فرود و فرازهای روابط ایران و اروپا

مریم سالاری در روزنامه ایران نوشت: موج جدید سفر مقام‌های بلندپایه سیاسی و دیپلماتیک اروپا به تهران با حضور رئیس جمهوری فنلاند، رئیس شورای ریاست جمهوری بوسنی و هرزگوین و نایب رئیس پارلمان مجلس اتریش طی هفته جاری آغاز شده است.

سفرهایی که در خلال رایزنی‌های مسئولان دیگر اروپایی از جمله کمیسیونر کمک‌های بشردوستانه اتحادیه اروپا در ایران و همچنین حضور یک هیأت پارلمانی از کشورمان به فرانسه برای دیدار با مقامات دیپلماتیک و مجلس این کشور همراه شده است.

این دیدارها که در بحبوحه افزایش رایزنی‌های سیاسی و اقتصادی ایران و غرب برای غلبه بر حل مشکلات پیش پای برجام صورت می‌گیرد، همزمان با تصویب قطعنامه عادی‌سازی روابط با ایران از سوی پارلمان اروپا صورت گرفته است. قطعنامه‌ای که سه‌شنبه گذشته منتشر شد تا برپایه آن پیش‌نویس سند نقشه راه عادی‌سازی روابط اتحادیه اروپا با ایران پس از برجام ترسیم شود.

این اقدام که با استقبال مسئولان دیپلماتیک ایران رو‌به‌رو شد، در شرایطی صورت گرفته است که ایران و اروپا همزمان از فرصت کاهش تنش‌های دیپلماتیک و احیای روابط بهره برده و گفت‌وگوهایی را تحت عنوان «گفت‌وگوهای سطح بالا» آغاز کرده‌اند. آن طور که مجید تخت روانچی، معاون وزیر خارجه ایران گفته است مسئولان ایرانی و اروپایی کمی پیش از پایان سال میلادی (ماه نوامبر) در بروکسل این مذاکرات را از سر می‌گیرند.

ایران از نگاه بازیگران اروپایی

ایران و اروپا پس از روی کار آمدن دولت یازدهم از یک رابطه مبتنی بر بی اعتمادی به سمت ایجاد همکاری بسیار نزدیک در موضوعات مختلف حرکت کرده‌اند. دستیابی به برجام نقطه عطف کنشگری دو طرف در فضایی بود که راهگشای همکاری‌های دوباره در زمینه اقتصادی و سیاسی شد.

این در حالی بود که افزون بر موضوع هسته‌ای، تحولات منطقه خاورمیانه هم بتدریج با دامنگیر شدن مرزهای اروپا به خشونت جریان‌های افراط‌گرایی و تروریسم، جدی‌تر از گذشته در مقولات رایزنی‌های سیاسی مسئولان بلندپایه ایرانی و اروپایی جای گرفت و گفت‌وگو درباره روند صلح خاورمیانه و مبارزه با خشونت گروه‌های رادیکال به جزء لاینفک همه ملاقات‌های دیپلماتیک ایران و اروپا تبدیل شد. تأثیر اولیه تقویت گفت‌وگوهای سیاسی ایران و غرب را می‌توان در سفرهای متقابل مقامات دیپلماتیک با هدف رایزنی در موضوعات مختلف و بویژه مسائل منطقه‌ای و به طور خاص در رفت و آمد رؤسای جمهوری دو کشور جست‌وجو کرد. رفت و آمدهایی که در خلال آن هر دو طرف بر ارتقای سطح همکاری‌هایشان در ابعاد مختلف سیاسی، امنیتی، دفاعی و اقتصادی تأکید ویژه‌ای دارند که نتایج آن در برخی حوزه‌ها نمود عینی یافته و در برخی دیگر چشم‌انداز‌های مشخص دارد.

