گردش در خانه‌های تاریخی تهران (۲)

برترین ها: عمارت‌های مجلل و زیبایی كه به قدمت زمان در تاریخ این كشور ریشه دارند در بیشتر نقاط ایران و شهرهای بزرگ جای خوش كرده‌اند؛ چهاردیواری‌های مجللی كه زمانی برای خود روح زندگی بودند و نسل در نسل خانواده‌های بزرگی را در خود جای داده اند. حال این عمارت‌های چشم نواز و قدیمی كه هنوز هم در دل‌شهرهای ما کنج عزلت گزیده‌اند، منتظر بازدید كننده‌هایی هستند كه بار دیگر زندگی را به حیاط این خانه‌ها باز گردانند. در این مطلب قصد داریم تا خانه های تاریخی شهر تهران را به شما معرفی کنیم.

عمارت مسعودیه

عمارت مسعودیه یکی از خانه‌های تاریخی شهر تهران است که در خیابان جمهوری، نرسیده به بهارستان، خیابان ملت، تقاطع خیابان اکباتان قرار دارد.

عمارت مسعودیه به دستور مسعود میرزا ملقب به ظل‌السلطان (فرزند ناصرالدین شاه) در سال 1295 هجری قمری در زمینی به مساحت حدود 4000 مترمربع بنا شد.

معمار این بنا استاد شعبار معمارباشی و ناظر آن میرزا رضاقلی خانی ملقب به سراج‌الملک بوده است. این بنا از دو قسمت اندرونی و بیرونی و دیگر محلقات تشکیل شده است.

عمارت مسعودیه از زمان ساخت تا امروز، شاهد وقایع بسیاری بوده است. در جریان جنبش مشروطه، با توجه به نزدیکی عمارت به میدان بهارستان و اختلاف ظل‌السلطان با برادرش (مظفرالدین شاه) و فرزند او، یکی از پایگاه‌های مشروطه‌خواهان و مخالفان محمدعلی شاه بود.

در سال ۱۲۸۷، در نزدیکی این عمارت بمبی دست‌ساز زیر کالسکه محمدعلی شاه منفجر شد که این امر بهانه لازم را برای به توپ بستن مجلس به محمدعلی شاه داد و پس از واقعه بهارستان، عمارت مسعودیه نیز به همراه خانه ظهیرالدوله و سایر مشروطه‌خواهان، به رگبار بسته شد.

این خانه از جهات دیگر نیز حائز اهمیت می‌باشد زیر بنای بسیاری از ساختمان‌های فرهنگی کشور در این عمارت گذاشته شد. نخستین کتابخانه و موزه ملی ایران در بخشی از این عمارت برپا شد؛ در حدود سال‌های ۱۳۰۴، انجمن معارف با استفاده از یکی از اتاق‌های این عمارت، نخستین کتابخانه رسمی کشور که پایه اصلی و اولیه کتابخانه ملی بود، را گذاشت.

چند سال بعد نیز یکی دیگر از اتاق‌های عمارت به عتیقه‌های باستانی که از گوشه و کنار کشور به دست آمده بود، اختصاص یافت و در حقیقت نخستین موزه ایران در آن پایه‌گذاری شد و در سال ۱۳۱۸، اشیای عتیقه آن به موزه ملی منتقل شد.

در فاصله سال‌های ۳-۱۳۴۲ خورشیدی، از عمارت مسعودیه به عنوان دانشکده افسری استفاده شد.

در سال ۱۳۴۵ خورشیدی، با تفکیک وزارت آموزش و پرورش از وزارت فرهنگ و هنر، عمارت مسعودیه به وزارت آموزش و پرورش سپرده شد و نخستین وزارتخانه آموزش و پرورش در آنجا مستقر شد.

عمارت مسعودیه در ۲۵ شهریور سال ۱۳۹۰ خورشیدی، میزبان پانزدهمین جشن خانه سینما بود.

خانه امیر بهادر

خانه امیربهادر یکی از خانه‌های باارزش دوره قاجاریه است که در خیابان ولیعصر، جنوب میدان منیریه شهر تهران واقع شده است.

این خانه در اصل متعلق به مرحوم حسین پاشازاده معروف به امیربهادر جنگ؛ وزیر جنگ مظفرالدین شاه قاجار بوده است. مساحت این بنا در حدود ۳۰۰۰ مترمربع بوده و دارای بخش‌های مختلفی همچون تالار بزرگ آینه‌کاری شده، زیرزمین آینه‌کاری شده، تالار بزرگ بالا، حوضخانه با تزئینات کاشی‌کاری و اتاق‌های متعدد برای برگزاری جلسات و سخنرانی‌ها و قرائت‌خانه عمومی و اتاق‌های دیگر با کارکردهای مختلف می‌باشد.

