RQ۱۷۰ جانور مرموزی که شکار شد

وب سایت پدال : حدوداً چهار سال پیش، اتفاق مهمی در صنعت هواپیمایی ایران رخ داد که موجب حیرت جهانیان شد و در سال‌های بعد از آن هم زمینه را برای پیشرفت چشمگیر ایران در عرصه هواپیماهای بدون سرنشین و ساخت تعداد زیادی از این دست هواپیماها در کشورمان فراهم کرد.

در متن پیش رو می‌خواهیم مروری داشته باشیم بر آنچه که بر RQ۱۷۰ گذشت.

اواخر پاییز سال ۱۳۹۰، در روز سیزدهم آذرماه (چهارم دسامبر ۲۰۱۱)، زمانی که بیش از چند هفته تا پایان سال میلادی باقی نمانده بود؛ انتشار اخباری مبنی بر سقوط یکی از پیشرفته‌ترین هواپیماهای بدون سرنشین آمریکا در خاک ایران، تبدیل به تیتر اول خیلی از رسانه‌های جهان شد.


این اولین باری نبود که اخباری ازاین‌دست و پیرامون ساقط شدن یک هواپیمای بدون سرنشین آمریکایی در ایران منتشر می‌شد اما چیزی که این خبر را خیلی خاص و هیجان‌انگیز می‌کرد این بود که برخی از رسانه‌ها از قول پدافند هوایی سپاه صحبت از هک شدن و در اختیار گرفتن کنترل پیشرفته‌ترین هواپیمای بدون سرنشین جاسوسی آمریکا موسوم به RQ170 و فرود آن در ایران، می‌کردند.

این‌گونه هواپیماها معمولاً به شکلی ساخته می‌شوند که در صورت هرگونه تلاش موفقیت‌آمیز برای رخنه در سیستم کنترلشان، خود را منهدم کنند تا از لو رفتن فناوری ساخت و اطلاعاتشان جلوگیری شود به همین دلیل این اخبار ابتدا با واکنش شتاب‌زده فرماندهی ناتو در افغانستان تکذیب شد و سپس با تأیید دیرهنگام پنتاگون (وزارت دفاع آمریکا)، چهره‌ای جدی به خود گرفت.

نخستین اخبار و طراحی RQ۱۷۰:

نخستین خبرها از وجود هواپیمای بدون سرنشین رادار گریز در آسیای مرکزی حدوداً هشت سال پیش یعنی اواسط سال ۲۰۰۷ (۱۳۸۶ شمسی) به رسانه‌ها درز کرد، در آن زمان تصاویر گنگی از این هواپیما که بر روی باند فرودگاه قندهار بود، منتشر شد.

اوایل این هواپیمای مرموز با نام غیررسمی «جانور قندهار» (Beast of Kandahar) شناخته می‌شد اما نیروی هوایی آمریکا رسماً این هواپیما را «آرکیو ۱۷۰ سنتینل» (RQ-۱۷۰ Sentinel) نام‌گذاری کرده بود. آرکیو ۱۷۰ توسط شعبه معروف توسعه برنامه‌های پیشرفته شرکت لاکهید مارتین یا به بیان ساده همان اسکانک ورکس (Skunk Works) طراحی شده است.

اطلاعات فنی موتور:

ازآنجاکه آرکیو ۱۷۰ در زمره برنامه‌ها و پروژه‌های به‌کلی محرمانه قرار داشته است، اطلاعات فنی خیلی محدودی درباره آن وجود دارد که با هم بررسی می‌کنیم. آرکیو ۱۷۰ در قالب پرنده‌ای بدون دم با بالی با لبه مستقیم و تنها یک موتور طراحی شده است.

طول بال‌ها نیز ۴۳ فوت/ ۱۳ متر تخمین زده می‌شود. در مورد نوع موتور هواپیما می‌توان احتمال داد که آرکیو ۱۷۰ با توجه به ضخامت بال و بدنه، وزن و نیروی موتوری بیشتر از هواپیمای اکتشافی پیشین ساخت لاکهید مارتین موسوم به «آرکیو ۳ دارک استار» (RQ-۳ Dark Star) داشته باشد. دارک استار دارای یک موتور توربوفن FJ۴۴ ساخت شرکت ویلیامز با رانش ۸۶۱ کیلوگرم و حداکثر وزن ۳۸۵۵ کیلوگرم بود.

