یادداشتی به بهانه بی ادبی سفیر سوئد

خبرگزاری فارس: مدرس تشریفات کاربردی بین‌المللی در یادداشتی با اشاره به رفتار سفیر سوئد در مقابل رئیس جمهور کشورمان در زمان تقدیم استوارنامه خود این موضوع را مورد نقد و بررسی قرار داد.

«علی محمد بیدار مغز» سخنران و مدرس تشریفات کاربردی بین‌المللی در یادداشتی با اشاره به رفتار سفیر سوئد در مقابل رئیس جمهور کشورمان در زمان تقدیم استوارنامه خود این موضوع را مورد نقد و بررسی قرار داده که مشروح آن از نظر خوانندگان می‌گذرد.

در دیدار اخیر محمود احمدی نژاد رئیس جمهور با «پیتر تیلر»، سفیر جدید سوئد که پس از تقدیم استوارنامه سفیر صورت گرفت، وی پس از نشستن در حضور رئیس جمهور، یک پای بر پای دیگر نهاد و این عمل، خلاف نزاکت دیپلماتیک تلقی شده است.

سپس آقای احمدی نژاد رئیس جمهور محترم نیز که در این گونه دیدارها، به سبک متعارف می‌نشینند، شبیه سفیر محترم سوئد و به همان شکل یعنی پای راست خود را روی پای چپ خود انداختند. در این حالت بزرگوارانه، کفش رئیس جمهور محترم نه رو به روی صورت سفیر بود و نه پای ایشان از محدوده صندلی فراتر رفت.

ا لف: نزاکت چیست و نزاکت دیپلماتیک کدام است؟

در تعریف مختصر، نزاکت معادل کلمه لاتین اتیکت Etiquette، آدابی است که در محدوده زمانی خاص، رعایت آنها به دلایل عرفی، نظامی و گاه منطقی ضرورت دارد و حسب مورد، انجام و یا عمل نکردن به آن، موجب زیان مادی و معنوی، کسر موقعیت و یا طرد و غضب می‌شود و به طرف دیگر اجازه می‌دهد تا متقابلاً، عمل به مثل کند. برای نمونه، احترام به مافوق در سازمان نظامی، یک اتیکت یا دیسپلین است و اگر نظامیان به مقامات مافوق خود، ادای احترام نکنند، مستوجب توبیخ شفاهی، درج در پرونده و در صورت تکرار و عمد، بازداشت می‌شوند، اما این دیسپلین یا اتیکت، در چارچوب زمان و مکان خاص اعمال می‌شود.

از این قرار که یک نزاکت ممکن است در جایی معمول و مرسوم و در مکانی دیگر، منسوخ یا مطرود و یا اتیکتی در یک برهه زمانی، مقبول و در بازه زمانی دیگر، ناپسند باشد.

البته نزاکت منحصر به نظامیان نیست که جوامع مختلف نیز انواعی از اتیکت‌های اجتماعی را عرفاً دارند و رعایت می‌کنند و اگر فردی آنها را مراعات نکند، با درجاتی از ناخشنودی، بی احترامی و یا حتی بدنامی رو به رو می‌شود. مانند جواب سلام ندادن، حرمت پدر و مادر، مربی و استاد را رعایت نکردن.

گفته‌‌اند که بسیاری از نزاکت‌ها یا آداب جدی و متعارف اجتماعی، بر اساس عقل کلی جامعه و بیشتر براساس فرامین الهی، سیر انبیا و پیامبران عظام، فرمایش و سفارش صالحان و اولیا بنیان نهاده شده است، پاره‌ای هم مطابق با فرامین حاکمان زورمدار تأسیس و پس از عزل و برکناری آنان. این ترتیبات هم منسوخ شده است. برخی از نزاکت‌ها هم در چارچوب سنت‌های اجتماعی اقوام شکل گرفته است. مثلاً در غرب، وقتی زنان وارد جلسه می‌شوند مردان حاضر به احترام آنان از جای بر می‌خیزند اما خود، موقع ورود مردان، از جای بلند نمی‌شوند، یا در همین جامعه خودمان، در سالهای نه چندان دور، فرزندان در حضور پدران خود سیگار نمی‌کشیدند.

از سویی، برخی از نزاکت‌ها، حکم مسائل اخلاقی را دارند و به زبانی دیگر، می‌توان آنها را اخلاق عملی خواند. در این معنی، نزاکت با دستورات دینی حاکم بر یک جامعه، تلفیق و ممزوج می‌شود و برای تفسیر و توجیه نزاکت‌های اجتماعی، باید به احکام دینی- اخلاقی آن جامعه مراجعه کرد.

