیشتر راضی هستید؟

- من «نسل سوخته» را خیلی دوست دارم و برای آن نقش خیلی زحمت کشیدم. «دیوانه از قفس پرید» و «روانی» هم همینطور.


فیلم هایی که ما دوست داریم تودخودت خیلی بهشان علاقه نداری...

- نه دوست دارم اما این فیلم هایی که اسم بردم کسی نمی داند چقدر برایشان زحمت کشیده ام. در فیلم روانی دختر پنیک اتک (اختلال هراس) داشت. من تا یک ماه برای آن فیلم، به خودم تلقین می کردم که دچار پنیک اتک هستم. رفتم دکتر قرص خوردم وتا مدت ها درگیر این بودم که چطوری این قرص را ترک کنم. آن زمان خیلی در بازیگری سخت می گرفتم. یعنی حتما شب قبل تمرین می کردم. در سه تا از فیلم هایی که کار کردم به خصوص «واکنش پنجم» حتی در پشت صحنه هم حرف خارج از کار نمی زدم.

الان بازیگرها گوشی موبایل دستشان است و می گویند: «بگیریم.» من آنقدر قبل فیلمبرداری تمرکز می کردم که گاهی اوقات گروه فیلمبرداری فکر می کردند چقدر توی خودش است یا خودش را می نگیرد.

الان دیگر بازی کردن برایتان جدی نیست؟

- چرا، به همان اندازه جدی است.

بخش سوم: کارگردان

از کجا فهمیدید که سرگرمی اصلی تان فیلمسازی است؟

- کتاب هایی که می خواندم من را به این سمت و سو کشاند. به من ایده و سوژه داد و وقتی یک رویا و ایده ای در ذهنت داری، دلت می خواهد آن را در شغلی که هستی عملی کنی و به تصویر بکشی.

چرا به جایش یک رمان ننوشتید؟

- چون من در سینما بودم و دوست داشتم قصه و دیدگاهم را از طریق دوربین بگویم.

کدام کتاب به فیلم شما ایده داد؟

- من برای فیلم «یک شب» از ناتور دشت ایده گرفتم ولی همان موقع هم که فیلمنامه را می نوشتم، جزییات کتاب های دیگر هم توی ذهنم می آمد. مثلا آن مردی که زنش را کشت... خب... داستان های مختلفی در ذهنم بود. مثل داستان مردی که می خواهد به زنش رازی را بگوید و نمی تواند... آن کتاب ها در ناخودآگاهت وجود دارد و هر کدام در یک گوشه از داستانت سهیم می شوند.

فیلم جدیدتان؛ «شیفت شب» قرار است در جشنواره فجر نمیاش داده شود و «یک شب» هم که مدت ها در سینما آزادی اکران بود. با فیلمسازان بزرگی مثل مهرجویی و حاتمی کیا و افخمی و کیمیایی کار کرده اید. تا پای قرارداد بازی برای «درباره الی» فرهادی هم رفتید... از همکاری با کارگردان های مهم، چه تجربه ای برای فیلمسازی خودت به دست آورده اید؟

مثلا فوتبالیست ها که مربی می شوند می گویند ما با فلان مربی بزرگ کار کرده ایم و همه۹ چیز را بلدیم. مثلا «کلینت ایستوود» می گوید من با «سرجیو لئونه» و «دان سیگل» کار کرده ام، چرا باید درس بخوانم وقتی خود به خود می توانم کارگردان خوبی بشوم. روشی که الاندر فیلمسازی دارید چقدر نشأت گرفته از کار با کارگردان های بزرگ است؟ چقدر روی تو تاثیر گذاشته اند؟ از روش شان گرته برداری کرده ای یا نه؟

- قطعا آدمی که قبلا بازیگر بوده و حالا می خواهد فیلم بسازد، تمام تجاربی را که از فیلمسازان به دست آورده، موقع پیاده کردن کار توی ذهنش می آیند ولی برای من مسئله مهمتر از روش، این بودکه در کارهایم به ادبیاتی که دوست دارم برسم. مثلا من خیلی «سلینجر» را دوست دارم و ادبیات این نویسنده در نوشتن فیلمنامه اولم تاثیر گذاشت. فیلم های من شبیه آن فضا و ادبیاتی است که خودم دوست دارم. سفارشی نیست.


دیدگاهی مینی مالیستی در کارهایتان وجود دارد... در فیلم اولتان یک شب در تمام سانس های ابتدایی دعوای هانیه توسلی و مادرش، ما صورت شان را نمی بینیم. یعنی احساس کردی که همین کافی است؟ جسارت تان بیش از حد و غافلگیرکننده بود.

- فیلمسازی که کار اولش را تهیه می کند یک جسارت «فیلم اولی» دارد. می خواهد تمام عقیده اش را بریزد توی طرحش. در فیلم های بعدی ات منطقی تر می شوی.

هانیه توسلی در فیلم «یک شب» بازیگرتان بود. توصیه ای برایش نداشتید؟

- در طول این سال ها متوجه شدم که بهتر است توصیه نکنم.

