وقتی نت‌ها عاشق خیابان می‌شوند

وقایع اتفاقیه - سامان آسمانی: موسیقی به‌عنوان یکی از اجزای جدایی‌ناپذیر زندگی انسان، در دنیای مدرن و زندگی شهری نیز حضور چشمگیری دارد. همه روزه تعداد زیادی آلبوم موسیقی وارد بازار می‌شود و تعداد زیادی کنسرت نیز در کشورهای مختلف اجرا می‌شود اما آنچه امروز می‌تواند خاصیتی دوگانه در موقعیت شهر‌ها فراهم کند، موسیقی است که عده‌ای بر آن موسیقی خیابانی نام نهاده‌اند. وضعیت موسیقی خیابانی در کشورهای توسعه‌یافته با آنچه امروز در کشوری مثل ایران شاهد آن هستیم، دارای تفاوت‌های معنا‌داری است؛ این تفاوت‌ها ابعاد مختلفی به خود گرفته‌اند. از قدمت ظهور و بروز این موسیقی در ایران و کشورهای توسعه‌یافته تا میزان برنامه‌ریزی که برای حضور این نوع موسیقی در پاره‌ای از کشورهای جهان انجام می‌شود.

موسیقی یکی از انواع اجراهای خیابانی

به‌منظور بررسی وضعیت موسیقی خیابانی در آن‌سوی آب‌ها در ابتدا باید واژه اجرای خیابانی را تعریف کنیم.

اجرای خیابانی (Busking) عملی است که در مکان‌های عمومی و به منظور به‌دست‌آوردن پاداش یا انعام انجام می‌شود. افرادی که درگیر این عمل می‌شوند buskers نام دارند. در زبان انگلیسی واژه «تروپادور» برای نام‌بردن از این افراد استفاده می‌شود. این واژه در فارسی بیشترین نزدیکی را به واژه‌های «خنیاگر» یا «مطرب» دارد. گستردگی اجراهای خیابانی می‌تواند هر چیزی را که به نظر مردم خاصیت سرگرم‌کنندگی دارد شامل ‌شود، از حرکات آکروباتیک گرفته تا تردستی، شعبده بازی، رقص و اجرای موسیقی کلاسیک. اجرای خیابانی (Busking) یک واژه بریتانیایی است که در بسیاری از کشورهای انگلیسی‌زبان کاربرد دارد. به علاوه در پاره‌ای از موارد به‌جای اجراکنندگان خیابانی می‌توان از ایفاکنندگان نقش‌های خیابانی و موزیسین‌های خیابانی هم استفاده کرد.

اجراکنندگان موسیقی خیابانی چه اهدافی دارند؟

محل استقرار ارائه‌دهنده موسیقی یا ایفاگر نقش را صحنه می‌گویند. معمولا ایفاکنندگان نقش‌های خیابانی با اهداف مختلفی از جمله پول، سرگرمی، جلب‌توجه‌کردن، معاشرت یا دیدار با مردم، علاقه فراوان به هنر موردنظر، تمرین و افزایش مهارت‌های خود یا سعی برای ارائه شیوه‌های جدید در مواجهه با حضار به این عمل دست می‌زنند. برخی از مجریان خیابانی به صورت پاره‌وقت کار می‌کنند درحالی که خیلی از آنها تمام ‌وقت خود را صرف ارائه اجرا در خیابان می‌کنند. برخی از اجراکنندگان خیابانی علاوه بر اجرا در خیابان مشغول نوازندگی در کنسرت‌های حرفه‌ای هستند. برخی از آنها برای برطرف‌کردن حداقل نیازهای مالی‌شان کار می‌کنند درحالی که خیلی از آنها می‌توانند از این راه درآمد قابل‌توجهی نصیب خود کنند. درآمد یک اجراکننده خیابانی بستگی به شرایط زیادی از جمله نوع و کیفیت عمل او، ترکیب مخاطبان (به لحاظ درآمدی)، آب و هوا، محل، زمان و روز اجرا دارد. به علاوه مسابقه و رقابت با دیگر اجرا‌کنندگان خیابانی هم می‌تواند در این بین تأثیر بسزایی داشته باشد. در یک تفسیر علمی می‌توان اجراهای خیابانی را به‌عنوان پایین‌ترین رده در صنعت سرگرمی قلمداد کرد.

