روزهای آفتابی دیپلماسی روحانی

روزنامه ایران در ویژه نامه امتداد امید به انتشار گزارشی پرداخت و نوشت: این باور که عصر امروز، زمانه گفت وگو است و دیپلماسی به هنر چانه زنی و داد و ستد تبدیل شده است، پایه گذار سنتی در دولت یازدهم بود که درهای دیپلماسی را به روی سیاستمداران و چهره های کشورهای مختلف جهان گشود.

در این گزارش که به قلم مریم سالاری انتشار یافت، آمده است: سنگ بنای این سنت، اعتماد امروز جهان به ایران بعد از انتخابات ۲۴ خرداد ۹۲ بود که در گذر گفت وگو و رفت و آمدهای پی در پی نمایندگان ایران با مقام های کشورهای مختلف جهان بنا نهاده شد. این چنین بود که ایران در عمر سه ساله دولت یازدهم با میزبانی هیأت های پرشمار خارجی در کانون توجهات جهانی نشست و پای رؤسا و رهبران کشورهای مهم پنج قاره را به تهران باز کرد.

اکنون که یک سال تا پایان عمر دولت یازدهم زمان باقی است، زمان قضاوت درباره رهاورد دیپلماسی رئیس دولت اعتدال فرا رسیده است. نگاهی به فهرست دیدارها و جلسات روحانی با طرف های خارجی اش و مقایسه این فقره از کارنامه او با رئیس جمهوری پیشین ایران، یک تحلیل واقع بینانه را به آنهایی که دنبال پیامدهای انتخاب متفاوت مردم در انتخابات سال ۹۲ بودند، دست می دهد. در فهرست کسانی که با روحانی ملاقات کردند، نام رؤسای کشورهای بزرگی در اروپا و آسیا (مثل سران انگلیس، فرانسه، چین و هند و روسیه) و چند شخصیت بین المللی مانند دبیرکل سازمان ملل، رهبر واتیکان و... دیده می شود.

گشوده شدن باب مراودات جدید ایران با بازیگران خارجی در حالی بود که پیش از آن، در نتیجه سیاست های انزوا جویانه احمدی نژاد، ارتباط ایران با قریب به اکثریت کشورهای اروپایی قطع و تصمیم دسته جمعی قدرت های اروپایی و امریکا تحت تأثیر چالش هسته ای ایران، به سیلی از تحریم های دوجانبه و چندجانبه و رابطه ایران با کشورهای دست چندم انجامیده بود.

*فهرست بلند بالای میهمانان خارجی روحانی

دولت یازدهم با باور اینکه در سیاست بین الملل، محدوده دوستان و دشمنان را منافع ملی هر کشور مشخص می کند، باب مراوده با سیاستمداران و چهره های بلندپایه سیاسی اغلب کشورهای مختلف جهان را گشود. این در حالی بود که تأکید روحانی در آغاز دوران مسئولیتش بر بهبود متوازن رابطه با غرب و شرق امیدواری ها را نسبت به تحولات سیاست خارجی ایران در دولت او افزون ساخته بود. ناگفته پیداست که پیش از آغاز به کار دولت یازدهم، بحران پرونده هسته ای به اعمال سلسله تحریم های همه جانبه ای علیه ایران منجر شده بود که از رهاورد آن سطح مناسبات بین المللی ایران با اتحادیه اروپا بشدت کاهش یافته بود. پایان یافتن اختلافات هسته ای و اجرایی شدن برجام ذیل موفقیت تیم دیپلماتیک روحانی، زمینه توسعه و تقویت روابط خارجی ایران با اتحادیه اروپا را در عصر پسابرجام مهیا کرد و زمینه ساز رفت و آمدهای سطح بالا و جدی مقامات بلندپایه دیپلماتیک تهران و کشورهای مهم غرب و شرق شد.

