شرایط «خزر» خطرناک است

حر منصوری در شهروند نوشت: دریای خزر دارای اكوسیستمی حساس است كه اكنون در شرایط بسیار خطرناكی قرار دارد، وضع خزر از حدود ١٧‌سال پیش قابل‌تامل شده است، درواقع از زمانی كه قیمت مركبات در شمال كشور كاهش یافت بیشتر باغات مركبات به زمین‌های برنجكاری تبدیل شدند و اكنون حدود ٩٠٠ كیلومتر از ساحل حوضه آبی خزر شالیزار قرار دارد.

برنج محصولی آب‌بر و ارتفاع آب در شالیزارها حدود ٣ تا ٤سانتی‌متر است كه در این‌صورت تبخیر به‌راحتی صورت می‌گیرد، بنابراین یكی از دلایل كاهش آب ورودی به خزر افزایش شالیزارهاست. رودخانه‌هایی كه به خزر می‌ریزند موجب برقراری تعادل آب شور و شیرین آن می‌شوند كه ادامه این روند تعادل آب شور و شیرین خزر را به هم می‌زند، علاوه بر این موجب كاهش فضای تخم‌ریزی ماهیان این حوضه می‌شود كه به مرور نسل ماهیان نیز كاهش می‌یابد. یكی از مهم‌ترین رودخانه‌هایی كه بیشترین حجم آب خزر را تأمین می‌كند، رود ولگاست که ٨٣‌درصد آب خزر وابسته به آن است.

در چند‌سال اخیر به علت رشد كشاورزی در بالادست خزر، دبی آب آن هم از لحاظ كمی و هم كیفی كاهش داشته است. تعدادی تالاب مانند میانكاله، گمیشان و انزلی وجود دارند كه به‌طور كاملا محسوسی به دریای‌خزر متصل هستند، یعنی اگر تراز خزر كاهش یابد روی سطح آب این تالاب‌ها نیز تأثیر می‌گذارد. به‌عنوان مثال بیشتر ماهیان استخوانی و غضروفی دریای خزر در تالاب میانكاله تخم‌ریزی و زادآوری می‌كنند، حال اگر ارتباط بین خزر و تالاب قطع شود، آب میانكاله كم خواهد شد، بنابراین به مرور نسل این ماهی‌ها منقرض می‌شود. از سوی دیگر آبی كه از رودخانه‌ها وارد خزر می‌شود به زهكش‌های شالیزارها متصل هستند، بنابراین حجم زیادی فلزات سنگین و كود و سم وارد این حوضه و در پی آن تالاب می‌شود كه با گذشت زمان بر اكوسیستم خزر فشار خواهد آورد. همچنین در بالادست خزر شاهد توسعه شهرها، روستاها و صنایع هستیم. از چند‌سال گذشته منع فعالیت صنایع آلاینده در حوضه‌های آبریز خزر برداشته شد، از این‌رو این صنایع با تراكم بالا مشغول فعالیت هستند كه ادامه این روند چرخه هیدرولوژیكی آب را مختل می‌كند.

روند طبیعی چرخه آب اين‌گونه است كه آب تبخیر و به خنكای رشته كوه البرز برخورد می‌كند كه در این حالت به صورت باران، برف و تگرگ به زمین برمی‌گردد، اگر برف باشد كه در ارتفاعات ذخیره شده و به مرور در فصول بهار و تابستان آب و منابع مورد نیاز را تأمین می‌كند. در گذشته به علت غنای گیاهی و سطوح پوشیده‌شده از سبزه و گیاه، بخشی از باران جذب زمین می‌شد و بخشی نیز بعد از برخورد با شاخه‌ها، تنه درختان و پوشش گیاهی به آرامی در رودخانه‌ها جاری و درنهایت به خزر و تالاب‌ها می‌رسید اما امروزه به علت از بین رفتن این پوشش، آب با شتاب و مانند سیل كه مملو از رسوب است، وارد تالاب‌ها و خزر می‌شود. این روند موجب فرسایش جنگل و اكوسیستم‌های خاص جنگلی مانند جنگل‌های هیركانی كه دارای قدمت ٤٠‌میلیون ساله است، می‌شود. همچنین تمام این رسوبات با آب وارد حوضه آبریز خزر شده و درنهایت به تالاب‌ها و خزر می‌ریزد. از آن‌جا كه چرخش آب خزر در بخش جنوبی آن برخلاف عقربه ساعت است، از این‌رو تمام رسوبات را از انزلی به سمت بندر تركمن سوق می‌دهد كه حجم بسیار زیادی رسوب در این بخش از خزر جمع می‌شود.

از‌ سال ١٩٢٥ تا ١٩٧٧ تراز آب خزر روند كاهشی داشته و در این سال‌ها به كمترین سطح خود رسیده كه این كاهش موجب قطع ارتباط تالاب میانكاله با خزر شده بود، با توجه به وابستگی تالاب‌ها به تراز خزر باید درنظر داشت اگر تراز آب خزر یك متر كاهش یابد، كل تالابی مانند میانكاله كه كلا یك متر عمق دارد، خشك می‌شود.

