زورآزمایی فضایی ابرقدرت ها

ماهنامه دانشمند - محمدرضا رضایی: اوایل عصر فضا هر وقت اخباری از ماموریت فضایی در رسانه ها منتشر می شد، منبع این خبرها دو کشور بیشتر نبودند؛ شوروی یا ایالات متحده آمریکا. تقریبا دو دهه زمان لازم بود که کم کم سروکله کشورهای دیگر نیز در حوزه فناوری فضایی جهان پیدا شود که به اهمیت این صنعت پی ببرند و برای پیشرفت در آن سرمایه گذاری کنند.

تاکنون بیش از ۷۰ کشور صاحب ماهواره اند اما فقط ۱۰ کشور در جهان توانایی طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره به مدار زمین را دارند. در اینجا این سوال پیش می آید که قدرت و برتری در صنعت فضایی جهان چگونه تعریف می شود؟ کدام کشورها را می توان به عنوان قدرت فضایی برشمرد؟ و جایگاه ایران در فناوری فضایی جهان کجاست؟ در این مقاله قصد داریم چند معیار مهم را در ارزیابی توانمندی کشورها معرفی کنیم و سپس نگاهی به توانمندی های فضایی کشورهای قدرتمند فضایی داشته باشیم.

قدرت فضایی را چگونه می سنجند؟

قدرت در عرصه فناوری فضایی مانند هر چیز دیگری در جهان تعریف ساده ای دارد. کشورهایی که فناوری های پیشرفته تری در اختیار داشته باشند و در عین حال درآمد بیشتری در حوزه فضا کسب کنند، در دسته ابرقدرت های فضایی قرار می گیرند. کشورهایی مانند روسیه و آمریکا به عنوان ابرقدرت های سنتی فضا همچنان در جهان شناخته می شوند.

این در حالی است که در سال های اخیر سازمان فضایی اروپا، چین، ژاپن و به تازگی هندوستان نیز به قدرت های غیرقابل انکاری در صنعت فضایی جهان تبدیل شده اند. در کنار اینها کشورهایی مانند ایران هم برای تبدیل شدن به بازیگری موثر در این عرصه تلاش می کنند اما برای دستیابی به این جایگاه، راه سخت و دشواری در پیش است.

موسسات بین المللی مختلفی به طور دائم وضعیت صنعت فضایی را در کشورهای جهان بررسی می کنند و در قالب گزارش های سالانه منتشر می کنند. این موسسات معیارهای متعددی را برای این منظور در نظر می گیرند. این معیارها از میزان بودجه ای که هر کشور در صنعت فضایی صرف می کند تا میزان رشد فناوری در هر کشور را شامل می شود اما فناوری فضایی در دهه های اخیر به صنعتی سودآور و در عین حال راهبردی تبدیل شده است.

به طور مثال تنها در سال ۲۰۱۳، گردش مالی این صنعت در جهان بیش از ۳۱۴ میلیارد دلار تخمین زده می شود. این مبلغ حدود ۵ برابر درآمد کل صادرات نفت و گاز ایران در همان سال است. به حتم در مقاله ای چند صفحه ای در نشریه ای علمی و ترویجی امکان بررسی جزء به جزء برنامه های فضایی کشورها وجود ندارد اما در اینجا توانمندی های کشورها در عرصه فضا را در ۴ معیار پرتابگرهای فضایی، خدمات ماهواره ای، پروازهای سرنشین دار و کاوش های فضایی به طور کلی ارزیابی می کنیم.

پرتابگرهای فضایی

پرتابگرها نقش مهمی در صنعت فضایی بازی می کنند. تقریبا بدون این ابزارها امکان ارسال هیچ محموله ای به فضا وجود ندارد. یکی از اقدامات مهمی که کشورها برای تصاحب سهم بیشتری در بازار پرسود پرتاب محموله های فضایی انجام داده اند، «تجاری سازی» پرتابگرها بوده است. منظور از تجاری سازی، بالا بردن ضریب امنیت و اطمینان پرتابگرها و نیز مقرون به صرفه کردن آنها برای ارسال محموله های مختلف به فضاست.