در این میان اهمیت مناسبات با جهان خارج تنها به کشورهای اروپایی و بازیگرانی که رابطه متقابل مطلوبی با ایران داشتند منحصر نماند و کشورهای منطقه و لزوم ازسرگیری نوع تازهای از تعامل با این دسته از کشورها هم جایگاه ویژه خود را برای ایران پیدا کرد. چه آنکه نخستین میهمان بلندپایه ایران سلطان قابوس، پادشاه میانجی گر عمان به عنوان یکی از کشورهای عربی منطقه بود که با حضور زودهنگامش در تابستان ۹۲، از سیاستهای صلحجویانه روحانی استقبال کرد.

بعد از پادشاه عمان، رؤسای بلندپایه و وزیران خارجه کشورهایی از حوزه غرب و شرق با هدف ترمیم و بهبود رابطه با تهران به ملاقات مقامات سیاسی کشورمان شتافتند.

رهبران و وزیران خارجه کشورهای روسیه، ترکیه، کویت، عراق، پاکستان، الجزایر، وزیران خارجه کشورهای بزرگ و کوچک اروپا و منطقه از جمله فرانسه، انگلیس، آلمان و ایتالیا و همچنین چهره های بلندپایه دیپلماتیک اروپا از جمله کاترین اشتون و جایگزینش فدریکا موگرینی و مقام هایی از نهادهای مهم بین المللی از جمله سازمان ملل و آژانس بین المللی انرژی اتمی در زمره میهمانانی بودند که راهی تهران شدند. این حضور در حالی است که در این چرخش نگاه جهان به ایران، قدرت های اروپا به همان اندازه برای تعامل با ایران تقلا می کنند که کشورهای حوزه شرقی.

در فهرست متقاضیان سفر به ایران، هم نام دولت های کهنه کار اروپا یعنی آلمان و انگلیس و فرانسه به چشم می خورد هم نام کشورهای جوان این قاره. حال آنکه سفر تاریخی روحانی به قاره سبز و استقبال کم سابقه رهبران ایتالیا و فرانسه از او نیز که در دوره پس از عملیاتی شدن برجام صورت گرفت، سرآغازی برای توافقات مهمی شد که به همکاری های سیاسی و اقتصادی رونق داد. این رفت و آمدها بر مبنای سیاستی بود که در وهله اول با شکستن فضای سنگین علیه ایران در جهان بیرون و شناساندن ایران به عنوان بازیگری عادی، زمینه های رفع تحریم و ورود سرمایه های خارجی در کنار فروش نفت و تنفس کشیدن اقتصاد را فراهم آورد و در وهله بعد با تقویت توان اقتصادی ایران اهرم ها و قدرت سیاست خارجی کشور را بالا برد.

*یک شریک منطقه ای قابل اعتماد

اما از نگاه کشورهای جهان دور نمانده که ایران طی این مدت در معرکه سخت خاورمیانه هم توانسته است کارنامه ای درخشان از خود برجای گذارد و حریفان منطقه ای خود را پشت سر گذارد. در سیاست خارجی چندوجهی دولت روحانی، ارتباط با همسایگان و محیط پیرامونی هم به اندازه مراوده با کشورهای حوزه اروپایی اهمیت پیدا کرد.

نگاهی که نشانگر درک واقعگرایانه دولت یازدهم از واقعیت های نوین قدرت در عرصه جهانی بود. رفت و آمدهای پرشمار مقام های ایرانی، رهبران و مسئولان دیپلماتیک کشورهایی چون عراق، ترکیه، سوریه، کویت، امارات، عمان، قطر، لبنان، اردن، پاکستان، هند، عربستان، آذربایجان، ترکمنستان و حتی کشورهای دورتری چون آفریقای جنوبی، الجزایر، ژاپن و اندونزی نشان از آن داشت که ایران در منطقه راهبردی خاورمیانه که به انباری از چالشه ای منطقه ای و بین المللی تبدیل شده، توانسته با حفظ امنیت و ایجاد آرامش میان کشورهایی که هر یک به نوعی در داخل یا با کشورهای دیگر یا در سطح بین المللی چالش دارند، پرتوان ظاهر شود.