بعد از آن تراز آب خزر یك روند افزایشی داشت كه به‌نظر می‌رسد تغییراتی كه در ولگا رخ داد بی‌تأثیر نبود، همچنین تحقیقات نشان داد دمای آب خزر در تراز آن بی‌تأثیر نیست، اما آنچه مسلم است از عوامل بسیار تاثیرگذار در كاهش ورودی آب به خزر، عدم‌كنترل ورودی آب و مدیریت غلط منابع آبی است كه این حوضه را دچار بحران كرده است.

خزر هم مانند دریاچه ارومیه هزاران‌هزار‌ سال است كه حیات دارد و در این مدت میلیون‌ها میكروارگانیزم در كف و اطراف آن شكل گرفته است، بنابراین با از بین رفتن آن تمام این موجودات نیز نابود می‌شوند كه درنهایت دود آن به چشم انسان‌ها می‌رود.

تمام بخش‌های آب خزر و حوضه‌های آن به هم مرتبط هستند، تصور این‌كه خلیج گرگان درحال خشك‌شدن است اما انزلی مشكلی ندارد، غلط است، چون تمام این اكوسیستم به هم متصل هستند و از هم تأثیر می‌گیرند، بنابراین باید نگران تمام بخش‌های خزر باشیم.

امروزه بخش‌هایی از خلیج گرگان به دلیل كاهش تراز آب خزر خشك شده است كه این روند چند‌سال گذشته نیز تكرار شده بود. در‌سال ١٩٧٧ نیمی از تالاب میانكاله خشك شده بود، درحالی كه چند‌سال بعد آب خزر به‌حدی بالا آمد كه جزیره آشوراده به زیر آب رفت و ساختمان‌ها و ویلاهای زیادی در حاشیه خزر به زیر آب رفتند.

این می‌تواند یك سیكل طبیعی باشد اما دلیل نمی‌شود كه انسان با دخالت‌های بی‌جا این روند طبیعی را مختل كند و هر بلایی كه می‌خواهد روی حوضه آبریز خزر آورد. روند فعلی دریای خزر بسیار نگران‌كننده است، البته باید درنظر داشته باشیم كه مشكلات اصلی زیر آب است و ما آنها را نمی‌بینیم و متوجه وخامت اوضاع نیستیم، اگر این مسأله را درك كنیم، متوجه می‌شویم كه امروزه خزر بیش از ارومیه نیازمند توجه و رسیدگی است. در اطراف خزر كوهستان‌ها و جنگل‌های زیادی وجود دارد كه با تغییر وضع این دریا تحت‌تأثیر قرار خواهند گرفت و از بین می‌روند، بنابراین حفا‌ظت از آنها نیازمند عزم ملی و جدی مسئولان و مردم در كنار هم است. برای این مسأله راهکارهای متفاوتی وجود دارد. یكی از راهكارها این است كه این مسأله توسط ایران در كنوانسیون خزر مطرح و به‌طور جدی پیگیری شود. بر این اساس برنامه‌ای ارایه كردیم كه نماینده‌ای از سازمان‌های مردم‌نهاد فعال زیست‌محیطی در نشست‌های این كنوانسیون حضور داشته باشند تا مشكلات از تمام جوانب مطرح و بررسی شود.

قطعا علت تمام مشكلات خزر عوامل انسانی است، اگر سیكل طبیعی كم و زیاد شدن آب خزر وجود دارد، قطعا كار خودش را انجام می‌دهد و با توجه به روند طبیعی‌بودن خود را بازیابی می‌كند اما تاثیر انسان این روند را دچار اختلال كرده است.

تاثیر دست‌اندازی انسان بر اكوسیستم دریای خزر بسیار چشمگیر است كه گاهی ممكن است غیرقابل جبران باشد. خزر دارای یك دوره ٥، ١١ و ١٣ ساله كاهش آب است كه اكنون در دوره ٥ ساله قرار دارد. این روند طبیعی است اما هرچه دخالت انسان در این اكوسیستم بیشتر شود، امكان بازتوانی آن نیز كاهش می‌یابد بنابراین ادامه روند دخالت انسان بسیار خطرناك است.

كره‌زمین به‌طور طبیعی سعی می‌كند خودش را خنك كند كه این كار با بارش باران و برف اتفاق می‌افتد و این سیكل خزر نیز نوعی تلاش برای خنك نگه داشتن خودش است. دریاچه آرال در شمال شرقی خزر با یك‌سری اقدامات غیرمحیط زیستی خشك شده است، حالا می‌خواهند همین بلا را بر سر خزر بیاورند، همین‌طور كه بر سر دریاچه ارومیه آوردند. ابعاد نابودی دریای خزر بسیار بیشتر از دریاچه ارومیه است، زیرا تمام جنگل‌های قفقازی، هیركانی و به‌طور كلی اوراسیا خشك می‌شود كه از بین رفتن آنها یك فاجعه است. خزر یك دریای بسته است، بنابراین اگر اقداماتی بدون كارشناسی در حوضه آبریز آن انجام شود، خطر بزرگی آن را تهدید خواهد كرد.