«خواهران غریب» با صدای گرم خسرو شکیبایی

روزنامه سینما - سبا فرجاد: در میان بچه های دهه ۶۰ کمتر کسی پیدا می شود که «خواهران غریب» را به عنوان خاطره ای سینمایی از دوران کودکی خود به یاد نیاورد؛ خاطره ای که با صدای خسرو شکیبایی ثبت شد و ماندگار ماند.

«خواهران غریب» محصول سال های نخستین دهه ۷۰ است. سال هایی که آنچنان خبری از فیلم موزیکال نبود. در آن فضای سینمایی به یکباره فیلمی روی پرده سینماها رفت که با دو المان شیرین، سینما را غافلگیر کرد. فیلمی با حال و هوای کودکانه که با تلفیق خوب موسیقی و صدا و ترانه لحظه های به یادماندنی را برای کودکان و بزرگسالان ساخت.


داستان «خواهران غریب» بر اساس کتابی از اریش کستنر با همین نام، قصه نرگس و نسرین است؛ دو دختر دبستانی که بدون آگاهی از پیشینه و نسبت خود با هم و بدون اینکه هرگز یکدیگر را دیده باشند و بشناسند به صورت اتفاقی همکلاس می شوند و روبروی هم قرار می گیرند. دو خواهر در جستجویی کودکانه از گذشته خود درمی یابند که والدین شان چه کسانی هستند؛ پدری که آهنگساز است و مادری که با خیاطی زندگی می گذراند.

ترانه هایی که شنیدیم

فضای فیلم از همان ابتدا با موسیقی گره می خورد و در چهاردهمین دوره جشنواره فیلم فجر نیز نامزد بهترین موسیقی فیلم می شود. تیتراژ آغازین فیلم «ای نام تو بهترین سرآغاز» است از نظامی گنجوی که با تنظیم و آهنگسازی بسیار خوب از همان ابتدا نوید فیلمی موزیکال و دلنشین را می دهد و طبعا زمانی که چشم آذر به عنوان آهنگساز فیلم روی تیتراژ می آید، مطمئن می شویم که شاهد فیلمی با آهنگسازی قوی هستیم.

ناصر چشم آذر که در «قصه های مجید» نیز با کیومرث پوراحمد همکاری داشته، از چگونگی همکاری با او برای «خواهران غریب» می گوید: «در نشست اولی که در خصوص فیلم «خواهران غریب» با کیومرث پوراحمد داشتیم، آهنگسازی این فیلم را به من پیشنهاد داد و اشاره کرد که تِم فیلم موزیکال بوده و قرار است چند ترانه کودکانه نیز در آن اجرا و خوانده شود.

سکانس آغازین فیلم، سرودخوانی بچه ها در آمفی تئاتر است. برای این صحنه پوراحمد پیشنهاد داد که شعری از نظامی گنجوی خوانده شود و در نهایت «ای نام تو بهترین سرآغاز...» برای تیتراژ انتخاب و با حال و هوایی کودکانه تنظیم شد.»

بخش دیگری از سرودهای اجرا شده در آغاز فیلم، ترانه ای است با ملودی قطعه «جان مریم»؛ «ترانه دیگری که در مراسم سرود توسط بچه ها خوانده شود، ترانه ای بود با ملودی قطعه «جان مریم» یا «نازنین مریم» که روی ترانه ای از کیومرث پوراحمد اجرا شد. ترانه ای با مفهوم دوستی و محبت و قهر و آشتی کودکانه. علاوه بر این دو قطعه، به طور کلی قرار بر این بود که ترانه هایی از کتاب فارسی دبستان تنظیم و خوانده شود؛ ترانه هایی چون «صد دانه یاقوت» و «باز باران». در همین راستا آهنگ ها با همین تم روی ترانه ها اجرا شد.»

صدای ماندگار شکیبایی

قطعا یکی از مهمترین قطعات اجرا شده در «خواهران غریب»، قطعه «مادر من» است با صدای زنده یاد خسرو شکیبایی که ماندگار شد. ترانه ای که گویا از اشتیاق و علاقه خسرو شکیبایی به مادرش شکل گرفته بود: «ترانه «مادر من» را خسرو شکیبایی و کیومرث پوراحمد مشترکا سرودند. ظاهرا اشتیاق و علاقه زنده یاد شکیبایی به مادرش سبب شده بود که پیشنهاد اجرای این قطعه را به پوراحمد دهد.»


