اتاق های مصرف مواد مخدر، این بار در ایران

مجله همشهری سرنخ: در ماه گذشته اخبار مربوط به طرح ایجاد اتاق های مصرف مواد مخدر در ایران در برخی از رسانه ها منتشر شد. راه انداختن چنین اتاق هایی اگرچه برای بسیاری از ما در ایران بسیار عجیب و دور از ذهن به نظر می رسد اما واقعیت این است که برخی از کشورهای پیشرو در زمینه کنترل و درمان اعتیاد از چند دهه قبل چنین اتاق هایی را راه اندازی کرده اند.

این که می گی یعنی چه؟

«اتاق های مصرف مواد مخدر»، به مکان هایی گفته می شود که می توان در آنجا مواد مخدر را تحت نظارت پزشکان و کارکنان آموزش دیده استفاده کرد. این چنین مکان هایی به نام های مختلفی از جمله «مرکز تزریق ایمن» و یا «مرکز تزریق پزشکی تحت نظارت قانون»، شناخته شده است و فعالیت خودش را در اروپا از سه دهه گذشته آغاز کرده است.

هدف از ایجاد این مراکز، در درجه اول کاهش خطر انتقال بیماری ها از طریق تزریق غیربهداشتی، جلوگیری از مرگ و میر به دلیل اور دوز و در مرحله آخر، درمان اعتیاد مصرف کنندگان مواد مخدر است. البته این مراکز باعث شده اند که تزریق در خیابان ها و زیر پل ها کاهش چشمگیری داشته باشند و دیگر در شهرهایی که این مراکز وجود دارند، سرنگ های آلوده در نقاط مختلف شهر پیدا نشود.

در این مکان ها امکانات تزریق استریل و مراقبت های بهداشتی اولیه در اختیار معتادان بی خانمان و فقیر قرار می گیرد. البته ایجاد این مراکز به معنای آن نیست که به قاچاقچیان اجازه داده می شود تا در این مراکز بدون هراس از پلیس و دستگاه قضایی مواد بفروشند بلکه در این مراکز تنها معتادان می توانند با ارائه کارت شناسایی برای مصرف مواد مراجعه کنند و مقداری را که خودشان آورده اند مصرف کنند. البته در برخی از کشورها مواد هم در اختیار آنها قرار می گیرد.

این اتاق ها کی به دنیا آمدند؟

نخستین بار این طرح با نام «اتاق های رها شده» در نیویورک در دهه ۱۹۸۰ و در سیدنی دهه ۱۹۹۰ به اجرا گذاشته شد. البته در این طرح که به صورت غیرقانونی و بدون حضور دولت ها به اجرا گذاشته شد، مالکان این مراکز تنها به فکر سود خود بودند و توجه اندکی به سلامت مشتریان خود داشتند.

در این مراکز اتاقی در اختیار معتاد قرار داده می شد تا در آنجا اقدام به تزریق کند بدون آنکه امکانات خاصی به او ارائه شود و او هم در مقابل باید هزینه ای برای آن اتاق پرداخت می کرد. البته قبل از این مراکز خصوصی، در اوایل دهه ۱۹۷۰ در کشور هلند مرکزی برای تزریق ایمن و بهداشتی مواد مخدر توسط کلیسای سنت پل در روتردام افتتاح شده بود. این مرکز غیررسمی به مرجعان خود خدماتی مانند مراقبت های اولیه بهداشتی، مواد غذایی و خدمات شست و شو و استحمام ارائه می داد.

این مرکز اولین مکانی بود که برای سلامت مراجعانش سرنگ های رایگان برای تزریق مواد مخدر را در اختیار آنها گذاشت. با این حال این مرکز تا سال ۱۹۹۶ به رسمیت شناخته نمی شد اما توسط مجریان قانون و مقامات دولت محلی حمایت می شد. از این مرکز به عنوان اولین مرکز نیمه دولتی در این زمینه نام برده می شود و اولین سازمان رسمی و دولتی با عنوان «مرکز نظارت بر مصرف مواد مخدر» در سال ۱۹۸۶ در شهر برن سوییس تاسیس شد.

این سازمان، اتاق های مصرف مواد مخدر را در شهرهای بازل و لوسرن افتتاح کرد. این اتاق ها، برای اولین بار بعد از ارزیابی هایی که توسط دفتر فدرال سوییس، قضات و دادستان آن کشور صورت گرفت، به طور رسمی در سال ۱۹۸۸ شروع به کار کرد. مقامات بهداشتی و مسئولان قضایی سوییس در آن زمان به این نتیجه رسیده بودند که ایجاد اتاق مصرف مواد مخدر با ارائه خدمات پزشکی به معتادان، قوانین کشور سوییس مربوط به مواد مخدر را نقض نمی کند. با تصویب قانونی ایجاد این مرکز، اتاق های تزریق مواد و همچنین اتاق های مراقبت های پزشکی ایجاد شد.