در کتیبه دهلیز بنا نوشته شده است: «عمل میرزا آقا گچ کار ولد حسین ۱۳۱۸»

این بنا در اصل حسینیه امیربهادر بود که تحت تملک شرکت پخش سیگار ایران درآمد و در نهایت توسط انجمن آثار ملی خریداری شد و تعمیراتی در آن صورت گرفت و در حال حاضر نیز در تملک انجمن آثار و مفاخر فرهنگی می‌باشد.

خانه اسعد بختیاری

خانه تاریخی سردار اسعد، تنها بنای باقیمانده از مجموعه تاریخی و معروف باغ ایلخانی دوره ناصری و یکی از زیباترین یادگارهای تاریخی شهر تهران است.

باغ ایلخانی در قسمت غربی خیابان فردوسی یا علاء الدوله سابق شامل مجموعه بزرگی از کوچه میرشکار فعلی تا خیابان جمهوری بوده است که در حال حاضر از این باغ وسیع، تنها قسمت‌های کوچکی به صورت فضای سبز در محوطه بانک ملی شعبه مرکزی باقی مانده است.

بانک ملی موزه خصوصی خود را در این خانه دایر کرد و مجوزی هم برای بازدید علاقمندان از آن مجموعه نمی‌دهد. این بنا نمودی از ذوق و هنر معماری اواخر دوره قاجاریه است.

کوچه باغ ایلخانی با کف سنگ فرش و کناره‌های درخت‌کاری شده محل سکونت بسیاری از درباریان قاجار و سفرای خارجی بود. بعد از تغییراتی که در اجرای طرح توسعه شهری مبتنی بر استقرار نظام مدنی که بین سال‌های 1299 تا 1320 شکل گرفت خیابان علاء الدوله به خیابان فردوسی تغییر نام یافت.

طی ساخت و سازهایی که در سال 1307 در خیابان فردوسی انجام گرفت، بنای صندوق پس‌انداز ملی و دیگر بناهای ادارات مرکزی بانک ملی ساخته شد.

خانه سردار اسعد بختیاری هم که در داخل این مجموعه قرار داشت، توسط بانک ملی ایران خریداری و مورد استفاده‌های گوناگونی از جمله دایره فلاحت و کشاورزی، باشگاه ورزشی، محل پذیرایی از میهمانان، کتابخانه و … قرار گرفت تا اینکه بانک ملی بر آن شد با به نمایش گذاشتن پیشکش‌ها و هدایای نفیسی که از بانک‌های سراسر جهان به بانک ملی ایران فرستاده شده است، این بنا را به موزه بانک ملی ایران تغییر کاربری دهد.

اما موزه بانک ملی، نه برای استفاده عام که موزه‌ای خصوصی شد که تنها میهمانان بانک ملی امکان بازدید از آن را دارند.

این بنای تاریخی در محوطه بانک ملی در خیابان فردوسی شهر تهران قرار دارد و به عنوان باشگاه بانک از آن استفاده می‌شود.

این باغ در اوایل قرن بیستم جهت ایجاد بانک ملی ایران توسط دولت به تملک بانک ملی درآمد.

خانه قوام الدوله

خانه قوام الدوله در تهران خیابان امیرکبیر، حد فاصل چهارراه سرچشمه و سه راه امین حضور، کوچه میرزا محمد وزیر قرار دارد

این بنای زیبا که در سال ۱۲۵۳ قمری در زمان محمدشاه ساخته شد، متعلق به یکی از صاحب منصبان دوره قاجار به نام میرزا محمد قوام الدوله آشتیانی می‌باشد.

این خانه تاریخی از جاذبه‌های شهر تهران است که در سال‌های قبل از انقلاب توسط انجمن آثار ملی خریداری و به سازمان ملی حفاظت آثار باستانی واگذار شد و این سازمان آن را مرمت کرد.

قسمتی از بنا در تعریض کوچه میرزا محمود وزیر از بین‌رفته که به احتمال زیاد متصل‌کننده اندرونی و بیرونی به یکدیگر بوده است‌.

همچنین‌، تبدیل ایوان تابستانی به تالار آینه کاری از دیگر تغییرات بنا است که پس از توسعه ارتباط ایرانیان با کشورهای اروپایی صورت گرفته است‌.