از سوی دیگر، بعضی دانشمندان و محققان، نزاکت حاکم در یک دوره و در یک مکان خاص یک جامعه را ناشی از فرهنگ حاکم بر آن جامعه می‌دانند و عقیده دارند که برای بررسی آن نزاکت در آن زمان و مکان، باید به سراغ خصوصیات فرهنگی آن دوره رفت.

حال از بحث پیرامون اتیکتی که با عکس فوق مرتبط است، دور نمانیم.

در محدوده تشریفات دیپلماتیک، هرگاه سفیر یک کشور- به اصطلاح کشور فرستنده- به حضور رئیس دولت کشور دیگر- کشور پذیرنده- می‌رسد، باید مراتب احترام را مطابق اتیکت کشور پذیرنده بجای آورد. این احترام در کشورهای مختلف متفاوت است و یک جنبه بارز آن، به شکل تعظیم- با درجات متفاوت- سفیر جدید به رئیس دولت پذیرنده صورت می‌گیرد.

برای آنکه این احترامات به شکل کامل و مطابق با ترتیبات کشور پذیرنده صورت گیرد، سفیر جدید را با تمرین عملی یا نمایش فیلم ضبط شده، شبیه به آنچه مهمانداران هواپیما در آغاز پرواز به مسافران نشان می‌دهند، با این ترتیبات آشنا می‌کنند تا مراسم تقدیم استوارنامه که عکس و فیلم آن توسط رسانه‌ها ضبط می‌شود، درست و بدون نقص انجام و شئون طرفین به خصوص رئیس دولت پذیرنده حفظ شود.

در ایران قبل از انقلاب اسلامی، مسئولان تشریفات سفیران منتصب را یکی - دو روز قبل از تقدیم استوارنامه به یکی از کاخ‌ها می‌بردند، و نحوه ورود به تالار را به او نشان می‌دادند و اگر اولین سفارت او بود، او را تمرین می‌دادند.

از جمله سفیر منتصب می‌بایست در سه نقطه تالار به شاه تعظیم می‌کرد و نقاط تعظیم را با گل‌های قالی به او یادآور می‌شدند.

با پیروزی انقلاب اسلامی، از آنجا که تعظیم انسان به انسان حرام تلقی شده است، به سفرای جدید که مأمور جمهوری اسلامی ایران می‌شدند، یادآوری کردند که موقع تقدیم استوارنامه دیگر لازم نیست تعظیم کنند. حال اگر این سفیر به کشور دیگری برود، می‌بایست به رئیس آن کشور تعظیم کند و مطابق سنن آن کشور رفتار کند.

همچنین پس از تقدیم استوارنامه، مرسوم است که سفیران جدید، ایستاده چند دقیقه نیز با رئیس کشور سخن بگویند و مراتب احترام و توجه رئیس دولت فرستنده و نیز در باب اقتضائات روابط دو کشور، جملاتی بیان کنند و اگر رئیس دولت پذیرنده سئوالاتی کردند، پاسخ گویند.

در ادامه، چندین سال قبل، به سفرا گفته شد که پس از تقدیم استوارنامه، می‌توانند، بنشیند و در حال نشسته با رئیس دولت جمهوری اسلامی گفت‌وگو کنند. این دومین مورد از ترتیبات فاخری بود که سفرای جدید هنگام تقدیم استوارنامه به رئیس دولت جمهوری اسلامی ایران تجربه می‌کردند. در حالی که در کشورهای دیگر، می‌بایست کماکان ایستاده سخن بگویند.

در عین حال، رعایت نزاکت‌های رفتاری و گفتاری دیگر همچنان معمول است و کلیه سفرای جدید آن را رعایت کرده‌اند. از جمله درست نشستن و شئون رئیس جمهور محترم کشورمان را حرمت نهادند.

تعظیم نکردن و نشستن در اولین دیدار با رئیس دولت جمهوری اسلامی ایران، تکریم سفرایی بود که پس از انقلاب به ریاست نمایندگی سیاسی در جمهوری اسلامی ایران منصوب می‌شدند، اما سفیر جدید سوئد، سنت شکنی کرد و شبیه سایر سفرا رفتار نکرد.

یکم، پای خود را روی پای دیگر انداخت، دوم، پای راست خود را بر پای دیگر نهاد و تخت کفش او به شکل غیر متعارف نمایان شد و سوم پای او از محدوده صندلی او تجاوز کرد. یعنی نزاکتی را به شکل معمول رعایت نکرد.