خدمات ماهواره ای

اگر روزی تمام ماهواره ها از کار بیفتند، زندگی در زمین تقریبا فلج می شود. ماهواره ها طیف گسترده ای از نیازهای روزمره ما را در زمین پوشش می دهند. شرکت های فضایی ماهواره های مختلف مخابراتی، رادیو - تلویزیونی، هواشناسی، ناوبری و سنجش از راه دور را ساخته و به فضا پرتاب می کنند. میلیون ها کاربر و مصرف کننده در جهان با خرید خدمات هر یک از این ماهواره ها درآمد قابل توجهی را به حساب شرکت های خدمات ماهواره ای سرازیر می کنند.

پروازهای سرنشین دار

اعزام انسان به فضا نیازمند طراحی و ساخت فضاپیماها و پرتابگرهای بسیار ایمنی است که بتوانند امنیت جانی فضانوردان را در مدت سفر فضایی تامین کنند. از اینها مهم تر برای انجام پروازهای سرنشین دار به زیرساخت های گسترده ای نیاز است. مراکزی برای آموزش فضانوردان، مراکزی برای طراحی، ساخت و پرتاب فضاپیما، مراکز و تجهیزات پیشرفته ای برای پشتیبانی ماموریت های سرنشین دار و ... نمونه هایی از زیر ساخت های بزرگی است که برای اعزام انسان به فضا ضروری می نماید.

روسیه و آمریکا برای حدود ۴۰ سال در جهان تنها کشورهایی بودند که توانایی ارسال فضانورد به فضا را داشتند و از سال ۲۰۱۳ چین نیز به جمع آنها پیوست.

کاوش های فضایی

ماموریت های کاوشی در فضا را می توان جذاب ترین و جسورانه ترین برنامه های فضایی دانست. معمولا ماموریت های کاوشی در فضا چکیده ای از پیشرفته ترین فناوری های موجود در صنعت فضا هستند. از این رو این ماموریت ها هم برای دانشمندان و مهندسان و هم برای مردم عادی از جذابیت های خاصی برخوردارند ولی این تنها یک روی سکه است؛ روی دیگر کاوش در فضا عرصه ای برای «نمایش قدرت» و «پیشتازی» در صنعت فضایی و کشف ناشناخته هایی است که در آینده می تواند ضامن اقتدار یک کشور باشد.

به طور مثال کشوری مانند هند با قرار دادن نخستین مدارگرد خود در مدار مریخ، تصویر موثر و شکوه مندی از توان پرتابگرهای فضایی اش را برای جهانیان به نمایش گذاشت یا هنگامی که فضاپیمای آمریکایی «افق های نو» در تابستان امسال برای نخستین بار تصاویر و داده های حیرت انگیزی را از سیاره کوتوله پلوتو در فاصله ۴ میلیارد کیلومتری به زمین مخابره کرد، بار دیگر پیشتازی خود را در اکتشاف ناشناخته های منظومه شمسی نشان داد؛ ماموریتی که تاکنون هیچ کشوری آن را تجربه نکرده است.

جغرافیای فضایی جهان!

جغرافیای فناوری فضایی جهان را می توان به چهار قاره بزرگ تقسیم کرد. قاره اول مربوط به ابرقدرت هایی فضایی است؛ کشورهایی که صاحب پیشرفته ترین صنایع فضایی بوده و بخش بزرگی از بازار این صنعت را در اختیار دارند. آمریکا، روسیه، چین، ژاپن و کشورهای عضو سازمان فضایی اروپا در قاره ابرقدرت های فضایی جهانند. اینها کشورهای پیشتازی هستند که تقریبا در تمام عرصه های صنعت فضایی حرف های زیادی برای گفتن دارند.

فاز دوم کشورهایی را شامل می شود که عنوان «قدرت های نوظهور فضایی» را یدک می کشند. روند توسعه فناوری فضایی در این کشورها به گونه ای است که در آینده بسیار نزدیک می توانند نقش موثری در بازار جهانی بازی کنند. هندوستان، کره جنوبی و شمالی، برزیل و ایران از جمله مهم ترین مدعیان این قاره هستند. البته در این بین هندوستان نسبت به بقیه، بسیار پیشرفته تر و پیشتازتر است.