در جدیدترین این رفت و آمدها مقامات بلندپایه فنلاند و بوسنی از دو کشور اروپایی که یکی عضو اتحادیه اروپاست و دیگری در فهرست نامزدهای عضویت در این اتحادیه قرار دارد، به تهران سفر کردند. حضوری که نشان از آن دارد که ایران در گسترش روابطش با اروپا همان اندازه حفظ روابط با کشورهای کوچک‌تر را مهم می‌داند که بر لزوم حفظ رابطه با بازیگران مهمی چون فرانسه و آلمان تأکید می‌کند. اما فراتر از این رفت و آمدها، نقطه عطف این رایزنی‌ها را باید در دو موضوع اساسی که یکی عبارت است از تسهیل روند اجرای برجام و دیگری همکاری‌های نزدیک‌تر برای کمک به حل بحران‌های منطقه از جمله مسأله سوریه و مبارزه با گروه‌های تروریستی فعال در این کشور جست‌وجو کرد. دو موضوعی که بر پایه آن ایران به عضو فعال بسیاری از نشست‌های جمعی و منطقه‌ای با حضور بازیگران غربی تبدیل شده است و بر نقش آن به عنوان یک بازیگر مهم در منطقه صحه می‌گذارد.

گفت‌وگوهای سطح بالا در آغاز راه

اما جدیدترین وجه رابطه جدید ایران و اروپا در آغاز گفت‌وگوهای سطح بالای مسئولان دیپلماتیک ایران و غرب برای حل و فصل طیفی از مسائل اختلافی باقی مانده تجلی پیدا کرده است. گفت‌وگوهایی که قدمتی طولانی دارد و دربر گیرنده مسائل مختلفی چون موضوعات اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و دیگر مسائل مانند مبارزه با تروریسم و حقوق بشر می‌باشد. این در حالی است که در سال‌های نخستین پس از انقلاب، شکل‌گیری یک فضای تهدیدآمیز علیه ایران و همچنین یک سلسله موضوعات از جمله فشار امریکا بر اروپا برای پیوستن به تحریم‌های اقتصادی آن کشور علیه ایران، روند روابط اروپایی‌ها با ایران را مختل کرد.

این مشکلات از یکسو و تمایل بسیاری از کشورهای اروپایی به برقراری روابطی متعادل و به دور از فشارهای امریکا با ایران، زمینه شکل‌گیری سلسله گفت‌وگوهایی را با ایران فراهم کرد. گفت‌وگوهایی که در دولت‌های مختلف ایران تحت عناوین مختلفی از جمله «گفت‌وگوهای انتقادی» تا «گفت‌وگوهای سازنده» به جریان افتاد. دور نخست این مذاکرات تحت عنوان گفت‌وگوهای انتقادی در سال‌های نخست پس از انقلاب نتیجه ثمربخشی نداشت.

بعد از آنکه مذاکره ایران با اروپایی‌ها در سال‌های نیمه اول دهه ۷۰ با صدور رأی سیاسی دادگاه برلین راجع به حادثه «میکونوس» (فروردین ۱۳۷۶) قطع شد، با روی کار آمدن دولت اصلاحات، دور تازه‌ای از مذاکرات ایران و اروپا آغاز شد که ماهیت آن در مقایسه با گفت‌وگوهای قبلی از اساس متحول شد. از جمله این تغییرات از یک طرف، حذف شدن عنوان «انتقادی» از سرفصل گفت‌وگوها و تغییر نام آن به گفت‌وگوهای سازنده بود و دیگر آنکه این گفت‌وگوها صرفاً سیاسی نبود و طیفی از مسائل اقتصادی و تجاری، فرهنگی، مواد مخدر، مهاجرت، پناهندگان، انرژی، سرمایه‌گذاری و نیز همکاری منطقه‌ای در تحولات خاورمیانه را دربر می‌گرفت و بر لزوم یافتن راهکارهای عملی برای به نتیجه رساندن آنها تأکید می‌‌کرد. اما چرخه این مذاکرات با بالا گرفتن تنش‌های سیاسی بر سر پرونده هسته‌ای ایران از کار افتاد و با به حاشیه راندن سایر مسائل، موضوع هسته‌ای به تنها موضوع مورد بحث و حتی جدال میان ایران و غرب تبدیل شد.