ب: پای روی پا انداختن چه معنایی دارد و به چه اشکالی نشان داده می شود؟

در چارچوب مطالعات مرتبط با "زبان بدن" یا "تن گویش"Body Language، پای روی پا انداختن به عنوان یک "مانع" یا "حفاظ" Leg Barrier مطرح می‌شود. ناگفته نماند که در زبان بدن، فقط پاها نیستند که حالاتی از ایجاد مانع یا حفاظ را به نشانه مقاومت و یا عدم قبول وضعیت موجود به نمایش می‌گذارند که دستها هم نمایش‌های مشابهی را نشان می‌دهند، با این تفاوت که در نمایش مقاومت و عدم سازگاری، شدت منفی بودن "قفل یا گارد دست" از "حفاظ یا قفل پا" بیشتر است. البته مفسران زبان بدن عقیده دارند که این حالات در واقع امر، نوعی دفاع غیر مسلح و طبیعی از قسمت‌های مختلف بدن و اعضای آن است.

معمولاً پای روی پا انداختن، در سه حالت انجام می‌شود. حالت نخست به "قفل قوزک پا" معروف و حالتی است که یک پا یا یک کفش روی پا یا کفش دیگر قرار می‌گیرد. در جلساتی که مردم همدیگر را نمی‌شناسند، در حالت ایستاده هم ممکن است که قفل قوزک پا درست کنند. بدترین حالت قفل قوزک پا، هنگامی است که یک نفر در مقابل کارمندان خود، پای روی میز نهاده، قفل قوزک پا را به نمایش بگذارد.

در حالت دوم، زیر زانوی یک پا روی زانوی دیگر و در حالت سوم، ساق یک پا روی ران پای دیگر انداخته می شود. چون پاها در این دو حالت شکل عدد ۴ لاتین را نشان می دهد، حالت اول به ۴ کوچک و دوم به ۴ بزرگ معروف شده است.

در همین جا به طور مختصر اشاره می‌شود که نمایش این هر سه این حالات در محدوده آداب، تفسیر چندان مؤدبانه‌ای ندارد و در مراودات اجتماعی و اداری، فقط دو همتا می‌توانند یکی از دو حالت نخست یعنی قفل قوزک پا یا ۴ کوچک را اتخاذ کنند و مقام پایین تر نباید به این کار اقدام کند و اگر آنکه مقامش پایین تر است در حضور مقام بالاتر به این عمل مبادرت کند، آزردگی مقام بالاتر برخواهد انگیخت که می‌تواند در شکلی از انواع رفتار غیر کلامی مشابه یا شدیدتر بروز می‌کند و یا تذکر شفاهی مقام بالاتر یا یکی از نزدیکان او را در پی داشته باشد، اما در صورتی که مقام اجتماعی یا اداری طرفین برابر باشد، به محض مبادرت یکی از آنها به نمایش قفل قوزک پا یا پای روی زانو انداختن، دیگری هم نیز همین عمل را انجام می‌دهد و گاه لازم می‌آید که حتماً این کار را انجام دهد.

حالت سوم که ساق یک پا روی ران پای دیگر قرار می‌گیرد، بسیار غیر متعارف است و معمولاً در محیط و مذاکرات غیر رسمی انجام می‌شود و در صورت اقدام یک جانبه یکی از طرفین در محیط رسمی، می‌تواند جو کلی مذاکره را دگرگون سازد. حال اگر، کسی با نمایش این حالت، پاهای خود را هم با دست بگیرد، نشان از یکدندگی و لجاجت او دارد.

در این دو تصویر، افراد حاضر برای نمایش تقابل، پای روی پای انداخته و یا برای نمایش بی توجهی، به این کار اقدام کرده‌اند.

پ: مشابهت؛ استثنایی بر نمایش گارد پا

در ارتباطات غیرکلامی Non-Verbal Language، در مقوله مشابهت Similarity، نمایش حالاتی از رفتارهای مشابه بین بستگان و دوستان، جنبه مثبت دارد و این حالت یعنی تقلید و یا مبادرت به عمل مشابه از سوی طرف دیگر، به عنوان یکی از اشکال موافقت و همراهی مطرح است.

از این قرار که افراد در مراودات فیما بین خود با طرف مورد محبت، برای نمایش توافق و علاقه، سعی می‌کنند که مانند دیگری رفتار و از حرکات او تقلید کنند. مثلاً اگر یکی پای خود را روی پای خود انداخت، یا به قسمتی از صورت خود دست مالید، دیگری همین کار را انجام می‌دهد تا به او نشان دهد که مورد توجه و محبت اوست و اگر دیگری از این کار خودداری کرد، با زبان بدن و به اصطلاح "با زبان بی زبانی"، عدم موافقت و ناسازگاری خود را نشان می‌دهد. در تفسیر دیگری از حالات مشابه، زمانی که یکی از طرفین به رجز خوانی مشغول می‌شود و لاف می‌زند، این حالت در طرف دیگر نیز دیده می‌شود که نمایش تقابل است.

