هرآنچه لازم است درباره بیلیارد بدانید

هفته نامه همشهری تماشاگر: خوب به رنگ‌ها نگاه کنید، نخستین چیز که باید درباره بیلیارد بدانید این است که این بازی برخلاف بازی‌های توپی دیگر دارای توپ‌های زیادی است. بیلیارد از قدیم به عنوان ورزش مرفهین مطرح بوده، ولی چند سالی است که این ورزش در ایران به صورت همگانی درآمده و حالا خبر از المپیکی شدن این رشته در المپیک ۲۰۲۰ توکیو به گوش می‌رسد. از همین رو در این شماره از تماشاگر به صورت اختصاصی به این رشته در حال پیشرفت پرداخته ایم.

نورپردازی برای بیلیارد

بهترین نور برای میز بیلیارد نور فلورسنت است. در مقایسه با لامپ‌های نئون قدیمی نور فلورسنت برای چشم بهتر و نیز از نظر اقتصادی باصرفه‌تر است، زیرا دوام آن بیشتر است.

تولیدکنندگان اکنون نور لامپ‌های فلورسنت را به جای لامپ‌های قدیمی پیشنهاد می‌کنند، به خاطر اینکه از ایجاد سایه توپ به خصوص در نزدیکی ریل کوتاه جلوگیری می‌شود.

نور بیلیارد باید در طول میز امتداد داشته باشد. این نور در دید واضح‌تر توپ‌ها و گوشه‌ها موثر است.

پوشش میز بیلیارد و توپ‌ها

روزگاری پارچه بیلیارد به طور معمول از جنس نمد بود، اما امروزه این پوشش از جنس پشم شیشه یا پشم معمولی و یا مخلوط (پشم و نایلون) است. اگرچه می‌توانید میز خود را در هر رنگی که می‌خواهید خریداری کنید، اما باید رنگی را انتخاب کنید که چشم را نزند. رنگ قرمز، ارغوانی و امثال این‌ها ممکن است در یک نگاه زیبا به نظر برسند، اما خستگی چشم خیلی زود حادث می‌شود.

توپ بیلیارد

زمانی توپ‌ها می‌بایست از عاج، ترکیبات دیگر و خاک رس ساخته می‌شدند، اما امروزه جایگزین‌های پایدارتری دارند. توپ‌های آسیایی از رزین‌های پلی استری ساخته می‌شوند و این باعث می‌شود که برای تولید ارزان‌تر باشند.

چوب بیلیارد

طول استاندارد یک چوب بیلیارد یک متر و ۴۷ سانتیمتر است.

چوب بیلیارد شامل نوک، بدنه و دسته است.

نوک: قسمتی که مقداری سفید و با طولی تقریبا برابر ۱.۲۷ سانتیمتر است و یک قسمت کائوچویی در نوک.

بدنه: قسمتی صاف و صیقلی، کم پهنا و بلند است در میانه.

دسته: پرپهناترین قسمت که به صورت مخروطی به طرف میانه و نوک پیش می‌رود.

وزن: معمولی‌ترین وزن برای چوب بیلیارد ۵۱۰ تا ۵۹۵ گرم است.

میز

یک میز بیلیارد تقریبا برابر ۱۳۷.۱۵۵ سانتیمتر عرض و ۲۷۴.۲۳ سانتیمتر طول دارد و معمولا یک رویه سبز مخملی از جنس پلی استر و پشم روی آن را پوشانده و دارای ۶ کیسه است که ۴ تای آن‌ها در گوشه‌ها و دوتای آن‌ها در طرفین میز قرار گرفته اند.

راک

یک شیء سه گوش است که بازیکن از آن برای مرتب کردن توپ‌ها استفاده می‌کند. تمام توپ‌ها در راک قرار می‌گیرند.

گچ

وسیله دیگری که در طول بازی از آن استفاده می‌شود، گچ است. ما گچ را به نوک کائوچویی چوب خود می‌مالیم تا به ما کمک کند که چوب در زمان ضربه زدن به توپ بهتر بچسبد.

اصطلاحات رایج در بیلیارد

شما باید اصطلاحاتی که در این بازی به کار می‌رود را به خاطر بسپارید، زیرا این اصطلاحات در طول بازی زیاد به کار می‌روند.

Cue Ball (پیتوک): یک توپ سفید بدون شماره است که شما در بازی فقط حق ضربه زدن به این توپ را دارید.