نامدارانی که از خیابان شروع کردند

بسیاری از شخصیت‌های معروف و ستاره‌های بزرگ هنری کار خود را با اجراهای خیابانی آغاز کرده‌اند.

جوآن بائز، ادیت پیاف، رانی بنیز، گروه The Blue Man، پیرس برازنان، جیمی بوفت، جورج برنز، سیرک دوسولی، اریک کلپتون، جودی کالینز، باب دیلن، جو استرامر، استفان گراپلی، باب هوپ، جانی میشل، جیمی پیج، استیو مارتین، پن و تلر، دولی پارتون، گری رفرتی، کالوس سانتانا، سایمون و گارفانکل، رد استورات و رابین ویلیامز از جمله این افراد هستند. به‌علاوه بسیاری دیگر از اجراکنندگان خیابانی نیز از این راه به شهرت و ثروت فراوانی دست یافته‌اند.

اجراکنندگان خیابانی قابل تقسیم به دو دسته اصلی هستند؛ برخی از آنها تمایل دارند جمعیت را دور و بر خود جمع کنند. آنها معمولا سعی می‌کنند آغاز و پایان متمایزی را در کار خود ارائه دهند. این دسته معمولا با تئاترهای خیابانی، بازیگری، شعبده‌بازی، انجام کارهای آکروباتیک و گاهی نیز موسیقی در ارتباط هستند. این روش معمولا پرسودترین نوع اجرای خیابانی است.

چه کسی یک اجراکننده خوب است

در برخی مواقع ازدحام جمعیت افزایش می‌یابد. یک اجراکننده خوب، جمعیت را به گونه‌ای کنترل می‌کند که اختلالی در چرخش رفت‌وآمد انسان‌ها در محل‌های شلوغ ایجاد نشود. پیاده‌روی در هنگام اجرای برنامه در صورتی که کار اجراکننده، موسیقایی یا سرگرم‌کننده باشد، روش معمولی برای رسیدن به هدف بالاست. لازم است متذکر شویم در اجراهای این‌چنینی هیچ آغاز و پایان مشخصی برای صرف‌نظرکردن مخاطب از تماشای اجرا وجود ندارد و در پاره‌ای از موارد هنرمندی که قصد دارد برای انجام عمل خود پیاده‌روی کند، خود را در داخل یک دایره ایجادشده از سوی مخاطب می‌یابد.

معروف‌ترین قطعه بیل جوئل در یک کافه ساخته شد

اجرای کافه‌ای معمولا در رستوران‌ها، کافه‌ها و... انجام می‌شود. موزیسین‌ها معمولا این مکان‌ها را برای اجراهای خود انتخاب می‌کنند؛ البته هنرهای دیگری مثل کاریکاتور نیز ممکن است در این مکان‌ها صورت بپذیرد. کافه‌پیانوها سرچشمه تربیت بسیاری از نوازندگان ژانرهای مختلف موسیقی از جمله جاز، راک و حتی کلاسیک بوده‌اند. از جمله یکی از مشهورترین این نوازنده‌ها که کار خود را در یک کافه پیانو آغاز کرد بیل جوئل نام داشت. یکی از مشهورترین قطعات او با عنوان Piani Man درست در بازه زمانی که او به مدت ۶ ماه به‌عنوان پیانیست در یک کافه در لس‌آنجلس مشغول به کار بود، نوشته شده است. (در سال ۱۹۷۲).

