پرشدن کمپ‌های اجباری به بهای زیبایی تهران

روزنامه وقایع اتفاقیه نوشت: آغاز دوباره طرح ضربتی جمع‌آوری معتادان متجاهر در پایتخت و برخی دیگر از شهرهای کشور کلید خورده است.

روز شنبه دبیر شورای هماهنگی ستاد مبارزه با مواد مخدر استان تهران، از جمع‌آوری دو هزار و۶۱۰ نفر از معتادان به گفته او متجاهر، از سطح خیابان‌های پایتخت خبر داده و اعلام کرده است: این طرح تا رسیدن به ظرفیت ۶ هزار نفر ادامه خواهد یافت. این درحالی است که به گفته فعالان حوزه کاهش آسیب‌های اجتماعی، چگونگی اطلاق عنوان متجاهر به برخی از این افراد، همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و جرم‌انگاری اعتیاد به مثابه یک پدیده قابل درمان، جز بازگشت فرد دارای سوءمصرف مواد به چرخه معیوب آسیب‌های اجتماعی و پرشدن کمپ‌های غیر‌تخصصی ترک اجباری با هدف زیبا‌سازی شهر، نتیجه دیگری درپی نخواهد داشت.

تا ۶ هزار نفر ظرفیت داریم

دبیر شورای هماهنگی ستاد مبارزه با موادمخدراستان تهران روز شنبه اعلام کرد: همزمان با اجرای دوباره طرح جمع‌آوری معتادان متجاهر تاکنون دو هزار و ۶۱۰ معتاد متجاهر از سطح خیابان‌های پایتخت جمع‌آوری شده‌اند. مناطق شهری ۱، ۲، ۳، ۴، ۶، ۸ و ۱۱ ازجمله مناطقی بودند که به گفته وی، از حضور معتادان متجاهر خالی شده‌اند. آذرنیا، همچنین به ظرفیت نگهداری معتادان متجاهر در پایتخت اشاره کرده و ضمن تأکید بر اینکه با بالارفتن ظرفیت مجددا این طرح آغاز خواهد شد، گفته است: ظرفیت نگهداری از ۶ هزار معتاد متجاهر وجود دارد و تا رسیدن تعداد معتادان به ۶ هزار نفر این طرح ادامه پیدا خواهد کرد. به گفته آذرنیا، درحالی‌که تا سال ۹۳ ظرفیت نگهداری فقط ۴۰۰ معتاد متجاهر در تهران وجود داشت، این تعداد با همکاری شهرداری تهران به ۶ هزار نفر رسیده است.

نکته مهم در روند دستگیری و ارجاع معتادان متجاهر به مراکز بهاران نهفته است که در صحبت‌های دبیر ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز به آن اشاره شده است. او درباره روند ارجاع این افراد به مراکز بهاران که گفته می‌شود محل کارآموزی به معتادان بهبود‌یافته است، گفته است: قرار است ۶ تا ۹ ماه، معتادان بعد از درمان در مراکز بهاران باشند و بازپروری شوند. آذرنیا تأکید کرده است: این افراد در صورت بازگشت مجدد به پاتوق‌ها و چرخه اعتیاد، مطابق قانون دیگر بیمار نیستند و مجرم محسوب می‌شوند. مراکز بهاران که درواقع محل بازپروری معتادان بهبود‌یافته است، متعلق به شهرداری تهران است.

طبق اظهارات مقامات شهرداری، هر معتاد که بخواهد در مرکز بهاران حاضر شود، باید ابتدا مرحله سم‌زدایی را در کمپ‌های ترک اعتیاد پشت سر گذاشته و پس از تأیید پزشک، راهی مراکز بهاران شود. درواقع این مراکز، محل نگهداری افراد دارای سوءمصرف مواد نیستند و افراد قبل از ارجاع به این مراکز، باید به کمپ‌های اجباری ترک اعتیاد که عمدتا به صورت خصوصی اداره می‌شوند، بروند و درمان شوند. در چنین شرایطی و با توجه به وجود برخی گزارش‌ها مبنی‌بر برخوردهای غیر‌کارشناسانه و گاهی خشونت‌آمیز در برخی از این کمپ‌ها، مشخص نیست کسانی است که به هر طریقی به کمپ‌های اجباری ترک اعتیاد ارجاع داده می‌شوند با چه شرایطی از این کمپ‌ها ترخیص خواهند شد؟