Object Ball (توپ هدف): اولین توپی که در طول بازی، پیتوک به آن ضربه می‌زند.

Break: ضربه‌ای است که در ابتدای بازی زده می‌شود. وقتی بازی شروع می‌شود، بازیکنی که از قبل تعیین شده به وسیله پیتوک اولین ضربه بازی را به سوی توپ‌های مرتب شده می‌زند و به این ترتیب بازی شروع می‌شود. به این عمل Break می‌گویند.

Pocketing a ball: وقتی یک توپ داخل پاکت برود به این عمل Sinking نیز گفته می‌شود.

Scratch: هنگامی که شما هرگز نمی‌توانید پیتوک یا توپ طرف مخالف را در پاکت کنید، در غیر اینصورت شما Scratch می‌گیرید و جریمه می‌شوید.

Frozen: وقتی که توپ هدف به توپ دیگری یا به دیواره میز چسبیده باشد. ضربه زدن به این توپ مقداری دشوار است.

Position Play: موقعیت بازی، سرعت لازم برای ضربه زدن، چرخش لازم و استراتژی بازی (به کدام توپ و از کجا ضربه بزنیم که بهترین موقعیت را برای ما فراهم کند.)

Banking a shot: زمانی که شما به پیتوک ضربه بزنید و پیتوک شما به توپ هدف و توپ هدف به دیواره میز برخورد کند و داخل یکی از پاکت‌ها برود. به این معناست که شما یا خیلی خوب بازی می‌کنید و یا خیلی خوش شانس هستید.

Combination: این در زمانی صورت می‌گیرد که ما به پیتوک ضربه بزنیم و پیتوک به یکی از توپ‌های خودمان و آن توپ به توپ هدف ضربه بزند و آن را هدایت کند.

نحوه ایستادن و ضربه زدن به توپ

یکی از مهمترین موارد کلیدی در یک اجرای شایسته نحوه قرار دادن پا‌ها به ویژه پای عقب است. پای عقب برای بازیکنان راست دست، پای راست؛ و برای بازیکنان چپ دست، پای چپ لاست.

اگر پای عقب شما خیلی نزدیک به میز باشد، بدن شما دچار گرفتگی عضلانی می‌شود و نمی‌توانید چوب تان را آزادانه حرکت دهید. در نیتجه قادر به اعمال شایسته ضربه مورد نظر نخواهید بود. اگر پای شما خیلی عقب باشد، بدن تان خیلی به سمت جلو خم می‌شود و در وضعیت نافرمی قرار می‌گیرید و حرکت چوب تان محدود می‌شود.

تاریخچه بازی بیلیارد

تاریخچه بازی بیلیارد مفصل و بسیار غنی است. این بازی توسط پادشاهان، افراد عادی، روسا، بیماران روحی، بانوان، آقایان و قهرمانان به طور یکسان انجام می‌شده است.

تا قرن پانزدهم این بازی مدتی در اروپای شمالی و گجویا در فرانسه بر روی چمن مانند بازی کروکت (نوعی بازی با گوی و حلقه) انجام می‌شده است. بعد از مدتی این بازی به مکان‌های سربسته بر روی میز پوشیده از پارچه سبز که شبیه به چمن بوده تغییر مکان یافته و در اطراف لبه‌های این میز حاشیه‌ای ساده قرار گرفته بود. توپ‌ها به جای اینکه توسط چوب‌های سفت و محکم که به آن چماق می‌گفتند ضربه زده شوند، هل داده می‌شدند.

عبارت بیلیارد از زبان فرانسه از کلمه بیلارت به معنی یک نوع چوب سفت و محکم و هم از کلمه بایل به معنی یک نوع توپ گرفته شده است.

در ابتدای بازی با تو توپ بر روی یک میز شش حفره‌ای با یک حلقه شبیه به حلقه بازی کروکت و یک چوب عمود که به عنوان سپر بود، انجام می‌شد. تا قرن هجدهم به تدریج حلقه و سپر ناپدید شدند و تنها حفره‌ها و توپ‌ها باقی ماندند.

قبل از سال ۱۸۰۰ این بازی به عنوان بیلیارد اعیان زادگان شناخته می‌شد، اما شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد مردم با حرفه‌ها و مشاغل مختلف از آغاز، این بازی را انجام می‌دادند.