از خصوصیات این بنا باید به نظم و تقارنی اشاره کرد که با آجر و چوب در نمای ساختمان به وجود آمده است‌. وجود 7 دری در این بنا از جمله مهم‌ترین عوامل زیبایی آن محسوب می‌شود. 7 دری جزو عنصرهای معماری ایرانی‌اسلامی است‌. در حیاط بیرونی یک حوض و چند باغچه تعبیه شده است.

قرینه این حیاط نیز حیاط دیگری است که حیاط اندرونی محسوب می‌شود و دارای باغچه و حوض است‌. این دو حیاط با چند راهرو به هم‌دیگر مرتبط می‌شوند. از ویژگی‌های دیگر وجود دو بادگیر و یک شیروانی در بام بنا است که انسان را برای رفتن به طبقات بالا بر می‌انگیزد. این دو بادگیر قرینه هم هستند.

در این بنا نمای بادگیر از آجر تهیه شده است و تزیینات قسمت فوقانی هر شیار دارای ارسی و آینه است که این عامل هماهنگی کامل بین تزیینات نقاط مختلف بنا را نشان می‌دهد. این هماهنگی در کار معماری و هنر ایران از بزرگ‌ترین تا ظریف‌ترین عناصر را شامل می‌شود.

ورود به قسمت داخل بنا از حیاط بیرونی و درونی و از طریق دو راه پله انجام می‌شود. طبقه‌اول متشکل از ۲ تالار بزرگ به نام‌های آینه و تبنی یا سفره‌خانه و ۲ راهرو و ۳ اتاق کوچک است‌. طبقه دوم نیز متشکل از ۲ راهرو و ۶ اتاق است که یک راهرو و ۳ اتاق در ضلع غربی و یک راهرو و ۳ اتاق دیگر در ضلع شرقی بنا شده است‌. زیر زمین ساختمان در قسمت زیرین تالار آینه و تبنی قرار گرفته که تنها از حیاط اندرونی می‌توان به آن وارد شد.

اتاق یا تالار آینه این مجموعه که در طبقه هم‌کف و در قسمت شمالی خانه قرار دارد و از دیگر اتاق‌های جانبی بزرگ‌تر است‌، مخصوص پذیرایی از میهمانان و سیاست‌مداران وقت بوده است‌، و از بخش اندرونی خانه مجزا است‌. تزیینات این تالار به دلیل رفت و آمد رجال کشورهای غربی‌، از الگوهای غربی پیروی کرده‌است‌. تصاویر زنان فرنگی به‌صورت کارت پستال در میان آینه‌کاری‌ها و موتیف‌های گچ‌بری نشان‌دهنده این مطلب است.

در این اتاق سه ارسی‌، 7 پنجره ارسی‌، 3 در چوبی و 4 طاقچه وجود دارد. ارسی‌های اتاق دارای گره‌های کنده‌کاری شده و تزیینات چوبی ظریف و شیشه‌های رنگی است که روی آن‌ها توسط هنرمندان نقاشی شده‌است‌.

تالار دیگر بنا تالار تبنی یا سفره‌خانه است که در ضلع جنوبی واقع است و به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و آفتاب‌گیر بودن آن‌، به زمستان‌نشین موسوم است‌. در قسمت شمالی تالار تبنی یک فرو رفتگی وجود دارد که شاه‌نشین اتاق محسوب می‌شود.

در تالار آینه و تالار سفره‌خانه‌، ۷ ارسی جنوبی و ۷ ارسی شمالی به صورت پنجره هستند و ۳ ارسی میان تالار به صورت در کاربرد دارند.

در طبقه اول و دوم‌، در دو طرف تالار آینه و سفره‌خانه در طرف شمال دو اتاق و یک دهلیز قرار دارد. اتاق‌های جانبی واقع در طبقه هم‌کف‌، در ضلع شمالی کوچک‌تر از اتاق‌های مشابه در طبقه فوقانی است.

اتاق‌ها دارای درهایی به عرض ۶۰ سانتی‌متر است که یکی از این درها به راهرو و دیگری به دهلیز میان دو اتاق باز می‌شود. این دهلیز تنها وسیله ارتباطی بین دو اتاق شمالی و جنوبی محسوب می‌شود.

مجموع اتاق‌ها در کل ساختمان 8 عدد و 4 دهلیز است که همگی تنها به راهروهای کنار خود راه دارند. تزیینات این اتاق‌ها به طور کامل مشابه یک‌دیگر و همه اتاق‌ها دارای پنجره‌های ارسی هستند.