صدای زنده یاد شکیبایی هم روی ترانه های فیلم و هم بر دل مخاطبان به خوبی نشست و اجرای بسیار خوبی از آب درآمد. چشم آذر در خصوص چگونگی ضبط ترانه ها با صدای خسرو شکیبایی و اساسا کار با او به عنوان خواننده قطعات می گوید: «به خاطر دارم کیومرث پوراحمد در ابتدا بازی در نقش پدر دوقلوها و آهنگساز را به خود من پیشنهاد داد که البته شخصا برای قبول آن تردید داشتم و در نهایت نیز با صحبت هایی که میان کارگردان و تهیه کننده انجام شد، خسرو شکیبایی برای ایفای آن نقش انتخاب و حضورش قطعی شد.

خسرو شکیبایی هنرمندی دوست داشتنی و بازیگری توانا بود. کار با او بسیار لذتبخش بود. شکیبایی زمینه صدا و گرایش یادگیری موسیقی را داشت و این برای همکاری اهمیت بسیاری داشت. پیش از ضبط قطعات، جلساتی را به تمرین اختصاص دادیم و فیگورها و پوزیسیون های آهنگسازی را با ایشان کار کردیم. در نهایت این تمرین ها به خوبی جواب داد و دو قطعه۸ «مادر من» و «صد دانه یاقوت» به گونه ای دلنشین با صدای زنده یاد شکیبایی اجرا شد. البته گفتنی است، در بخش هایی که دوربین صرفا دست های آهنگساز را برای نواختن کیبورد نشان می دهد، در واقع دست های یکی از هنرجویان من است.»

از سختی های ضبط موسیقی با امکانات آن دوره می پرسیم. چشم آذر در این باره می گوید: «طبعا تکنولوژی امروز به نسبت آن دوره به مراتب مجهزتر است اما در همان دوره نیز امکانات ضبط استودیویی به حد مطلوب در اختیارمان بود و قطعات را جداگانه ضبط و روی فیلم مونتاژ می کردیم.»

لذت هم بازی شدن با شکیبایی

خسرو شکیبایی شاید یکی از بی بدیل ترن بازیگران سینمای ایران باشد. فرم بازی او و بیانش خاص خودش بود و آن را چاشنی تمامی نقش هایش می کرد و آنگونه که از صحبت های همکارانش پیداست، محبوبیت او تنها در میان تماشاگران نبوده و پشت صحنه نیز انسانی دوست داشتنی بوده است.


لادن طباطبایی که «خواهران غریب» یکی از همکاری هایش با زنده یاد شکیبایی بود از خاطرات آن فیلم و کار با او می گوید: ««خواهران غریب» در واقع نخستین فیلمی بود که از من اکران شد اما اولین فیلم سینمایی من «سایه به سایه» بود که در آن برای نقش کوتاهی انتخاب شده بودم که در واقع نقش مقابل آقای شکیبایی بود و سر صحنه همان فیلم هم برای اولین بار با زنده یاد شکیبایی ملاقات داشتم.

آشنایی با شادوران شکیبایی در این فیلم زمینه ای شد تا برای فیلم بعدی که خود در آن به ایفای نقش می پرداختند، یعنی همان «خواهران غریب»، من را برای نقش ثریا به آقای پوراحمد معرفی کنند. در نهایت از دفتر آقای پوراحمد با من تماس گرفته شد. جالب این بود که کارگردان به من گفت این نقش را باید به گونه ای بازی کنی که تماشاگر از «ثریا» متنفر شود اما من معتقد بودم نقش سیاه و سپید وجود ندارد و گفتم می خواهم به تمام ابعاد این نقش، چه خوب و چه بد، جان بدهم و همین سبب شد که ایشان من را برای این انتخاب کنند.»

طباطبایی از نقشی که در «خواهران غریب» ایفا کرد، می گوید: «ثریا دختری بود که با وجود وضعیت خوب مالی، نتوانسته از لحظه عاطفی کسی را در کنار خود داشته باشد چرا که عادت کرده بود برای داشتن هر چیزی آن را بخرد اما به هر حال مثل هر دختری احساس و عاطفه داشت و به مرد قصه (خسرو شکیبایی) علاقه مند بود اما در زمان غلطی قرار گرفته بود. فیلم بسیار فضای حرفه ای و دوستانه ای داشت. داستان فیلم هم بر اساس کتابی از اریش کسننر بود که من از کودکی آن را بسیار دوست داشتم و بارها و بارها خوانده بودمش و اتفاقا نقشی که بازی کردم را در آن کتاب مانند هر بچه دیگری دوست نداشتم.