تفسیر هر یک از این دو حالت، به موضوع سخن و دامنه صمیمت یا رقابت طرف گفت‌وگو و سایر نشانه‌های زبان بدن طرفین مورد بررسی بستگی دارد. در این حالات، نمایش اشکالی از قفل قوزک پا و دو نوع گارد دیگر نیز قابل طرح است. یعنی اگر دوستی حین صحبت و تعامل، یکی از این نوع موانع را نمایش داد، دیگری با توجه به جو دوستانه موجود، این موانع را به عنوان مقاومت یا توسل به نمایش یک ارتباط غیر کلامی منفی تلقی نکند و او هم مشابه همان حرکت را انجام دهد.

بر اساس آنچه گفته شد، به طور کلی در مراودات اجتماعی باید از اتخاذ حالتی که نشانه بی احترامی به دیگران باشد، پرهیز کرد، اما در صورت وجود مراتب صمیمت بین دوستان و بستگان، فقط افراد هم سطح و هم سن می‌توانند پاها را در یکی از سه حالت فوق قرار دهند و جوان ترها در حضور والدین و بستگان مسن تر و نیز هنگامی که زنان و مردان در محضر استادان و رؤسا و فرماندهان خود هستند، از نمایش هر یک از سه حالت مانع پا جدا خودداری کنند.

ت: طرز تلقی پای روی پا انداختن نزد ملل مختلف

در تفسیر کلی، قفل پا نمایش نوعی عدم موافقت و یا مبین یک حرکت تدافعی است. یعنی اولین کسی که در یک ملاقات، ابتدا نوعی از قفل دست یا پا نشان می‌دهد، با وضعیت موجود و یا با گفته‌های طرف مقابل سازگاری ندارد و یا احساس هجوم می‌کند و در واقع امر، با دست‌ها و پاهایش بین خود و طرف مقابل مانع می‌گذارد. البته شدت تدافعی گارد دست از گارد پا بیشتر است.

اما در بین ملل مختلف به خصوص عرب‌ها، گارد پا، فارغ از تفسیر زبان بدن که موضوعی بدیع است، از قدیم مطرح بوده است و آنان از پای روی پا انداختن مخاطب و مهمان دارای شأن پایین تر اجتماعی، به شدت آزرده می‌شوند به ویژه اگر تخت کفش طرف مقابل رو به روی صورت آنها باشد.

پس از آنکه منتظر زیدی در عراق کفش خود را به سوی رئیس جمهور سابق آمریکا پرت کرد، کفش در صحنه بین‌المللی معنای گسترده تری در نمایش اعتراض یافت و مردم معترض که قبلاً با پرت کردن گوجه، تخم مرغ و رنگ به مقامات، اعتراض خود را نشان می‌دادند، اکنون اغلب به پرت کردن کفش روی آورده‌اند که بیشتر در دسترس است.

البته فقط عرب‌ها نیستند که از این حرکت آزرده می‌شوند. اساساً، پا به دلیل آنکه عضو نازل بدن است، نمایش و اشارات آن در بیشتر فرهنگ‌ها از جمله ملل آسیایی و آمریکای لاتین، جایگاه ناپسندی دارد. مثلاً نزد ملل آسیای دور، هرگز نباید با پا، چیزی یا کسی را نشان داد.

می‌گویند یک بار رئیس جمهوری کشوری از آمریکای لاتین دستور داد یکی از اعضای هیئت مهمان را که پای روی پا انداخته بود، جلسه ملاقات را ترک کند.

نکته حائز اهمیت آن است که وقتی کسی می‌خواهد و می‌تواند، پای روی پا اندازد، حتما باید تخت کفش او تمیز باشد. به همین دلیل است که بسیاری از مقامات کشورهای مختلف موقع ملاقات، سعی می‌کنند کفش نو به پا کنند یا از تمیز بودن تخت کفش خود قبل از ملاقات مطمئن باشند.

در اروپا، پای روی پا انداختن نه معنی منفی دارد و نه دفاعی، بلکه بیشتر به معنای حمایت است و مقامات و بیشتر مردم این قاره موقع نشستن در جلسات گفت‌وگو سخنرانی، پای راست خود را روی پای چپ می‌گذارند تا احساس راحتی و امنیت کنند. موقعی هم که محیط سرد باشد باز هم آنان به همین گارد متوسل می‌شوند. پس با دیدن قفل پا در بین اروپاییان، هنوز نمی‌توان حرکت را به نوعی منفی گرایی یا تدافعی تفسیر کرد، مگر آنکه قفل پا با قفل دست‌ها همراه شود.