با تجزیه و تحلیل های بعدی درباره اتاق های تزریق تحت کنترل، دولت سوییس به این نتیجه رسید که این طرح در کوتاه مدت باعث ایجاد توانبخشی و بازگشت معتادان به جامعه و کاهش درد و رنج آنها در هنگام ترک مواد می شود. این بررسی ها همچنان بیانگر این بود که این اتاق ها باعث از بین بردن انگیزه های مالی برای قاچاقچیان مواد مخدر در بلندمدت می شود.

کافه معتادان

در سال ۱۹۸۶ در هلند برای جمع آوری معتادانی که به صورت نامطلوبی در تمام کافه ها و مکان های عمومی شهر دیده می شدند یک کافه مخصوص مصرف کنندگان مواد مخدر افتتاح شد که بخشی از هدف ایجاد این کافه مبارزه با بیماری های ایدز و هپاتیت بود. این کافه مکانی بود که به مشتریان در کنار ارائه خدماتی مانند وعده های غذایی ساده و نوشیدنی، امکان استفاده از مواد مخدر سالم و سرنگ استریل را فراهم می کرد. علاوه بر این همیشه مددکاران اجتماعی برای دادن مشاوره و راهنمایی در این کافه حضور داشتند.

مصرف کنندگان مواد مخدر شروع به استفاده از تسهیلات کافه کردند و به این ترتیب این کافه به سرعت تبدیل به جذاب ترین کافه هلند برای مصرف کنندگان مواد شد. در طول دهه ۱۹۹۰ از این دست کافه ها در کشورهای سوییس، آلمان و هلند با در نظر گرفتن امکانات قانونی تاسیس شد و در دهه اول سال ۲۰۰۰، این مکان ها در اسپانیا، لوکزامبورگ، نروژ، کانادا و استرالیا گسترش یافتند.

در سیدنی استرالیا در سال ۲۰۰۱ دولت تصمیم گرفت یک مرکز مصرف مواد مخدر زیر نظر پزشکان به نام اتاق تزریق مواد ایمن را در محله کینگ کراس از مناطق جرم خیز پایتخت، با نظارت دولت تاسیس کند.

در کشور کانادا نیز به دلیل نزاع های خشنی که بین قاچاقچیان مواد مخدر و مصرف کنندگان مواد در ونکوور اتفاق می افتاد، برای اولین بار در سال ۲۰۰۳ دولت تصمیم گرفت مرکز مصرف مواد مخدر در این شهر تاسیس شود.

طی چند دهه، اتاق های مصرف ایمن که در آنها مصرف کنندگان طبق قوانین مشخصی باید مصرف می کردند و سرنگ های آلوده شان را تحویل می دادند ایجاد شد. این مراکز طبق ستاره شان امکانات مختلفی را در اختیار مراجعه کنندگان شان قرار می دادند. این مراکز خدماتی که ارائه می دادند را «تجهیزات مصرف دارو» نام گذاری کردند. با این حال به دلیل نوپا بودن این طرح ها، هنوز اطلاعات جامعی درباره اثرات ایجاد آنها وجود ندارد.

آیا آنها واقعا مفیدند؟

در اواخر دهه ۱۹۹۰ مطالعاتی در مورد اتاق های مصرف مواد مخدر در کشورهای آلمان، سوییس و هلند انجام شد.نتیجه بررسی ها حاکی از آن بود که مراکز مصرف مواد به بهبود سلامت عمومی و همینطور حفظ و بهبود سلامت معتادان کمک کرده و باعث کاهش آسیب های اجتماعی و کاهش مرگ و میر ناشی از مصرف مواد مخدر و بیماری های عفونی مانند اچ آی وی و هپاتیت شده اند.

با این حال محققان تاکید می کنند که در این زمینه به ارزیابی بیشتر و جامع تری نیاز است. به این منظور دو مرکز نظارت بر مصرف مواد در سیدنی و ونکوور ماموریت پیدا کردند تا تحقیقات دقیق تری در این رابطه انجام دهند.

دولت استرالیا بودجه زیادی را برای ارزیابی مرکز نظارت بر مصرف مواد مخدر در سیدنی در نظر گرفت و ۱۸ ماه پس از این ارزیابی دقیق، در سال ۲۰۰۳ مرکز مصرف مواد بزرگی در سیدنی افتتاح شد که به تجزیه و تحلیل تمام جهات استفاده از مواد مخدر و تزریق این مواد در اتاق های تحت نظارت پزشک، از جمله نگرش جامعه، سلامت مشتری و مقرون به صرفه بودن این کار و همچنین کم شدن میزان جرم و جنایات در خیابان ها می پرداخت.

