نقش اروپا در طاعونی شدن آسیایی ها

هفته نامه صدا - امیرحسین باقری: جاده ابریشم در قرون وسطا محور اصلی تجارت میان شرق و غرب بود. از طریق این جاده کالاها، ادویه های شرقی و ایده های جدید از آسیای مرکزی وارد اروپا می شد. در سال ۱۳۴۶ میلادی، احتمالا بیماری مرگبار طاعون گاوی از همین جاده به اروپا راه یافت. این طاعون که به نام «مرگ سیاه» (Black Death) معروف است در طول ۷ سال تقریبا نصف جمعیت اروپا را هلاک کرد. بعدها هم این بیماری دوباره با فواصل زمانی در اروپا شیوع پیدا کرد.

عموما تصور بر این است که این بیماری مهلک از شرق و از همان راه قبلی، یعنی جاده ابریشم وارد اروپا شد. حالا دانشمندان شواهدی پیدا کرده اند که نشان می دهد گونه کشنده ای از باکتری «مرگ سیاه قرن» در اروپا کمین کرده بود و با عواقب هولناکی به سمت آسیا حرکت کرد.

جهش ژنتیکی

در جدیدترین نشست انجمن باستان شناسی آمریکا، محققان گرد هم آمده بودند و نتایج پژوهش های شان را گزارش می دادند. آنها بقایای قربانیان قرون وسطا در لندن، بارسلونا، اسپانیا و بولگار (شهری در روسیه) را بررسی کرده بودند. این محققان به این نتیجه رسیدند که همه قربانیان از گونه بسیار مشابهی از باکتری یرسینیا پستیس (Yersinia pestis) یا همان باکتری طاعون مردند. این باکتری در اروپا دچار جهش ژنتیکی شده و یک دهه پس از مرگ سیاه به سمت شرق حرکت کرد.

جاناتان کراوس از موسسه تاریخ بشر مکس پلانک و نویسنده این پژوهش می گوید مسیر حرکت این باکتری احتمالا تا ورای روسیه هم ادامه داشته است. کراوس معتقد است که یکی از گونه های باکتری طاعون در قرن ۱۴ منشأ اکثر بیماری های واگیردار بزرگ جهان است. یکی از این بیماری های ویرانگر در قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی در شرق آسیا شیوع پیدا کرد. احتمال دارد بیماری واگیرداری که در حال حاضر گریبان ماداگاسکار را گرفته هم از همین باکتری ناشی شده باشد.

یک باستان شناس بازنشسته از دانشگاه «مرسر» به نام «اریک کلینگلوفر» نظر مثبتی درباره تحقیق کراوس دارد اما یک میکروب شناس مولکولی به نام «هولگر شولز» درباره این پژوهش تردید دارد. او می گوید: «من فکر می کنم بعید به نظر می رسد که یک گونه خاصی از باکتری از چین وارد اروپا بشود، به مدت چند قرن در آنجا دوام بیاورد و دوباره به چین بازگردد. این ایده خیلی ماجراجویانه به نظر می رسد. دانشمندان در تعیین توالی DNA عوامل بیماری زا که در استخوان انسان های باستانی یافت می شود، پیشرفت های مهمی داشته اند. این پیشرفت ها زمینه را برای تحقیقات جدید و مناقشه درباره اشاعه طاعون فراهم می کند.

در حال حاضر با یافته های جدید، عده بیشتری از محققان به این باور رو آورده اند که پس از مرگ سیاه، طاعون چندین قرن در اروپا باقی ماند. در این میان، تصور تاریخ دانان این است که این بیماری در فواصل زمانی مختلف دوباره از آسیا به اروپا آورده شد.

مرگ سیاه

طاعونی که میلیون ها نفر را در اروپا کشت، احتمالا به شکل بیماری های واگیردار و خطرناک امروزی تکامل پیدا کرده است. یک گروه تحقیقاتی به سرپرستی (لیسا سایفرت» از دانشگاه لودویگ ماکسیمیلیان گزارش داده که باکتری عامل مرگ سیاه حداقل ۲ قرن در اروپا باقی ماند. آنها با تعیین توالی DNA هشت استخوان در دو مکان خاکسپاری در آلمان به این یافته ها رسیدند. این استخوان ها مربوط به قرن های ۱۴ تا ۱۷ میلادی بودند. بر اساس این مطالعه، توالی DNA آنها شباهت زیادی به اولین قربانیان اروپایی داشت. این تیم تحقیقاتی در نهایت به این نتیجه رسیدند که این پاتوژن به مدت زیادی در اروپا دوام آورده است.

همچنین در ژانویه گروه تحقیقاتی دیگری از موسسه مکس پلانگ شواهدی پیدا کردند که نشان می دهد باکتری عامل مرگ سیاه در اروپا باقی ماند و در آخرین شیوع بیماری طاعون در اروپا نقش داشت. این بیماری در مارسی، یکی از شهرهای فرانسه پخش شده بود. این گروه DNA پنج نفر از قربانیان این بیماری در سال ۱۷۲۲ را بررسی کرده و پی بردند که باکتری یرسینیا پستیس در مارسی از زمان مرگ سیاه تکامل پیدا کرده بود. سرپرست این تحقیق می گوید: «نتایج ما نشان می دهد که این بیماری صدها سال در اروپا پنهان شده بود.»

حالا کراوس شیوع مرگ سیاه در شرق را مورد مطالعه قرار داده است. تیم او اسکلت هایی از قبرستانی نزدیک برج لندن را مطالعه کرده اند. زمان این اسکلت ها به سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۰ هم زمان با وقوع مرگ سیاه باز می گردد. آنها همچنین اسکلت هایی از یک قبرستان در بارسلونا را موشکافی کردند که به قرن ۱۴ میلادی مربوط می شد. شواهد دیگری هم از مکانی در روسیه به دست رسیده. خاکسپاری این قربانیان هم احتمالا بین سال های ۱۳۶۰ تا ۱۴۰۰ میلادی صورت گرفته است.

تعیین توالی DNA از اسکلت های هر سه مکان نشان داد که همان باکتری یرسینیا پستیس عامل مرگ آنها بوده است. ظاهرا این گونه از اجداد آن باکتری است که در قرن ۱۹ میلیون ها نفر را در چین کشت. کلینگلوفر می گوید: «اگر منشأ طاعون چین در اصل اروپایی باشد، این یکی از ظالمانه ترین اتفاقات روزگار می شود چرا که در آن دوران قدرت های غربی بر چین سلطه داشتند.» کراوس می گوید طاعونی که سال گذشته در ماداگاسکار شیوع پیدا کرد، از نظر ژنتیکی مشابه گونه ای است که در قرن ۱۴ از اروپا وارد آسیا شد.

شجره نامه طاعون

محققان علاقه مند هستند برای طاعون یک شجره نامه درست کنند تا جابجایی ها و تاثیر گونه های متفاوت باکتری یرسینیا پپستیس را بهتر بفهمند. کراوس معتقد است که بین لندن قرن ۱۴ و ماداگاسکار قرن ۲۱ شکاف های زیادی وجود دارد. برای تعیین دقیق جابجایی این باکتری مرگبار باید به سوال های زیادی پاسخ داده شود. کراوس می گوید درک سفر طولانی طاعون به محققان کمک می کند که از شیوع آن در آینده جلوگیری کنند.