در بین مردم آمریکای شمالی، نمایش قفل پا، نشان از وجود حالت رقابت و مقاومت دارد. مثلاً وقتی که یک کارمند با رده پایین تر از مخاطبان، مقامات بالاتر را مورد خطاب قرار می‌دهد، آنها با نمایش قفل پا و گاه همراه با گارد دست متوسل می‌شوند.

ث: ظرافت‌های رفتاری در مراودات دیپلماتیک

دنیای دیپلماتیک، عالم تشریفات، نزاکت و عمل متقابل به مثل است و هر حرکتی از سوی هر دیپلماتی در این جهان ظریف و اسرارآمیز معنی پیدا می‌کند و به طرف دیگر حق می‌دهد که عمل به مثل کند. در همین مقوله یعنی پای روی پا انداختن هم علاوه بر تفسیر عمومی زبان بدن، تشریفات و نزاکت تعابیر خاص خود را دارند.

مقدمتاً باید یادآور شد که با در نظر داشتن تفاسیر زبان بدن از پای روی پا انداختن و نیز با رعایت سنت‌های کشورهای مختلف در این خصوص، باید گفت که به طور اصولی، پای روی پای انداختن در بین دیپلماتها، حرکتی غیر متعارف است و به دلایل متعدد انجام می‌شود:

۱. نمایش قدرت، برتری و سیادت: در بررسی مراودات دیدارهای مقامات کشورهای قدرتمند از کشورهای کمتر قدرتمند، این طور به نظر می‌رسد که مقامات گروه اول، غالباً حق خود می‌دانند و اصرار دارند که حتماً این حق را هنگام دیدار از مقامات گروه دوم به نمایش بگذارند تا نه تنها این مقامات که مقامات سایر کشورهای هم طراز نیز این حق را برای آنان به رسمیت بشناسد. مرور مداوم فیلم‌ها و عکس‌های خبری دیدار مقامات غربی از تعدادی از کشورها به خصوص ممالک همسایه، این معنی را به شکل واضح نشان می‌دهد.

یعنی، آن مقامات به محض نشستن در محل ملاقات با سرسپردگان، پای خود را روی پای دیگر می‌اندازند و بیشتر هم به حالتی این کار را انجام می‌دهند که تخت کفش آنها رو به روی صورت دیگران است.

۲. تقابل یا مشابهت: در برخی از ملاقات‌ها به دلیل برابری حاکمیت دول، اگر مقامی در ملاقات این گونه حالات را نشان داد، طرف دیگر می‌تواند و باید حرکت مشابه نشان دهد. البته، در این جا مقوله "ظرافت" مطرح می‌شود. یعنی طرف مقابل، نباید بلافاصله عکس العمل نشان دهد. بلکه این کار را با ظرافت و در فرصت مناسب به نمایش بگذارد. مسئله تقابل هم جدی است. یعنی اگر کسی پای خود را به گونه‌ای روی پای دیگر اندازد که تخت کفش او رو به صورت دیگری، طرف مقابل هم می‌تواند، همان حالت را نشان دهد. در حالت دوستانه، اما قفل پای طرفین، شبیه هم است.

۳. نشستن در حالت راحت: برخی دیگر، از همان ابتدای ملاقات این گونه می‌نشینند، چون حس می‌کنند راحت تر هستند، اما اگر، ابتدای جلسه به صورت متعارف نشستند، ولی در خلال گفت‌وگو، پای روی پا انداختند، این حرکت قابل تفسیر است و باید دلیل آن را در موضع و سخنان طرف مقابل جستجو کرد.

۴. عدم آشنایی با آداب دیپلماتیک و فرهنگ ملل: حالت چهارم آن است که طرف ملاقات که به این شیوه متوسل می‌شود، اساساً با مقوله‌هایی از جمله آداب دیپلماتیک، اصل حاکمیت برابر دول، عمل متقابل و حتی با ویژگی‌های فرهنگی ملل آشنا نیست و به خود زحمت نداده است که قبل از سفر یا مأموریت، با این مقوله آشنا شود.

۵. و آخر آنکه، اعضای هیئت هنگام حضور مقامات برابر و بالاتر رئیس هیئت نمی‌بایست پای روی پا اندازند.

نویسنده: علی محمد بیدار مغز: سخنران و مدرس تشریفات کاربردی بین‌المللی