در سال ۱۶۰۰ مردم آشنایی کافی با این بازی پیدا کردند، به طوری که شکسپیر در کتاب آنتونی و کلئوپاترا به آن اشاره کرده بود. در اواخر سال ۱۶۰۰ چوب بیلیارد ساخته شد. وقتی توپ در کنار یک باند قرار می‌گرفت، برای ضربه زدن به توپ از چماق به خاطر نوک بزرگش به سختی می‌شد استفاده کرد، به همین دلیل بازیکنان چماق را وارونه گرفته و از دسته اش برای ضربه زدن به توپ استفاده می‌کردند. به دسته «دم» به معنی «دنباله» می‌گفتند که واژه چوب بیلیارد از این کلمه استخراج شده است.

در ابتدا میز‌ها دارای دیواره‌های عمود و پهن در پشت باند‌ها بودند که از افتادن توپ‌ها جلوگیری می‌کردند. تجهیزات بیلیارد به خاطر انقلاب صنعتی بعد از سال ۱۸۰۰ در انگلستان به سرعت توسعه پیدا کرد.

گچ برای اصطکاک بیشتر بین توپ و چوب بیلیارد حتی قبل از اینکه چوب بیلیارد نوک داشته باشد استفاده می‌شد. در سال ۱۸۲۳ چرم نوک چوب بیلیارد که با آن یک بازیکن می‌توانست توپ را به یک سو چرخش بدهد ساخته شد.

میهمانان انگلیسی به مردم آمریکایی نشان دادند که چطور در بازی از حالت چرخشی استفاده می‌کنند و به این حالت چرخشی فقط در آمریکا و نه در جا‌های دیگر اینگلیش می‌گفتند.

در سال ۱۸۲۹ چوب بیلیارد دو تکه بود. حدود سال ۱۸۲۵ سطح میز‌ها از تخته سنگ ساخته می‌شد. گودیر در سال ۱۸۳۹ توده کائوچو را کشف کرد و تا سال ۱۸۴۵ از آن برای ساخت گوشه‌های میز بیلیارد استفاده کرد. تا سال ۱۸۵۰ میز بیلیارد شکل صحیح و املی به خود گرفت.

قوانین بازی بیلیارد

قوانین حاکم بر بازی بیلیارد از حدود سال ۱۷۷۰ تا ۱۹۲۰ همان قوانین حاکم بر بازی بیلیارد در انگلستان بود. این بازی بر روی یک میز بزرگ به شکل مکعب مستطیل با سه توپ و شش حفره انجام می‌شد.

در قرن ۱۸ اندازه استاندارد میز‌ها دو به یک، یعنی طول دو متر و عرض یک متر بود. قبل از این ابعاد استانداردی برای ساختن میز وجود نداشت. اصول بازی بیلیارد انگلیسی به واسطه بازی اسنوکر که یک بازی پیچیده، رنگارنگ و مرکب از جنبه‌های دفاعی و تهاجمی بود، ادامه پیدا کرد با این تفاوت که در بازی اسنوکر از ۲۲ توپ و در بازی بیلیارد انگلیسی از ۳ توپ استفاده می‌شد.

اشتیاقی که انگلیسی‌ها به بازی اسنوکر داشتند همانند اشتیاق آمریکایی‌ها به بازی بیسبال بود. به خاطر این اشتیاق، شما می‌توانید هر روز شاهد رقابتی در بازی اسنوکر در انگلیس باشید.

آمریکایی‌ها سال هاست در این رشته فعال هستند و اینکه چطور بازی بیلیارد به آمریکا آورده شده کاملا مشخص نیست. روایت‌ها نشان می‌دهد که این بازی در سال ۱۵۸۰ توسط یک شخص اسپانیایی به خیابان آگوستین آورده شده است، اما تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد که در سال ۱۵۸۰ هیچ اثری از این بازی وجود نداشته و بیشتر احتمال می‌رود که این بازی توسط مهاجران انگلیسی و هندی به آمریکا وارد شده باشد.

در سال ۱۷۰۰ تعدادی از قفسه سازان آمریکایی تصمیم گرفتند میز‌هایی هر چند کوچک برای بازی بیلیارد بسازند. با وجود این بازی بیلیارد در سرتاسر کشور‌های مستعمره گسترش پیدا کرد. مشهورترین آن‌ها بسفورد، مکانی در نیویورک بود که به دلالان سهام اختصاص داده شده بود.