چه مکان‌هایی برای اجرا بهتر هستند؟

محل اجرا یکی از نقاط کلیدی درباره اجراهای خیابانی است؛ عملی که در یک محل خاص کارایی دارد، ممکن است در دیگر موارد اجرائی نباشد. نقاط معروف و شناخته‌شده برای اجراهای خیابانی معمولا نزدیک به اماکن عمومی با حجم زیادی از ترافیک عابران پیاده و البته پرسروصداست. این مناطق شامل نقاط توریستی، پارک‌های محبوب و محل‌های سرگرم‌کننده‌ای از جمله برخی رستوران‌ها، کافه‌ها و خروجی سالن‌های نمایش و کنسرت و البته محل توقف مترو و اتوبوس هستند. دیگر مکان‌های موردتوجه اجراکنندگان خیابانی مراکز خرید، پیاده‌روهای خلوت و خروجی سوپرمارکت‌هاست که البته اجرا در این مناطق نیازمند کسب اجازه از مدیران این مکان‌هاست.

موسیقی خیابانی میزان جرایم را کاهش می‌دهد

در فیلم مستند و کتاب «هارمونی‌های زیرزمینی» با عنوان موسیقی و سیاست در متروی نیویورک (مردم‌شناسی مشکلات دوره معاصر)Susie J. Tanenbum چگونگی شکل‌گیری ضرب‌المثل «موسیقی افسون خداوند برای دل بستن به وجدان وحشی است» را درباره اجراهای خیابانی می‌داند. مطالعه جامعه‌شناختی او نشان می‌دهد در مناطقی که در آنها به طور منظم موسیقی خیابانی اجرا می‌شود، میزان تمایل به جرم و جنایت کاهش می‌یابد. او همچنین دریافت، کسانی که از میزان تحصیلات و آموزش بالاتری برخوردارند در مقایسه با افراد کم‌سواد تمایل بیشتری به حمایت از اجراهای خیابانی دارند.

برخی از شهرها در حال تشویق و برنامه‌ریزی برای گسترش اجراهای خیابانی هستند چرا که این اجراها میزان استرس را در مناطق شلوغ مثل فروشگاه‌ها کاهش می‌دهند و می‌توانند سرگرم‌کننده و سودمند باشند.
در بعضی از شهرها نیز اجراکنندگان خیابانی تأیید‌شده را که از پس امتحان موردنظر برآمده‌اند در برخی مناطق در اولویت قرار دادند و حتی زمانبندی اجراهای آنها را برای عموم منتشر کردند. با وجود این، آنها باید مراقب باشند تا چنین رفتارهایی باعث انحصاری‌کردن یا قضاوت در‌این‌زمینه نشوند.

موسیقی خیابانی در کشورهای مختلف جهان

این هنر در ایالات متحده به‌عنوان هنر هزاره سوم در جریان است. اجرا‌کنندگان خیابانی در نقاط مختلفی از جمله بیشتر قسمت‌های نیواورلئان، در محدوده اسکله ماهیگیری، خیابان بازار و میدان‌های سان‌فرانسیسکو و بخش‌های مختلفی از نیویورک، واشنگتن، لس‌آنجلس، شیکاگو و... حضور دارند.

اجراهای خیابانی هنوز هم در ایرلند، اسکاتلند، انگلیس و سایر کشورهای اسکاندیناوی رایج است و نوازندگان و سایر اجراکنندگان خیابانی با هر سطح و استعدادی که در کارشان دارند، به این کار مشغول هستند. این اجرا‌کنندگان خیابانی همیشه Buskers نامیده نمی‌شوند. واژه Busking اولین بار در زبان انگلیسی و اواسط دهه 1860 میلادی در بریتانیا مورد استفاده قرار گرفت. کلمه Busk که در زبان اسپانیایی به کار می‌رود از ریشه Buscar و به معنای بسیار جوینده است. معنای اصلی Buskers، به دنبال شهرت و ثروت است. این واژه در زبان ایتالیایی و فرانسوی هم با معنایی نزدیک به آنچه اشاره شد، به کار می‌رود.