متجاهرین چه کسانی هستند؟

ماده «۱۶» قانون ستاد مبارزه با مواد مخدر که ناظر بر شیوه برخورد با معتادین متجاهر است، عنوان معتاد متجاهر را به کسی اطلاق می‌کند که با وجود بستر مناسب برای درمان و وجود همه امکانات، حاضر نشده باشد برای ترک اقدام کند. دراین‌صورت این فرد متجاهر شناخته شده و در چنین شرایطی ناگزیر باید او را به مراکز درمان اجباری ارجاع داد. بااین‌همه، نگاهی به قوانین ناظر بر این مسئله نشان می‌دهد، اثبات متجاهر خواندن فرد دارای سوءمصرف مواد در ماده «۱۶»، در ماده پیش از آن یعنی ماده «۱۵» نهفته است.

جایی که قانون‌گذار افراد دارای سوءمصرف مواد را مکلف کرده برای ترک به مراکز مجاز دولتی یا غیردولتی یا خصوصی یا سازمان‌های مردم نهاد برای درمان و کاهش آسیب که از سوی مراجع رسمی و متولی درمان کشور تعیین می‌شوند، مراجعه کنند و افرادی که داوطلبانه برای درمان مراجعه نکنند، مجرم شناخته می‌شوند. برای اینکه افراد دارای سوءمصرف مواد به‌سهولت بتوانند از خدمات درمان مجاز و داوطلبانه بهره‌مند شوند، در تبصره «۲» این ماده وزارت رفاه و تأمین اجتماعی موظف شده است تا ضمن تأمین هزینه درمان و کاهش آسیب افراد بی‌بضاعت، تمام هزینه‌های ترک اعتیاد را مشمول بیمه‌های پایه و بستری کند. شرایط اجرای ماده «۱۵» هم البته بسیار مهم است.

شرط لازم برای اجرای ماده «۱۵»، توسعه مراکز به تعداد کافی، امکان دسترسی، ارزان بودن و انطباق با ملاحظات فرهنگی و اجتماعی کشور است تا افراد (شامل زن و مرد) از هر سنی به ‌راحتی بتوانند از آنها استفاده کنند. کارشناسان حوزه آسیب‌های اجتماعی معتقدند، با توجه به کمبود ظرفیت‌های اجرائی موجود برای جذب افرادی که نیاز به درمان در آنها احساس می‌شود اما به هر دلیلی از حمایت‌های اجتماعی درباره کاهش آسیب برخوردار نیستند، نمی‌توان به صرف عدم سابقه اقدام به ترک از سوی فرد معتاد او را متجاهر خواند و عنوان مجرم را به او اطلاق کرد.

خاطره تلخ حقانی و هرندی

فعالان مدنی می‌گویند خاطره تلخ شیوه برخورد با افراد دارای سوءمصرف مواد که زمستان سال گذشته در مناطق هرندی و پارک حقانی در جنوب تهران به شکل ضربتی و بدون نظارت کارشناسانه جمع‌آوری شدند فراموش شدنی نیست. تعداد محدودی از این افراد که تحت حمایت NGO‌ها و DIC‌ها (مراکز کاهش آسیب‌های اجتماعی) تحت درمان بودند با وجود کارت‌های سبزی که در اختیار داشتند به‌وسیله ضابطین قضائی جمع‌آوری شدند و این مسئله باعث شد تردیدها درباره اطلاق عنوان متجاهر به افراد دارای سوءمصرف مواد شدت بگیرد.