بر همین اساس با توجه به تجربیات دیگر هواپیماهای بدون سرنشین مشابه و از آن مهم‌تر رنگ نسبتاً روشن این هواپیما، بدون در نظر گرفتن سرعت احتمالی می‌توان حدس زد جانور قندهار توان پرواز تا ارتفاعی متوسط در حدود ۵۰ هزار فوت (حدود ۱۵ کیلومتر) از سطح دریا را دارد. چرا که در ارتفاع بسیار زیاد (بیش از ۱۸ کیلومتر) رنگ بسیار تیره انتخاب بسیار بهتری حتی در روشنایی روز به شمار می‌رود ضمن این که پرواز در این ارتفاع، امکان استفاده از موتورهای جت تجاری را نیز فراهم می‌کند.

چرخ‌ها: دو برجستگی مشهود روی بدنه در دو سوی ورودی هوای موتور، محفظه چرخ‌های میانی هواپیما هستند ضمن آنکه چرخ جلو به علت قرار گرفتن غلاف سیستم تصویربرداری در پشت چرخ، چرخ به پهلو جمع می‌شود.

توانایی رادار گریزی:

لاکهید در طراحی این هواپیما بسیاری از خصوصیات رادار گریزی را در عین رعایت نکردن بسیاری دیگر بکار برده است. از این رو آرکیو ۱۷۰ را می‌توان هواپیمایی نسبتاً استیلت (رادارگریز) دانست. به بیان ساده‌تر می‌توان این‌طور فرض کرد که آرکیو ۱۷۰ به‌عنوان هواپیمای اکتشافی نه چندان گران در محدوده زمانی ساخت و طراحی کوتاه، بر اساس فناوری‌های امتحان شده ساخته شده است به‌طوری که مشخصاً در پایان از بکار بردن نهایت تکنولوژی پنهانکاری در آن خودداری شده است.

این موضوع را می‌توان از چندین نکته به‌سادگی دریافت. به عنوان نمونه ورودی‌های هوای موتور هواپیما با سرپوشی مشبک یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های این هواپیمای بدون سرنشین با بیشتر هواپیماهای رادار گریز امروزی است.

استفاده از پوشش‌های مشبک نخستین بار چند دهه پیش و در طراحی اف ۱۱۷ بکار گرفته شد اما امروزه روشی غیرمرسوم برای طراحی ورودی هوای رادار گریزها به شمار می‌رود.

از سوی دیگر خروجی هوای موتور هواپیماهای رادار گریز امروزی عموماً روی بده جای می‌گیرند اما در آرکیو ۱۷۰ این خروجی در انتهای بدنه جا داده شده است. موضوعی که تا حد خاصی از میزان کم پیدایی هواپیما می‌کاهد.

نوک بال‌ها نیز به‌جای استفاده از خطوط مستقیم منحنی هستند، همچنین لبه‌های حمله بال‌ها (Angle Of Attack) هم تیز نیستند، ویژگی که معمولاً برای اجتناب از بازتاب‌های راداری ضروری تلقی می‌شود.

در عین حال دریچه‌های خروجی چرخ‌های فرود به‌جای اینکه با خطوط لبه حمله منطبق باشند چهارگوش هستند؛ بر این اساس می‌توان این طور فرض کرد که با توجه به خطرات مناطق مأموریتی، تلاش شده تا هواپیمایی با سطح قابل قبولی از رادار گریزی، در سریع‌ترین زمان ممکن با کمترین هزینه و بیشترین استفاده از تکنولوژی‌های غیر حساس طراحی شود.

ارتباطات و مسیریابی:

سنسورهای اصلی این هواپیما در کنار رادار آرایه فازی (آرایه کاوش فعال الکترونیکی) در داخل بال‌های هواپیما قرار گرفته‌اند اما ماهیت آنها را تنها از شکل و شمایل ظاهری هواپیما می‌توان حدس زد.

به عنوان نمونه می‌شود مطمئن بود هواپیما از خط ارتباطی پایدار ماهواره‌ای شامل ارتباط کد شده ۲۵۶ بیتی استفاده می‌نماید که این‌گونه ارتباطات کد شده توسط کدهایی ۱۰ یا ۱۱ رقمی محافظت می‌شوند که از امنیت نسبتاً قابل‌توجهی در دنیای ارتباطات برخوردارند.