اتفاقی که با هدف ایران برای کاستن از اختلافات منطقه ای و حرکت به سمت و سوی همکاریهای دسته جمعی مورد استقبال طیف گسترده ای از کشورهای منطقه مواجه شد و آنها را به گسترش رابطه با تهران ترغیب کرد. این گونه بود که نقش کشورمان در حل و فصل برخی بحران های منطقه ای از سوی بسیاری از کشورهای عربی منطقه مورد پذیرش قرار گرفت و به وزن های غیرقابل چشم پوشی در امنیت و ثبات منطقه و پای ثابت همه نشست های مهم از جمله مذاکرات مربوط به صلح سوریه تبدیل شد.

مشارکت مؤثر در روند برقراری ثبات در عراق و حضور فعال در رایزنیها برای پایان بخشیدن به بحران دمشق از جمله ارائه کمک های مشاوره ای به دولت های قانونی این کشورها در رویارویی با تروریست ها، کمک به ایجاد ثبات در لبنان و اتخاذ رویکردی متعادل و منطقی در یمن و بحرین، بدون دخالت در عرصه داخلی این کشورها در زمره مهمترین اقداماتی بود که در عمر سه ساله دولت روحانی صورت گرفت.

*پل منطقی میان شرق و غرب

رئیس جمهوری ایران همچنین در آغاز کار خود و در تشریح برنامه هایش در حوزه دیپلماسی از یک اتفاق تازه در سیاست خارجی خبر داده بود. او اعلام کرد که تهران درصدد شروع دور تازهای از همکاری ها با دو قدرت بزرگ شرق یعنی روسیه و چین است. به باور روحانی، آنچه تحت عنوان رویکرد به شرق در گذشته ارائه شده بود، تفسیری اشتباه از یک سیاست درست و منطقی بود. چنانکه او در جریان مناظره های انتخاباتی چند بار در واکنش به سیاست اشتباه دولت وقت، افراط در شرق گرایی دولت احمدی نژاد را یادآور شد و گفت که حاصل عملی این سیاست چیزی جز آن نبود که هر دو قدرت شرقی با وجود حفظ رابطه با تهران به بهانه پرونده هسته ای امضای خویش را پاِی ۴ قطعنامه تحریم ایران در شورای امنیت نهادند.

اما مسئولان دیپلماتیک دولت یازدهم با طراحی یک مدل واقع بینانه درصدد شکل دهی به یک توازن منطقی میان همکاری با شرق و غرب برآمدند و تلاش کردند این تصور نه چندان واقع بینانه را که برقراری دیپلماسی فعالانه با غرب به معنای دور زدن شرکای شرقی و خارج کردن روسیه و چین از دور همکاری با تهران می شود، پایان دهند. تقویت این روابط در دولت یازدهم به سمت و سویی حرکت کرده است که برخی تحلیلگران، افزایش مراودات سیاسی و اقتصادی ایران با قدرت های بزرگ شرق همچون چین و روسیه را نشان دهنده شکل گیری اتحادهای راهبردی نوین و تبدیل شدن ایران به شریک و همپیمان منطقه ای مهم برای آنها ارزیابی می کنند.

حضور چندباره رئیس جمهوری در نشست های سازمان همکاری شانگهای، دیدار با رؤسای جمهوری و رهبران کشورهای آسیای میانه، سفر مقام های این کشورها به تهران و امضای پیمان های اقتصادی ایران با روسیه و چین گام های بلندی بود که از سوی این کشورها به سمت ایران برداشته شد.