در اواسط دهه ۱۸۰۰ میلادی برخی از مردم ژاپن شروع به استفاده از مهارت‌های خود برای تبلیغ کالاهایشان کردند. برخی از این نوازندگان و موزیسین‌های خیابانی هنوز هم در ژاپن دیده می‌شوند. بعد از رنسانس و تا سال‌های اولیه دهه ۱۹۰۰ میلادی اجراکننده‌های خیابانی در آمریکا، اروپا و کشورهای انگلیسی‌زبان «نقال» نامیده و در فرانسه قرون وسطایی «نغمه‌سرا» شناخته می‌شدند.

Mariachis یک گروه موسیقی خیابانی در مکزیک است که نوعی موسیقی خاص به همین نام را اجرا می‌کنند. آنها غالبا لباس‌هایی خاص با طرح‌های پیچیده می‌پوشند و با بر سر‌کردن کلاه‌های لبه پهن اسپانیولی و روبندهای کوتاه شناخته می‌شوند. این گروه‌ها برنامه خود را در حد فاصل خیابان‌ها و میادین و همچنین در رستوران‌ها و کافه‌ها ارائه می‌دهند. این هنرمندان همیشه Buskers نامیده نمی‌شوند.

موسیقی خیابانی با گدایی متفاوت است

برخی از مردم غالبا بر این گمان هستند که اجرا‌کنندگان خیابانی افرادی بیکار، گدا یا بی‌خانمان هستند، اما بیشتر آنها چنین وضعیتی ندارند، بنابراین اگر بنا باشد چنین واژه‌هایی برای خطاب‌کردن اجرا‌کنندگان خیابانی به کار رود، درواقع یک امر موهن پیش آمده است. برخی از مردم صرف‌نظر از موقعیت اجتماعی‌ای که دارند به اجرا‌کنندگان خیابانی طعنه می‌زنند و آنها را با دست نشان می‌دهند. درگیری و دعوا بر سر استقرار اجرا‌کنندگان خیابانی در محلی خاص به امری معمول یا نسبتا معمول تبدیل شده است. موزیسین‌های خیابانی که در کار خود حرفه‌ای هستند ممکن است به دنبال «حق زمین» یا به اصطلاح سرقفلی برای محلی باشند که معمولا در آن به اجرا مشغول می‌شوند. به طور کلی این بحث در بین ‌اجرا‌کنندگان مطرح است که«‌آن که اول آمده باید اول تأمین شود».

برخی از اجرا‌کنندگان پیش از خود یک نفر را می‌فرستند تا یک صحنه بدون صاحب را قبل از رسیدن آنها اشغال کند. این عمل به «چمباتمه‌زدن» معروف است و تا حد زیادی باعث می‌شود آنها به وسیله دیگر اجرا‌کنندگان خیابانی به دیده حقارت نگریسته شوند. گاهی اوقات ممکن است بین اجراکنندگان مختلف نوعی مصالحه صورت بگیرد، با این توضیح که صحنه را به صورت چرخشی با هم به اشتراک بگذارند. کسانی که تلاش می‌کنند از پرداخت پول به وسیله مخاطبان به اجرا‌کنندگان ( این پول به خاطر سرویس و خدماتی است که اجرا‌کنندگان به مردم ارائه داده‌اند) جلوگیری کنند، گدا هستند.