هواپیماهای بدون سرنشین مشابه با این مدل عموماً می‌توانند تمام مراحل عملیات را به‌صورت کاملاً خودکار بر اساس نقشه‌های گرافیکی از پیش تعیین شده کنترل کنند و اطلاعات و تصاویر دریافتی را در لحظه به مرکز کنترل منتقل کنند.

همچنین این نقشه‌های از پیش تعیین شده به‌عنوان نقشه پشتیبانی در هنگام قطع ارتباط ماهواره‌ای، برای بازگشت به پایگاه مادر نیز استفاده می‌شوند که برای این منظور همیشه نقشه منطقه عملیات، قبل از پرواز به کامپیوتر هواپیما داده می‌شود.

البته در عین حال این را هم باید در نظر داشته باشید که این هواپیماها در طول عملیات بسیار آسیب پذیرند و بارها پیش آمده است که به دلیل بی‌تجربگی کاربر و یا قطع ارتباط با ماهواره، دچار سانحه و سقوط شوند.

البته این را هم در نظر داشته باشید که ارتباطات ماهواره‌ای تا حدی آسیب پذیرند و می‌توان این ارتباط را با پراکنده کردن پارازیت بر روی تمام فرکانس‌های ارتباطی در یک ناحیه محدود، مختل کرد.

از دید کلی نیز مختل کردن ارتباط ماهواره‌ای یکی از اقداماتی است که در چارچوب جنگ الکترونیک معنا و کاربرد خاصی پیدا می‌کند و در حقیقت راهی است که می‌تواند یکی از چندین فرضیه ممکن برای مقابله با این نوع هواپیماها باشد.

کدبندی‌ها:

دو حرف RQ که ابتدای اسم پرنده است، به هواپیمای بدون سرنشین غیرمسلح اشاره می‌کند. اما کد عددی این هواپیما، خارج از ترتیب مرسوم برای نام گذاری است که می‌تواند نشان‌دهنده تلاش برای جلوگیری از قابل فهم بودن و حدس زدن برنامه عملیاتی آن باشد.

بر اساس مجموعه اطلاعات و تصاویر منتشر شده به همراه خصوصیت فنی هواپیما (شامل لبه حمله ضخیم و طرح اگزوز ساده موتور) می‌توان این‌طور برداشت کرد که سنتینل یک هواپیمای تاکتیکی در جنبه‌های عملیاتی و نه یک طرح برای جاسوسی استراتژیک است.

پیشینه عملیاتی:

آرکیو ۱۷۰ نخستین بار حدوداً ۱۰ سال پیش عملیاتی شد، زمانی که اسکادران ۳۰ اُم اکتشافی از تیپ ۴۳۲ نیروی هوایی ایالات‌متحده، اولین هواپیماهای بدون سرنشین سنتینل را در مرکز آزمایشات پروازی «تونوپاه» واقع در شمال غربی ایالت نودا دریافت کرد.

آرکیو ۱۷۰ تنها دوسال پس از تحویل به نخستین یگان عملیاتی، خیلی محرمانه در فرودگاه قندهار استقرار یافت. استقرار این هواپیما در حقیقت در بعد از کاهش پرواز هواپیماهای سرنشین دار U۲ بود که از زمان حمله نیروهای غربی به افغانستان با همراهی هواپیماهای بدون سرنشین «گلوبال هاوک» (Hawk Global) در منطقه استقرار داشتند.

از طرفی استقرار این هواپیمای بدون سرنشین جدید، این امکان را فراهم می‌کرد که با استفاده از مزیت رادار گریزی سنتینل، دامنه عملیات‌های شناسایی را بدون جلب توجه، به فراتر از مرزهای افغانستان و در حقیقت به داخل مرزهای کشورهای مجاور از جمله ایران و پاکستان گسترش داد.

به‌خصوص آنکه ازنظر تئوری تنها رادارهای موج‌بلند و آن‌هم در شرایط خاص، توان شناسایی هواپیماهایی از این دست را داشتند.