دیوارها دارای گچ‌بری و نقاشی از گیاهان تزیینی و اسلیمی است. بیش‌تر قسمت‌های این اتاق را فرورفتگی‌هایی در دیوار تشکیل داده است که به مانند طاقچه عمل می‌کنند.

وقتی این ساختمان تحت نظر سازمان حفاظت آثار باستانی درآمد، چند اتاق‌، آشپزخانه و سرویس‌های بهداشتی در ضلع شرقی حیاط بیرونی به آن‌ها افزوده شد که البته قسمت نوساز با بافت قدیمی خانه‌، از قبیل در و پنجره‌، تزیینات شومینه و گچ‌بری و نمای خارجی به طورکلی مطابقت می‌کند، به طوری‌که تشخیص آن دشوار است.

خانه قوام الدوله در سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۰۲۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

خانه جلال الدین تهرانی

خانه جلال‌الدین تهرانی در ضلع غربی خیابان ری، نرسیده به سه راه امین حضور شهر تهران قرار دارد.

سید جلال الدین تهرانی با رفتن محمد رضا پهلوی از ایران در سال 1357 رئیس شورای سلطنت شد و طی ملاقاتی که با حضرت امام خمینی (ره) در پاریس داشت از مقام خود استعفاء داد.

خانه سید جلال‌الدین تهرانی از آثار دوره قاجاریه است و پس از تملک آن اوسط آستان قدس رضوی، به دفتر نمایندگی این آستان تبدیل شد.

مصالح به کار رفته در این بنا عمدتا، شامل آجر، خشت، چوب، سنگ، گچ و … است.

تزئینات این بنا قبل از تخریب نیز شامل، گره چینی آجری، آئینه‌کاری، حجاری روی سنگ، گچ‌بری، نقاشی روی دیوار و کاشیکاری است.

خانه جلال‌الدین تهرانی در سال ۱۳۸۰ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۴۵۶۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

خانه پروفسور عدل

خانه پروفسور عدل در سال 1310 در تهران، خیابان ولی‌عصر (عج) رو به روی کاخ مرمر ساخته شد.

بر اساس گفته‌های وکیل مالک و همچنین نوع معماری، این خانه توسط یک معمار روسی ساخته شده است.

خانه پروفسور عدل دارای 2700 متر مربع عرصه و حدود 1000 متر مربع زیربنا، شامل یک طبقه ساختمان اعیانی با زیرزمین همراه با آپارتمان سرایدار و سینمای خانگی است.

پلان این خانه از نوع روسی شامل بخش‌های خصوصی، پذیرایی، محل بیتوته مهمان، مطب، منزل سرایدار، راننده، خدمه، همراه با 3 ورودی است.

سطوح داخلی بنا با اندود گچ ساده است ولی در سقف از گچبری استفاده شده است. همچنین در بخش شرقی بنا از کاشی‌های خشتی منقوش در ازاره دیوار استفاده شده است.

نماهای خارجی این خانه ترکیبی از آجر و گچ سفید بوده و در قسمت رخ بام با گچبری تزئین شده است. این خانه به تملک دولت درآمد و تبدیل به دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام شد.

خانه پروفسور عدل در سال 1377 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 2081 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

خانه تیمور تاش

خانه تیمورتاش از جمله آثار دوره پهلوی اول است و در تهران، شمال‌غرب پادگان باغشاه سابق، داخل محوطه دانشگاه فرماندهی و ستاد قرار دارد.

این خانه در حدود سال 1310 ساخته شد و به عبدالحسین تیمورتاش، وزیر دربار رضا پهلوی تعلق داشت.

خانه تیمورتاش در 2 طبقه ساخته شد و دارای زیرزمین است. ارتفاع در طبقات این ساختمان متفاوت است.

تزئینات بنا شامل نمای آجری است که به شکلی استادانه از آجر استفاده شده است. همچنین آئینه‌کاری‌های نفیس که در گیلویی‌ها و سقف تالار اصلی کار شده‌اند، قابل توجه می‌باشد.

گچبری‌های ظریف و زیبایی نیز در سرستون‌ها و سایر بخش‌های بنا وجود دارد. درها و پنجره‌های چوبی نیز با وجود فرم‌های و اشکال خاص خود، جلوه زیبایی به این بنا داده‌اند.

خانه تیمورتاش در سال ۱۳۸۳ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۱۱۱۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.






* گردآوری از وب‌سایت سیری در ایران