دلیلش؟

- من به خیلی از آدم هایی که دوست شان داشتم گفتم فلان کار را نکنید یا این راه را بروید. بعد دیدم هیچ کدام شان هم به توصیه من گوش نکردند چون احساس می کنند شاید توصیه ها در زندگی واقعی جواب ندهند و بهتر است راهی را که دوست دارند بروند. به هر حال هر کس ایده ای دارد و یک راهی را برای موفقیت انتخاب می کند. طرز فکر آدم ها متفاوت است و ممکناست روش من برای یک نفر دیگر جواب ندهد.

بخش چهارم: این روزها

فیلم روز دنیا را می بینید؟

- همه را.

فیلمی را که جولیا رابرتز و مریل استریپ بازی کرده اند، دیده اید؟ فیلم آگوست: اوسیج کانتی...

- فیلم بی نظیری است. در این فیلم فقط بازیگر مطرح نیست. فیلمبرداری فیلم هم عالی است. یکی از چیزهایی که در فیلم ها همیشه به آن خیلی دقت می کنم نوع فیلمبرداری هاست. در همین فیلمی که می گویی، آن سکانسی که شوهر با خدمتکار صحبت می کند و سیگار می کشد، تمام مدت تکان می خورد. ما در سینمای ایران یک حرکت اضافه می کنیم می گویند «خانم داری از کادر خارج می شوی!» خب بگذارید کمی نقش مان را زندگی کنیم!


کار لودی پالما، فیلمبردار «زنان و شوهران» وودی آلن بوده. جایی در مصاحبه هایش گفته که «وودی آلن» به من گفت من به تو میزانسن نمی دهم. این دو بازیگر راحت اند و هر کاری می خواهند انجام می دهند و تو باید با مهارت خودت اینها را در کادر جا دهی. در نهایت هم فیلم بسیار خوبی شد...

- سر فیلم... صحنه ای بود که من با بازیگر روبرویم صحبت می کردم. بعد فیلمبردار کار می گفت «تا اینجا بیشتر نرو و برگرد چون نور پنجره در این قسمتر فته.» رفته که رفته، من چه کار کنم؟ یا نور اضافه کن یا بگو فردا بیاییم. آخر سر به کارگردان گفتم من نمی توانم. باید بتوانم برگردم، حرکت کنم، زندگی کنم... اما به لحاظ تکنیکی بازیگرهای ما با اینچنین مشکلاتی دست به گریبانند. درهمه کارها این مشکل وجود دارد. یکسری روش های سینمای ایران هنوز برای دوران قدیم است.

یکی از کارگردان ها می گفت بایدبازیگران تمام کلمات را واضح و شفاف بگویند. چه دلیل دارد؟ «جولین مور» توی فیلم هایش اصلا زمزمه می کند. «مارلون براندو» که دیگر اسطوره بازیگری است یکسری جملات و کلمات را می خورد.

- باورت می شود در بعضی کارها، یک جاهایی برای واضح صحبت نکردن کات می دهند. انگار در زندگی عادی همه واضح صحبت می کنند!

بهترین فیلمی که این روزها دیده اید چه بوده؟

- «خواب زمستانی» جیلان. ماجرای این پیرمرد با زن جوانش در کوهشتان و مشکلات به وجودآمده و نداشتن درکی درست از هم، دنیایی درست کرده که بی نظیر است.

«گان گرل» فینچر را هم دیده اید؟

- بله.

از این به بعد بیشتر به عنوان بازیگر شما را می بینیم یا کارگردان؟

- همان روند سابق را ادامه می دهم چون کماکان یک فیلمنامه خوب برای بازی که می خوانم به هیجان می آیم. امسال با وحید جلیلوند کار کردم که با اینکه کار اولش بود دیدم چقدر باهوش است و از کار کردن با او بسیار لذت بردم. یک اصطلاح فرانسوی است که می گوید «دفورماسیون، پروفسیونل» یعنی دفرمگی حرفه ای است که همه ما بعد از یک مدت دچارش می شویم.

یکسری عوامل ما را از نشاط و شادابی دور می کند. خیلی از کارگردان ها بعد از مدتی دچارش می شوند و کار کردن جزو عادات شان می شود. سعی کنیم هر روز این روزمرگی را کنار بگذاریم. کارگردان هایی که کار اول شان است این نشاط و شادابی را دارند.

در چهار زمینه هنری همزمان و به موازات هم فعالیت می کنید. این روش را ادامه می دهید؟

- هر کسی یک شخصیتی دارد و مدل شخصیتی من این است که نمی توانم فقط در یک حوزه کار کنم. حتی اگر قرار باشد یک کار را به صورت ویژه انجام دهم چندتا اضافه کاری آن اطراف برای خودم می چینم. هر کسی یک طوری است دیگر. اینها مخل هم نمی شوند بله باعث می شوند که انرژی بیشتری داشته باشم. فعالیت هایم مکمل هم هستند. سینما حوزه ای است که به همه اینها احتیاج دارد.