سپس در سال ۲۰۱۰ (۱۳۸۹ شمسی) یگان‌های شناسایی مجهز به آرکیو ۱۷۰، به دنبال بالا گرفتن درگیری‌ها در شبه‌جزیره کره، به کره جنوبی انتقال یافتند تا فعالیت های نظامی و موشکی کره شمالی را زیر نظر بگیرند. در آگوست ۲۰۱۰ (مرداد ۱۳۸۹) نخستین اطلاعات مبنی بر حضور بن لادن در پاکستان منتشر گردید.

در طول این مدت یگان‌های آرکیو ۱۷۰ به‌طور بیست و چهارساعته منطقه‌ای را که گفته می‌شد بن لادن در آن ساکن است زیر نظر گرفتند تا نتیجتاً در عملیات یگان‌های ویژه نیروی دریایی آمریکا و زیر چشمان آرکیو ۱۷۰، بن لادن کشته شد.


شکار در ایران:

بر اساس بسیاری از گمانه‌زنی‌ها این هواپیمای بدون سرنشین از مدت‌ها قبل‌تر از تاریخ شکار شدنش، عملیات بسیار گسترده شناسایی را در طول مرزهای شرقی ایران، جایی که چندان خبری از پایگاه‌های هوایی نیست انجام می‌داده است.

تا اینکه سرانجام همه‌چیز با خبر مقامات نظامی ایران مبنی بر ساقط شدن یکی از این هواپیماها در ۲۲۵ کیلومتری داخل خاک کشورمان جایی نزدیک به کاشمر، رنگ دیگری به خود گرفت. در اولین واکنش فرماندهی ناتو در افغانستان تنها مفقود شدن آن را تأیید کردند اما با گذشت زمان مدعی شدند که این هواپیما سقوط کرده است.

مقامات آمریکا چندی پس از انتشار خبر سرنگونی و تصاحب پهپاد توسط ایران، اعلام کردند که اگر این هواپیمای کنترل از راه دور در اختیار ایران قرار گرفته باشد بر اثر سقوط از ارتفاع منهدم شده و مقدار ناچیزی از تکه‌های آن در اختیار ایران است، اما در ۱۷ آذر ۹۰ ایران تصاویری را از پهپاد در شبکه یک سیما پخش کرد.

در این تصاویر، پهپاد کاملاً سالم به نظر می‌رسد و تنها یک شکستگی کوچک در بال چپ، و چند وصله در لبه حمله بال راست دیده می‌شد که احتمالاً به دلیل باز نشدن چرخ‌ها در هنگام ورود بود.
در پی انتشار تصاویر این هواپیما وزارت دفاع آمریکا بیانیه‌ای را منتشر ساخت که در آن گفته شده بود که کنترل این پهپاد از یک هفته قبل به عبارتی مصادف با 10 آذر ماه 90 به علت نقص فنی در طی «عملیاتی پروازی در غرب افغانستان» از دست رفته است.

این بیانیه نوع هواپیما را مشخص نمی‌کرد و نیز بیان می‌داشت که درباره این موضوع تحقیقات بیشتری صورت خواهد گرفت.

در پنج دسامبر 2011 (چهاردهم آذرماه 1390)، منابعی در ارتش آمریکا تأیید نمودند که هواپیمای بدون سرنشین از نوع آرکیو 170 بوده و اکنون در اختیار نیروهای ایرانی است. منابع رسمی تا زمان نمایش این هواپیما از سوی ایران از تأیید این خبر امتناع کردند.

در ششم دسامبر، ایالات‌متحده اعلام نمود که پهپاد سقوط کرده در نزدیکی فضای ایران، برخلاف مطالب اعلام شده متعلق به سازمان سیا بوده و نه آیساف. ایالات‌متحده از بیان اصالت پهپاد نمایش داده‌شده در تلویزیون ملی ایران خودداری نمود.

اگرچه یک مقام رسمی سابق آمریکا از اصالت پهپاد آرکیو 170 خبر داد که از آن برای بررسی تجهیرات هسته‌ایی ایران استفاده می‌شده است.

در هفدهم آذرماه 1390، منبعی رسمی در آمریکا که نمی‌خواست نامش فاش شود به واشنگتن پست گفت: «آمریکا به دلیل آنکه به پهپاد دسترسی ندارد نمی‌تواند اصالت آن را تأیید نماید.» و اما در ادامه نیز خاطرنشان ساخت «ما هیچ نشان‌هایی از سرنگونی آن با استفاده از پدافند هوایی نیافتیم». متخصصی دیگر نیز بیان داشت که «سؤال اصلی در این مورد سالم ماندن پهپاد است»، چراکه با آنکه در ارتفاعی بسیار بلند پرواز می‌کرده باید در هنگام فرود دچار صدمه می‌شده‌است.