*حاشیه نشینی ایران در عصر احمدی نژاد

سیاست جدید دولت اعتدال برای بازکردن پنجره تازه به روی مناسبات خارجی ایران در حالی بود که پیش از آن و در دوره دولت نهم، همکاری های سیاسی و اقتصادی ایران، مذاکرات سطح بالا و مبادله هیأت ها و رفت و آمدهای سیاسی و اقتصادی به شکل چشمگیری کاهش یافته بود. در این دوره بود که با کنار رفتن همه دستاوردهای تنش زدایی سال های دوره ریاست جمهوری قبلی، فضای حاکم بر گفت وگوهای هسته ای ایران با تروئیکا تغییر کرد و تعلیق داوطلبانه و موقتی اکثر فعالیت های هسته ای متوقف شد. اتفاقاتی که روابط ایران با کشورهای اروپایی را وارد مرحله جدیدی از چالش و تحریم های گوناگون کرد.

اما سیاست تجدید نظر در رابطه با اروپا، نگاه جدیدی تحت عنوان سیاست نگاه به شرق را جایگزین خود کرد. تأکید بر این نوع رویکرد هم در شرایطی بود که تلاش های دولت وقت برای حل اختلافات با غرب، ناکام ماند و در این میان، رفت و آمدهای سیاسی دیپلماتیک و اقتصادی- تجاری در سطح رؤسای کشورها یا وزرای خارجه متوقف شد. مهمترین میهمانان خارجی دولت نهم و دهم به حضور رؤسای چند کشور منطقه ای و امریکای لاتین از جمله رهبران سوریه، عمان، قطر، ترکیه و ونزوئلا منحصر ماند.
مهمترین سفرهای احمدی نژاد به کشورهای اروپا نیز نه به منظور ملاقات دوجانبه که برای شرکت در چندین نشست بین المللی از جمله مشارکت در نشست فائو در ایتالیا، اجلاس دوربان سوئیس، نشست تغییرات آب و هوایی دانمارک و نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد باز می گشت. سفرهایی که حاکی از آن بود که او در طول دوره ریاست جمهوری اش هیچ گاه توسط مقامات کشورهای مهم تأثیرگذار اروپایی به این قاره دعوت نشد و با هیچ یک از بازیگران مؤثر اروپا برای تأمین منافع ملی گفت وگو نکرد.

در واقع، نتیجه مأموریت های خارجی احمدی نژاد از مرداد 84 که سکاندار دولت شد تا تیرماه 92 که مسئولیتش به پایان رسید، 119 سفر خارجی بود که کشورهای آفریقایی و امریکای لاتین بیشترین سهم را در آن داشتند. 16 کشور آسیایی، 12 کشور بعضاً کوچک آفریقایی، 7 کشور واقع در قاره امریکا و 5 کشور اروپایی مقصد سفرهای پرشمار و کم حاصل رئیس دولت نهم بود. روابط کمرنگ ایران با کشورهای اروپایی یکی از اتفاقاتی بود که باعث بحرانی تر شدن مسأله هسته ای و همچنین عمیق تر شدن شکاف میان ایران و جهان شد و این در حالی بود که جای این کشورهای مهم در سیاست خارجی ایران را ونزوئلا و کشورهای کم اهمیت آفریقایی گرفت. احمدی نژاد همچنین در حالی مسئولیت ریاست جمهوری را ترک گفت که روابط ایران و اعراب یکی از پرتنش ترین دوره های خود را سپری می کرد و همکاری و مراودات با کشورهای عربی تقریباً به صفر رسیده بود.

مجموعه این سیاست ها بود که انزوایی خودخواسته را برای ایران در عرصه بین الملل رقم زد و به انتخابی سرنوشت ساز منتهی شد که حکم به پیروزی حسن روحانی به عنوان نماینده گفتمان اعتدال و تدبیر داد تا به این ترتیب شهروندان ایرانی با امید به گشایش در زندگی سیاسی و اقتصادی خویش سکان دولت را به جدیترین منتقد احمدی نژاد بسپارند. انتخابی که در بطن خود حاوی این پیام بود که اکثریت مردم با برنامه ها و سیاست های او از جمله در عرصه بین الملل موافق هستند.