گدایان همچنین ممکن است سعی کنند پول اجرا‌کنندگان را با ترساندن و اذیت و آزار مردم به زور بگیرند. از‌سوی‌دیگر با توجه به ماهیت آزاد هنری و عمومی که Buskers‌ها دارند ممکن است توسط سارقان مورد هجوم قرار بگیرند. همچنین این امکان وجود دارد که عایدی، وسایل و پایه‌ای که اجرا‌کنندگان وسایلشان را روی آنها قرار می‌دهند مورد سرقت قرار بگیرد. یکی از راه‌های خاصی که سارقان در برابر اجرا‌کنندگان خیابانی از آن استفاده می‌کنند، تظاهر به درخواست کمک مالی است درحالی که هدف آنها گرفتن تمام پولی است که اجرا‌کننده به‌دست‌ آورده است.

George Burns یک روز کاری‌اش را به‌عنوان موزیسین خیابانی این‌گونه شرح داده است: « گاهی اوقات مشتری‌ها چیزی درون کلاهشان می‌اندازند و گاهی اوقات بیرون آن و در برخی موارد هم فقط کلاهشان را به من می‌دادند...»

قوانینی که در این‌باره وجود دارند

اولین نمونه ثبت‌شده از قوانین مؤثر در مورد اجراکنندگان خیابانی در سال 462 قبل از میلاد در روم باستان به وجود آمد. این قانون از جداول 12‌گانه‌ای از جرم صحبت کرده بود که در آنها آواز‌خواندن یا انتقاد از حکومت یا مقامات دولتی، مجازات اعدام داشت. در سال 1530میلادی هنری هشتم دستور داد نقالان، بازیگران تئاتر و ... درست مانند گدایان اجازه فعالیت نداشته باشند و مجازات اجراکنندگان خیابانی که از این حکم سر باز می‌زدند تحمل دو روز شلاق بود.

در اروپا و براساس بسیاری از قوانین مشترک و در ایالات متحده و به تبع قانون اساسی آن کشور، حمایت از آزادی بیان هنری باعث شد دامنه فعالیت اجرا‌کنندگان خیابانی افزایش پیدا کند. در ایالات متحده و بسیاری از کشورهای دیگر محل‌هایی برای بروز رفتارهایی هم با آزادی بیان طراحی و پیش‌بینی شد. از جمله این مکان‌ها می‌توان به پارک‌های عمومی، خیابان‌ها، پیاده‌روها، معابر و میادین شهر اشاره کرد. با شرایط خاص و حتی در مورد مالکیت‌های خصوصی امکان آزاد‌بودن اجراهای خیابانی وجود دارد به‌ویژه اگر انجام این کار برای عموم مردم صورت پذیرد، بنابراین اگر اجرا‌کننده خیابانی برای اداره مکان مربوطه مزاحمتی ایجاد نکند این مورد یا سایر موارد متضمن آزادی بیان (یا سابقه کار) باعث می‌شود او بتواند کار خود را انجام دهد. در بریتانیا نیز آزادی بیان و اجراهای خیابانی را می‌توان با یکدیگر تنظیم کرد. در برخی از شهرهای بریتانیا ارائه و صدور مجوز برای نوازندگان ساز محلی نی انبان به خاطر حجم بالا و دشواری حمل ساز محدود شده است. در مکان‌هایی که برای اجرای خیابانی صدور مجوز الزامی است، استفاده از تقویت‌کننده‌های صدا نیز غالبا با محدودیت مواجه است.

یک قانون کلی

در حالی‌ که هیچ کد جهانی برای مواجهه اخلاقی با اجرا‌کننده‌های خیابانی وجود ندارد همه آنها باید از یک قانون مشترک پیروی کنند. اکثر حوزه‌های قضائی در این بین از قانون مشترکی پیروی می‌کنند. بر همین اساس فعالیت اجرا‌کنندگان خیابانی نباید مانع گردش ترافیک انسانی و ورود و خروج افراد شود؛ از ‌سوی ‌دیگر اقدام این افراد در مکان‌های عمومی نباید مردم را با خطر مواجه کند. علاوه بر این یک قانون مشخص است که رفتارهای نگران‌کننده یا پر‌سر و صدا بعد از ساعت مشخصی از شب نباید انجام شوند.