شاید به همین دلایل بود که چندی پیش و قبل از اجرای دوباره طرح ضربتی برخورد با معتادان متجاهر سازمان بهزیستی از ستاد مبارزه با مواد مخدر خواست تا در صورت قبول پیش‌شرط‌هایی وظیفه شناسایی و ارجاع این افراد را پیش از آنکه ماده «۱۶» شامل حالشان شود به عهده بگیرد.

یکی از شرایطی که بهزیستی مطرح کرده بود هماهنگی ضابطین قضائی با متولیان اجرای برنامه بود. در این صورت وقتی پاتوق‌های شناسایی‌شده معتادان تحت برنامه‌های کاهش آسیب قرار می‌گیرد، افرادی که در این پاتوق‌ها هستند دیگر مشمول معتاد متجاهر نمی‌شوند. کسانی که به دی‌آی‌سی‌ها و سرپناه‌های شبانه شلترها می‌آیند هم طبق این طرح از شمول معتادان متجاهر خارج می‌شوند و اندک مصرف‌کنندگانی هم که وارد برنامه‌های کاهش آسیب و درمان نمی‌شوند، متجاهر بودنشان باید از سوی مرجع قضائی یا تیم درمانی احراز شود. ژیلا مدنی، فعال حوزه آسیب‌های اجتماعی، درباره طرح جمع‌آوری معتادین متجاهر می‌گوید: به نظر نمی‌رسد تغییر محسوسی در شیوه جمع‌آوری افراد اتخاذ شده باشد.

با توجه به اینکه شورای اجتماعی وزارت کشور متولی بحث کاهش آسیب‌ها شده، در واقع مسئولیت مدیریت و برنامه‌ریزی این مسئله هم با شورای اجتماعی وزارت کشور است اما به‌دلیل اینکه هنوز این شورا هم تشکیلات منسجمی در این باره ندارد وظیفه نظارت بر اجرای چنین طرح‌هایی از عهده آنها هم خارج است.

مدنی ادامه می‌دهد: درحال‌حاضر شورای اجتماعی وزارت کشور بحث‌های مربوط به شناسایی و کاهش آسیب را به سازمان‌های مختلف (به تمام وزارتخانه‌های مربوطه) سپرده و اعلام شده که تا آخر شهریور نتیجه نهایی این گزارش‌ها از سوی وزارتخانه‌های مربوطه ارائه می‌شود، بنابراین تا زمانی که شورای اجتماعی تشکیل نشده مشخص نیست این طرح‌ها با چه پیش‌زمینه کارشناسانه‌ای درباره شناسایی معتادین متجاهر استارت می‌خورند و اقدام به جمع‌آوری می‌کنند.

این کنشگر حوزه آسیب‌های اجتماعی اضافه می‌کند: با توجه به اینکه هیچ نقشه راهی در این‌باره تعریف نشده است، به نظر نمی‌رسد رویکردها نسبت به برخورد با این افراد تغییر کرده باشد. یعنی احتمالا باز هم شاهد همان ماجرایی که سال گذشته در هرندی و حقانی اتفاق افتاد، خواهیم بود. او اجرای این طرح را بی‌شباهت به طرح جمع‌آوری کودکان کار که اخیرا از سوی چندین نهاد و سازمان مختلف کلید خورده نمی‌بیند و می‌گوید: طرح جمع‌آوری بی‌ضابطه کودکان کار که توسط وزارت رفاه استارت خورده هم از جمله همین طرح‌هایی است که بدون برنامه‌ریزی و نظارت کارشناسانه انجام شده و درحالی‌که از سوی فعالان مدنی و کنشگران حقوق کودکان مورد انتقاد جدی قرار گرفته همچنان در حال پیگیری است. مسئله قابل‌تأمل این است که تا زمانی که هدف پاکسازی و زیباسازی چهره شهر از فرد دارای سوءمصرف مواد یا کودکان کار باشد، مشکل و آسیب اصلی حل نمی‌شود بلکه به صورت پنهان مجددا به چرخه معیوب آسیب‌های اجتماعی برمی‌گردد.