بازی بیلیارد آمریکایی تا سال ۱۸۷۰ همان بازی بیلیارد ۴ توپه بود که معمولا بر روی یک میز بزرگ ۱۱ یا ۱۲ فوتی با چهار حفره و چهار توپ که ۲ توپ آن سفید و ۲ توپ دیگر قرمز بودند انجام می‌شد.

انواع بازی‌های بیلیارد

بازی Fifteen-Ball Pool (بیلیارد ۱۵ توپه)، با ۱۵ توپ مورد نظر که اعداد یک تا ۱۵ بر روی توپ‌ها نوشته شده بود انجام می‌شد. بازیکن بابت هر توپی که در حفره می‌انداخت براساس شماره روی آن امتیاز دریافت می‌کرد.

مجموع شماره‌های توپ‌ها در یکسری ۱۲۰ بود و کسی که نصف بیشتر این مجموع را به دست می‌آورد (حداقل ۶۱ امتیاز) برنده محسوب می‌شد. این بازی که به آن «بیلیارد ۶۱» می‌گفتنهد، در اولین مسابقات قهرمانی آمریکا در سال ۱۸۷۸ به کار برده شد و یک فرد کانادایی به نام سیریل داین قهرمان این مسابقات شد.

در سال ۱۸۸۸ به این نتیجه رسیدند که عادلانه‌تر است امتیاز‌ها را براساس تعداد توپ‌هایی که به داخل حفره می‌اندازند حساب کنند نه براساس شماره‌ای که بر روی توپ نوشته شده است؛ بنابراین Continuous Pool (بیلیارد پیوسته) به عنوان یک بازی قهرمانی، جایگزین بازی ۱۵ توپه شد. بازیکنی که آخرین توپ یک مجموعه را به داخل حفره بیندازد می‌تواند مجموعه بعدی را برای بازی شورع کند و جمع امتیازاتش به طور پیوسته از یک مجموعه به مجموعه دیگر ثبت می‌شود.

اندکی بعد در سال ۱۸۹۰ بازی Eight Ball و به دنبال آن در سال ۱۹۱۰ بازی Straight Pool ابداع شد. حدود سال ۱۹۲۰ بازی Nine Ball اتبداع شد. از سال ۱۸۷۸ تا ۱۹۵۶ مسابقات قهرمانی بیلیارد به طور سالیانه برگزار می‌شد و بقیه ماه‌های باقیمانده حریفان یک به یک به مبارزه با یکدیگر می‌پرداختند.

تا مدت‌ها واژه بیلیارد به تمام بازی‌هایی که بر روی یک میز با حفره یا بدون حفره انجام می‌شد، نسبت داده می‌شد. بعضی‌ها از بیلیارد فقط برداشت بازی‌های کاروم را داشتند و از Pool برای بازی‌های حفره دار استفاده می‌کردند.

وقوع جنگ‌های جهانی اندکی این بازی را از رونق انداخت، اما با دو واقعه مهیج که یکی در سال ۱۹۶۱ و دیگری در سال ۱۹۸۶ به وقوع پیوست، دوباره بیلیارد احیا شد. اولین واقعه، آزادی سینما بود. مثلا فیلم قهرمان براساس سرگذشت والترتیویز، فیلمی سفید و سیاه که زندگی سیاه یک قهرمان بازی را با بازیگری پل نیومن در نقش قهرمان داستان به تصویر کشیده شده بود. صدای به هم خوردن توپ‌ها باعث شد که مردم به فکر بازی مهیج بیلیارد بیفتند.

اصول بازی اسنوکر که به المپیک رسید

اسنوکر یک بازی با چوب است که بر روی میز بزرگی که با ماده‌ای از جنس فلانل پوشیده شده و دارای شش سوراخ است بازی می‌شود. این سوراخ‌ها در چهار گوشه میز و دو سوراخ در وسط کناره میز قرار دارند.

این بازی بر روی میزی با اندازه ۱۲ در ۶ فوت (معادل ۳.۷ در ۱.۸ متر) انجام می‌شود. البته میز‌های این بازی در اندازه‌های مختلفی تولید می‌شود. معمولا درازای میز دو برابر پهنای آن است.