با آغاز سال ۲۰۰۹ در ۳۰ شهر هلند، ۱۶ شهر آلمان و هشت شهر در سوییس، امکانات بیشتری برای تاسیس این مکان ها در دستور کار دولت ها قرار گرفت. در سال ۲۰۱۰ یک تیم تحقیقاتی و پژوهشی به تجزیه و تحلیل عملکرد مرکز مصرف مواد در سیدنی و اثری که این مراکز در جامعه دارد پرداخت و ایجاد این مراکز را بسیار موفق برآورد کرد.

علاوه بر این، گزارش نهایی کمیته مشورتی کارشناسان وزارت بهداشت کانادا اعلام کرد که مرکز مصرف مواد ونکوور در طول سه سال اولیه فعالیتش برای کنترل بیماری ایدز، موفق بوده است. نتایج بررسی های صورت گرفته در مورد این مراکز از جمله نشان می دهد که در سال ۱۹۹۰ در مراکز مصرف ایمن مواد در اروپا، ۵۰ درصد مصرف کنندگان موادی مانند هروئین و کوکائین را افراد بی خانمان و فقیر زیر ۲۵ سال تشکیل می دادند که سال ۲۰۰۱ در این مراکز تعداد آنها به ۱۵ درصد کاهش پیدا کرده بود.

مطالعات انجام شده در مرکز مصرف مواد در فرانکفورت و زوریخ نشان می داد که مشتریان این مکان ها در فرانکفورت پنج بار در هفته و در زوریخ شش بار در هفته به این مکان ها مراجعه می کنند. در ارزیابی که از مرکز مصرف مواد سیدنی در سال ۲۰۱۰ صورت گرفت مشخص شد که بین سال های ۲۰۰۱تا ۲۰۱۰، ۶۰۴ هزار نفر برای تزریق به طور منظم به این مکان ها مراجعه کرده اند که در افراد زیر ۱۴ سال که به صورت غیرقانونی مصرف می کردند بین ۳۹ تا ۵۰ درصد تعدادشان کمتر شده بود که این مسئله بیانگر آن بود که این مصرف کنندگان اعتیادشان را کنار گذاشته بودند.

همچنین بررسی ها بیانگر آن بود که در سال ۲۰۰۷، ۳۵ درصد از میزان افرادی که در اثر مصرف بی رویه مواد مخدر اور دوز می کردند کاهش پیدا کرده است. همچنین مشخص شد مقدار سرنگ هایی که برای تزریق هروئین مصرف می شد طی این سال ها تقریبا به یک سوم رسیده است. یعنی از ۱۵۰۰ سرنگ در روز به کمتر از ۵۰۰ سرنگ در روز رسیده بود که نشان می دهد این مراکز بهترین نتیجه را برای اصلاح مراجعینش گرفته است.

چقدرشان ترک کرده اند

مطالعات یک دوره هشت ساله در مرکز نظارت بر مصرف مواد سیدنی مشخص کرد که از سه هزار و ۸۰۰ مراجعه کننده به یکی از مراکز، ۱۲۰۰ نفر موفق به سم زدایی از بدن شان شده اند، همچنین ۴۳۳ نفر کاملا درمان شده اند و دیگر از مواد مخدر استفاده نمی کنند. این آمار نشان داد که مرکز مصرف مواد سیدنی به عنوان یک دروازه و مکان ایمن برای درمان مصرف کنندگان مواد مخدر است.

آنها ایدز را کنترل می کنند؟

در تمام ارزیابی هایی که در مراکز مصرف مواد در کشورهای مختلف صورت گرفته مشخص شده که میزان بیماری های عفونی مانند اچ آی وی و هپاتیت که از طریق مصرف سرنگ های مشترک انتقال پیدا می کند، بعد از ایجاد این مراکز کاهش یافته و علاوه بر این، میزان جرم و جنایت و فحشا هم کاهش چشمگیری داشته است.

حمایت جامعه و دولت از اتاق های مصرف مواد در کشورهایی مانند کانادا و استرالیا باعث شده که میزان جرم و جنایاتی که تا قبل از آن به دلیل خرید و فروش مواد مخدر اتفاق می افتاد بسیار کم شود. با این حال هزینه های این طرح در کانادا هر ساله سه میلیون دلار و در استرالیا دو و نیم میلیون دلار است و کارشناسان همچنان در حال بررسی اثربخشی این طرح هستند.