امروز که به آن روزها فکر می کنم، خدا را شاکر هستم که در فیلمی به یادماندنی بازی کردم و سعادت این را داشتم که دو بار با عمو خسروی سینمای ایران کار کنم. لحظاتی که با ایشان مقابل دوربین قرار داشتم، احترام به نقش مقابل را یاد گرفتم. درست است که آن زمان تحصیلات آکادمیک داشتم اما این مسئله به تنهایی برای بازیگری کافی نیست و من خوشحالم که اولین قدم های حرفه ای خود را در کنار حرف۶ه ای های سینما برداشتم. پلان های آن فیلم را به خوبی به خاطر دارم؛ این که زنده یاد شکیبایی چگونه ۹در برداشت های با تعداد زیاد همچنان طراوت و تازگی نقش را حفظ می کردند، من از ایشان بسیار آموختم و در واقع یکی از نخستین اساتید من بودند.»


افسانه بایگان نیز از ستارگان آن زمان سینمای ایران بود که حضورش در «خواهران غریب» دیپلم افتخار بهترین بازیگر نقش اول زن را برایش به همراه داشت: «خانم بایگان نیز با متانت و آرامش همیشگی شان بعد دیگری از شخصیت یک بازیگر سر صحنه فیلمبرداری را به من نشان داد.»

حاشیه های تولید یک فیلم

«خواهران غریب» در دوره چهاردهم جشنواره فیلم فجر برنده سیمرغ بهترین کارگردانی (کیومرث پوراحمد)، بهترین طراحی صحنه و لباس (جمشید آهنگرانی) و برنده دیپلم افتخار بهترین بازیگر نقش اول زن (افسانه بایگان) شد. مضافا اینکه در بخش های گوناگونی نیز نامزد شد؛ از کاندید شدن برای بهترین فیلم و بهترین موسیقی تا بهترین عکس و طراحی پوستر.

در این میان اما در بخش بهترین فیلم نامی از مهدی صباغ زاده که در واقع یکی از تهیه کنندگان فیلم بود، برده نشداما به هر طریق صباغ زاده به عنوان یکی از اصلی ترین عوامل تولید این فیلم خاطرات خوبی از «خواهران غریب» دارد.

مهدی صباغ زاده از گام های نخست تولید فیلم می گوید: «در آن زمان کیومرث پوراحمد در شکل گیری سرمایه فیلم درصدی را با حوزه هنری (سازمان توسعه سینمایی سوره) شریک بود و تولید و اخذ مجوز نیز به من سپرده شد. برای اخذ پروانه ساخت ابتدا مشکلاتی وجود داشت، از آن جهت که مهدی فریدزاده (معاونت وقت سینمایی) اعتقا داشت که این فیلم شبیه «دو نیمه سیب» است اما در نهایت با صحبت هایی که انجام شد، مجاب شدند که این دو فیلم، دو نگاه کاملا متفاوت دارند و در نهایت پروانه ساخت صادر شد. البته باید گفت مخالفت اولیه به هیچ عنوان به دلیل موزیکال بودن فیلم نبود چرا که موسیقی فیلم کاملا کودکانه و همراه با ترانه های مربوط به حوزه کودکان بود.»


«خواهران غریب» فیلمی است با ستاره های آن دوره سینمای ایران، ترکیب خسرو شکیبایی، افسانه بایگان، لادن طباطبایی و پروین دخت یزدانیان؛ «مبنای اولیه در ذهن کیومرث پوراحمد از «خواهران غریب» به این شکل و فرم نبود. در واقع با پیشنهاد من از خسرو شکیبایی و افسانه بایگان برای حضور در فیلم دعوت شد. البته انتخاب خواهران دوقلو (الهام و الهه علی یاری) توسط کارگردان انجام شد که بسیار خوب کار کردند. در نهایت فیلمی که در جشنواره نمایش داده شد، هم از نظر ساختار و هم به لحاظ جذب مخاطب مورد توجه قرار گرفت، فروش فیلم نیز فوق العاده بود.»

صباغ زاده از کار با زنده یاد شکیبایی می گوید: «شخصیت اصلی فیلم یک آهنگساز بود که قطعاتی را هم اجرا می کرد. زنده یا د شکیبایی با توانایی خود، ایفای این نقش را به نحو احسن انجام داد و خاطره خوبی برای سینما به یادگار گذاشت. من شخصا چندین فیلم با زنده یاد شکیبایی کار کردم. او بازیگری شریف و بسیار قدرتمند بود. خود را کاملا در اختیار فیل می گذاشت و با همه عوامل تعامل خوبی داشت. یادش همواره در سینمای ایران ماندگار خواهد بود.»