توپ‌های اسنوکر

این بازی شامل ۲۱ توپ است. ۱۵ توپ قرمزرنگ، یک توپ مشکی، یک توپ صورتی، یک توپ آبی، یک توپ قهوه ای، یک توپ سبز و یک توپ زرد. هر توپ قرمز یک امتیاز دارد سایر توپ‌ها به ترتیب: توپ مشکی ۷، توپ صورتی ۶، توپ آبی ۵، توپ قهوه‌ای ۴، توپ سبز ۳ و توپ زرد ۲ امتیاز دارند.

در ایران به توپ‌ها یا گوی‌های این بازی شار اطلاق می‌شد. داور در ابتدای بازی توپ‌ها را می‌چیند. در قوانین نسخه انگلیسی این بازی هر بازیکن پس از زدن هر توپ قرمز، مجاز به زدن یک توپ رنگی خواهد بود و حداکثر امتیازی که یک بازیکن قادر به گرفتن آن است ۱۴۷ است.

خطا‌ها

خطا‌ها برای توپ‌های زرد، سبز و قهوه‌ای چهار واحد، آبی ۵، صورتی ۶ و مشکی ۷ واحد است. این خطا‌ها در صورتی که بازیکن به اشتباه به آن‌ها ضربه بزند (توسط توپ سفید، دست، چوب، رست) و همچنین بروز خطا‌های دیگر در هنگام و در طول ضربه زدن به توپ‌های اعلام شده است. اگر توپ سفید هنگام وارد شدن ضربه به هیچ یک از توپ‌ها برخورد نکند فول محسوب شده و ۴ امتیاز برای حریف محسوب خواهد شد.

توپ‌های به هم چسبیده

اگر کیوبال به توپ یا توپ‌هایی که نوبت بازی آنهاست بچسبد، داور باید اعلام کند توپ‌ها به هم چسبیده و اینکه چه توپ یا توپ‌هایی به کیوبال چسبیده را نشان دهد. زمانی که اعلام می‌شود (توپ‌های به هم چسبیده) ضربه زننده باید کیوبال را طوری از توپ چسبیده دور کند که آن توپ به هیچ عنوان تکان نخورد که در صورت تکان خوردن، خطاست.

اگر کیوبال به توپی که نوبت بازی آن نیست بچسبد یا نزدیک آن باشد و از داور سوال شود که آیا این توپ‌ها به هم چسبیده یا نه، او جواب آری یا نه را خواهد داد و بازیکن باید طوری به کیوبال ضربه بزند که آن توپ تکان نخورده و کیوبال در ضربه اول به توپ در نوبت برخورد کند.

چنانچه کیوبال هم به توپ در نوبت و هم به توپ خارج از نوبت بچسبند، داور فقط به توپ در نوبت اشاره خواهد کرد و اگر ضربه زننده از داور سوال کند که آیا کیوبال به توپ خارج از نوبت هم چسبیده یا نه، او باید جواب بدهد. اگر داور متقاعد شود که حرکت توپ چسبیده به کیوبال بدون دخالت ضربه زننده است، نباید اعلام خطا کند.

جریمه‌هایی که با ارزش ۷ امتیازی محاسبه می‌شوند

- استفاده کردن از هر توپی خارج از میز برای هر منظوری

- استفاده کردن از هر وسیله برای اندازه گیری فاصله‌ها و دهانه پاکت‌ها

- پس از پاکت کردن توپ قرمز یا توپ آزاد به جای قرمز دوباره با توپ قرمز بازی شود.

- به جز توپ سفید با هر توپی به جای کیوبال بازی شود.

- زمانی که داور توپ انتخابی بازیکن را سوال می‌کند بازیکن جواب ندهد.

- پس از پاکت کردن توپ قرمز یا توپ آزاد به جای قرمز و قبل از انتخاب توپ رنگی مرتکب خطا شود.

بازی مجدد

چنانچه بازیکنی به دلیل ارتکاب خطای حریف از او بخواهد که دوباره بازی کند، این درخواست قابل اجراست و نمی‌توان از آن چشم پوشی کرد ما بازیکن خاطی حق دارد تصمیم خود را عوض کند که:

۱- از چه نوع ضربه‌ای استفاده کند.

۲- کدام توپ در نوبت را برای ضربه زدن انتخاب کند و آن بازیکن در صورت پاکت کردن هر توپ با شرایط بالا امتیاز مربوطه را کسب خواهد کرد.