در سال ۲۰۱۶ تعداد ۳۱ مرکز مصرف مواد مخدر در ۲۵ شهر هلند، ۲۴ مرکز مصرف مواد در ۱۵ شهر آلمان و ۱۲ مرکز در سه شهر اسپانیا، یک مرکز در نروژ و لوکزامبورگ مشغول به کار هستند که نروژ و لوکزامبورگ هر دو در حال راه اندازی دومین مرکز مصرف مواد هستند. همچنین پنج اتاق مصرف مواد در سه شهر دانمارک و ۱۲ اتاق مصرف مواد در هشت شهر سوییس مشغول به کار هستند.

ماجرای ماجا پترسن

«ماجا پترسن» زنی ۳۸ ساله است که به خاطر اعتیادش، از خانه رانده شده است. ماجا سال ها بی خانمان بود و برای تامین مواد مخدر مجبور به تن فروشی در خیابان های کپنهاک بود. او به قدری به مصرف کوکائین اعتیاد پیدا کرده بود که اگر یک روز دیرتر از موعد همیشگی مواد مصرف می کرد ممکن بود جانش را از دست بدهد. او اغلب در زیر پل ها یا توالت های عمومی شهر، کوکائین تزریق می کرد و شب ها را در ساختمان های نیمه کاره به صبح می رساند.

آشنایی ماجا با مرکز تزریق ایمن زمانی آغاز شد که یک روز صبح، بیش از حد معمول کوکائین تزریق کرده و در حالی که احساس می کرد با اور دوز شدن و مرگ فاصله چندانی ندارد، خودش را به این مرکز که قبلا در پرسه زدن هایش تابلوی آن را دیده بود رساند. بعد از ورود به این مرکز، این زن بی سرپناه و ناامید تحت نظر پرستاران و پزشکان قرار گرفت. او در مصاحبه اولیه با یکی از مددکاران مرکز گفت: «من از زندگی نکبت بارم متنفرم. دیگر نمی خواهم زنده بمانم و اینطوری زندگی کنم. اما تا حالا تلاشی هم برای رهایی انجام نداده ام چون می دانم که بی فایده است.»

مددکاران مرکز کپنهاگ از صحبت های ماجا پترسن متوجه شدند که او بسیار نسبت به زندگی و بهبودش ناامید است بنابراین تصمیم گرفتند او را تحت یک دوره درمانی طولانی مدت قرار دهند و در ابتدا از او آزمایش هایی گرفتند تا مشخص شود که آیا به اچ آی وی یا بیماری دیگری مبتلاست یا نه که خوشبختانه ماجا به هیچ گونه بیماری مبتلا نبود و از آن به بعد درمان این زن شروع شد.

بعد از گذشت چند ماه، مددکاران اجتماعی در مورد وضعیت ماجا پترسن اعلام کردند که رفت و آمد دائمی ماجا به مرکز و مشاوره با مددکاران و همچنین صحبت با افرادی مانند خودش باعث شده که او بیشتر از قبل به زندگی امیدوار شده و هر روز مقدار مصرف موادش نسبت به روز قبل کمتر شود.

فرانک نلسون

فرانک نلسون ۴۲ ساله، مردی است که به مدت ۲۷ سال هرگونه مواد مخدری را امتحان کرده. او اعتیادی شدید به کوکائین و هروئین داشت. فرانک به دلیل اعتیادش تبدیل به فردی گوشه گیر و منزوی شده بود که به جز افراد معتادی که در خیابان می شناخت با هیچ کس صحبت نمی کرد. او تنها زندگی می کرد و به دلیل این که مکان مشخصی برای زندگی نداشت، عادت کرده بود در هر مکانی که امکان داشت مواد مصرف کند و برایش فرقی نمی کرد که این مکان کنار پارک و مکان بازی کودکان باشد یا زیر یک پل و در کنار معتادان دیگر.

اکنون از زمان آشنایی این مرد معتاد با مرکز مصرف کپنهاگ او بسیار شگفت زده است و سعی می کند افرادی را که در خیابان ها و اماکن عمومی مواد مصرف می کنند تشویق کند تا به این مرکز بیایند و از امکانات بهداشتی و استریل این مرکز استفاده کنند.

فرانک نلسون می گوید: «دلایل استفاده من از مواد مخدر و این که کجا و چگونه مواد مخدر مصرف کردم دو چیز جدا از هم هستند اما کاملا مطمئنم که من دیگر در خیابان مواد تزریق نمی کنم و هرگز سرنگ غیربهداشتی و کثیف که ممکن است بیماری های هپاتیت و ایدز را به بدنم منتقل کند استفاده نخواهم کرد.»

فرانک نلسون بر این عقیده است که مرکز مصرف مواد کپنهاگ ایده بسیار خوبی است و از تجربه ای که در این مکان پیدا کرده بسیار راضی است.