اما پرونده ناکام گفت‌وگوهای ایران و اروپا با پایان مذاکرات هسته‌ای و دستیابی به برجام در مسیر تازه‌ای به جریان افتاد. موضعگیری دو مقام دیپلماتیک ایران و اروپا یعنی ظریف و موگرینی در مردادماه سال گذشته و کمی پس از توافق هسته‌ای نشان از آن داشت که دور جدیدی از گفت‌وگو بین ایران و اتحادیه تحت عنوان «گفت‌وگوهای سطح بالا» آغاز خواهد شد. نخستین دور این گفت‌وگوها ۱۹ بهمن ماه سال گذشته با سفر هلگا اشمید، معاون موگرینی و رایزنی‌های او با مجید تخت روانچی، معاون اروپا و امریکای وزارت خارجه رقم خورد. این در حالی است که دور جدید این مذاکرات بزودی و تا پیش از سال جاری میلادی در بروکسل برگزار خواهد شد.

پیام اروپایی‌ها برای عادی‌سازی روابط

مقدمات برگزاری دومین دور گفت‌وگوهای سطح بالا در حالی فراهم می‌شود که جدیدترین نشانه تمایل اروپایی‌ها برای عمق بخشیدن به روابط‌شان با کشورمان با تصویب قطعنامه عادی‌سازی رابطه اروپا و ایران بروز یافته است. قطعنامه‌ای که تحت عنوان راهبرد اتحادیه اروپا در قبال ایران پس از توافق هسته‌ای، نقشه راه گسترش همکاری‌های دوجانبه را ترسیم می‌کند. دستگاه دیپلماسی ایران در حالی به استقبال این قطعنامه رفت که موضعگیری سخنگوی دیپلماتیک ایران به صراحت بیان می‌داشت که اهداف اروپا از توسعه همه‌جانبه روابط با ایران باید ورای یک نگاه سیاسی و مبتنی بر ملاحظات منفعت‌طلبانه و یکسویه در قبال تهران باشد. این در حالی است که لزوم پیگیری مستمر برنامه‌ها و اهداف ایران و اروپا در توسعه روابط، گشایش یک دفتر دیپلماتیک از سوی اتحادیه اروپا در تهران را ضروری ساخته است. برنامه‌ای که گفت‌وگوهای اولیه بر سر اجرایی شدن آن در خلال سفرهای دیپلماتیک مقام‌های ارشد غربی به ایران صورت گرفته است.

دو نگاه متفاوت به گفت‌وگوهای حقوق بشری

برنامه ایران و اروپا برای آغاز دور جدید گفت‌وگوها برای حل موضوعات مختلف از جمله مسأله حقوق بشر که پیش از این چالش‌هایی جدی بر سر بهبود رابطه به وجود آورده است با اما و اگرهایی از سوی برخی چهره‌های سیاسی کشورمان رو‌به‌رو شده است. این در حالی است که چندی پیش و همزمان با رفت و آمدهای دیپلماتیک اروپا به تهران، آیت‌الله صادق آملی لاریجانی، رئیس قوه فضائیه در پیشنهادی بی‌سابقه خواستار آن شد که ستاد حقوق بشر و وزارت امور خارجه، زمینه مذاکرات حقوق بشری با اروپا را فراهم کنند. خواسته‌ای که در خلال برنامه‌های وزارت امور خارجه در قبال اروپا تحت عنوان گفت‌وگوهای سطح بالا در دستور کار قرار گرفت و زمینه‌ساز تعامل بیشتر دیپلمات‌های دو طرف شد.

با وجود این برخی مسئولان ایرانی از جمله محمدجواد لاریجانی، دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضائیه در موضعی مخالفت‌جویانه با توسعه روابط ایران و غرب به انتقاد از بیانیه پارلمان اروپا پرداخته و گفته است که ایران این بیانیه را نخواهد پذیرفت. او همچنین با انتقاد شدید از پیشنهاد غربی‌ها برای تأسیس دفتر در تهران گفت که قوه قضائیه اجازه چنین کاری را نخواهد داد.به نظر می‌رسد که با وجود مخالفت‌های پیدا و پنهان در هر دو طیف ایران و غرب برای تقویت پیوندهای دوجانبه، نشانه‌های جدی برای حل و فصل مسائل حل نشده ایران و اروپا در دوره پسابرجام دیده می‌شود. نشانه‌هایی که عملیاتی شدن آن بیش از هرچیز به در پیش گرفتن یک راه متفاوت از سوی کشورهای اروپایی گره خورده است.