سرهنگ نیروی دریایی ارتش آمریکا، جان کربی، که یکی از سخن‌گویان پنتاگون نیز هست در کنفرانسی مطبوعاتی در هشتم دسامبر، از بررسی اصالت ویدیو توسط متخصصان صحبت نمود. کربی و سخن‌گوی دیگر پنتاگون، جورج لیتل، از اعلام نظر دیگری مبنی بر اصالت یا تقلبی بودن پهپاد نمایش داده‌شده طفره رفتند.


گزینه عملیات برای بازگرداندن پهپاد:

به نوشته وال استریت ژورنال مقامات آمریکا گزینه‌های مختلفی از جمله اعزام تیم‌های کماندویی به داخل ایران از افغانستان برای تصاحب یا انهدام پهپاد، بمباران محل نگهداری پهپاد در ایران و یا استفاده از عناصر خرابکار برای نابود کردن آن را بررسی کردند اما از ترس عواقب غیرقابل‌پیش‌بینی، از انجام چنین عملیات‌هایی منصرف شدند.

درخواست اوباما و واکنش ایران:

رئیس‌جمهور آمریکا باراک اوباما در تاریخ دوازدهم دسامبر ۲۰۱۱ در یک کنفرانس خبری گفت: «از ایران می‌خواهیم که هواپیمای بدون سرنشین را به آمریکا بازگرداند». هیلاری کلینتون وزیر امور خارجه آمریکا نیز گفت با توجه به رفتار ایران، آمریکا امیدی به قبول درخواستش ندارد.

رامین مهمان‌پرست سخنگوی وزارت خارجه ایران در واکنش به اظهارات باراک اوباما گفت:

آمریکا به‌عنوان یک فرار به جلو به جای عذرخواهی رسمی و پذیرش این تخلف و جرمی که مرتکب شده‌اند، درخواست تحویل هواپیمای جاسوسی را کرده است. به نظر می‌آید اوباما فراموش کرده که به حریم هوایی کشور ما تجاوز شده است.

البته این اخبار و گفتگوهای رسانه را اگر بخواهیم ادامه دهیم، سر دراز دارند و از حوصله این مقاله خارج است، پس با نوشتن سرانجام این هواپیما در ایران، مقاله را به پایان می‌رسانم.

مهندسی معکوس و ساخت در ایران:

دو روز پس از سرنگونی پهپاد آمریکا توسط نیروهای مسلح ایران، بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسراییل، آویگدور لیبرمن وزیر امور خارجه خود را به‌منظور مذاکره با مقامات روسیه به مسکو فرستاد. محور این گفتگو جلوگیری از هرگونه معامله با ایران به‌ویژه فروش موشک‌های اس ۳۰۰ در قبال دستیابی به اطلاعاتی درباره هواپیمای لاکهید مارتین آرکیو ۱۷۰ سنتینل بود.

اسرائیل مدعی شده که ایران یک کپی از مدل RQ-۱۷۰ در پوشش ارائه اطلاعات در مورد پهپاد کاربردی ScanEagle آمریکا به روسیه تحویل داده است اسرائیل برای این ادعا شواهدی ارائه نداده است درنهایت ایران در بیست و یکم اردیبهشت سال ۱۳۹۲ ادعا کرد توانسته این پهپاد را به‌طور کامل مهندسی معکوس نماید و از مدل کپی ایرانی آن رونمایی خواهد کرد.


پرواز در ایران:

در آبان، نیروی هوافضای سپاه پاسداران ایران مدعی شد که با مهندسی معکوس پهپاد RQ ۱۷۰، موفق شده است نمونه ایرانی آن را به پرواز درآورد. اعلام این خبر، با نمایش فیلمی چنددقیقه‌ای از پرواز این پهپاد، همراه بود. در آخر هم چندی پیش در یک نظرسنجی عمومی مردم نام "هما" را برای نسخه بومی شده این هواپیما برگزیدند.


و این تمام ماجرای RQ170 بود.Lockheed Martin RQ-170 Sentinel