در این میان، کشوری مانند پاکستان با وجود پتانسیل بالایی که برای توسعه برنامه های فضایی دارد، فعالیت های خود را به چند شاخه کوچک (بیشتر با ماهیت نظامی) محدود کرده است.

قاره سوم کشورهایی هستند که بیشتر از آن که به دستیابی به فناوری فضایی فکر کنند، ترجیح می دهند «مصرف کننده» باشند اما برخی از این کشورها طرح های بلندمدتی برای ورود به صنعت فضایی دارند. به طور مثال ترکیه و امارات متحده عربی در همسایگی کشورمان برنامه هایی را برای سرمایه گذاری در بخش صنعت فضا دنبال می کنند.

اما کشورهای قاره چهارم، هیچ برنامه ای برای فعالیت فضایی ندارند و اغلب، کشورهایی هستند که از لحاظ مالی و فرهنگی در سطح بسیار پایینی قرار دارند.

NASA

سطح فناوری فضایی در آمریکا به جرأت یک سر و گردن از سایر کشورهای جهان بالاتر است. این کشور در صنعت فضایی توسعه همه جانبه ای داشته و بیشتر از هر کشوری در جهان در این زمینه هزینه می کند. بودجه فضایی آمریکا چیزی در حدود 19 میلیارد دلار در سال است. این رقم به تنهایی بیشتر از بودجه سازمان فضایی اروپا، روسیه و چین است.

یکی از ابتکارات جالب امریکا در یک دهه گذشته، تقویت شرکت های خصوصی و مشارکت بیشتر و موثرتر آنها در برنامه های فضایی این کشور است. ناسا به واسطه این ابتکار عمل تقریبا در 5 سال آینده صاحب ناوگان کاملی از پرتابگرها و فضاپیماهای سرنشین دار ایمن و ارزان قیمتی شده است که توسط بخش خصوصی این کشور توسعه پیدا کرده اند.

به طور مثال فضاپیماهای سرنشین داری که در شرکت های اسپیس ایکس و بوئینگ در حال توسعه اند، به زودی کار انتقال فضانوردان آمریکایی را به ایستگاه فضایی بین المللی انجام می دهند. ایالات متحده قدرتمندترین و دقیق ترین سامانه ناوبری ماهواره ای در جهان را در اختیار دارد و تقریبا نیمی از ماهواره های فعال حال حاضر در مدار زمین متعلق به این کشور است.

RUSSIA-ROSCOSMOS

کشور روسیه یا همان شوروی سابق بسیاری از نخستین های فضایی را در کارنامه فعالیت خود دارد. این کشور آغازگر عصر فضا بود و تاکنون حضور فعال و نقش برجسته خود را در فعالیت های فضایی جهان حفظ کرده است. هر چند این کشور در برهه ای از زمان به واسطه فروپاشی شوروی دچار مشکلات عدیده ای در حفظ صنعت فضایی خودش د اما بالاخره با تدابیری که اندیشید، خطر تعطیلی را از سر منابع فضایی اش دور کرد.

روسیه پس از سال ۲۰۰۰ با پشت سر گذاشتن بحران های اقتصادی و اجتماعی، موفق به انجام برنامه ریزی بلندمدتی با هدف بازسازی صنعت فضایی شد که حضوری قدرتمند و موثرتر را در آینده برای این کشور به دنبال خواهد داشت. روسیه رکورددار بیشترین حضور فضانورد در فضا است و تقریبا نیمی از محموله های فضایی جهان از آغاز عصر فضا تاکنون از خاک روسیه به فضا پرتاب شده اند.

CHINA-CNSA

چین برنامه هایی برای فتح فضا از همان سال های آغازین عصر فضا دنبال می کرد. این برنامه ها در سال 1970 به نتیجه رسید و این کشور موفق به قرار دادن نخستین ماهواره خود در مدار زمین شد. این کشور در همان دهه 1970 برنامه استراتژیک بلندمدتی برای توسعه برنامه های فضایی خود ریخت که البته بیشتر این فعالیت ها زیر نظر وزارت دفاع آن کشور انجام می شد.

چین در سال 1993 با تاسیس سازمان فضایی، برنامه هایی فضایی خود را در ساختار جدیدی پی گرفت و به جرأت می توان گفت که در بین کشورهای جهان بیشترین رشد را در سال های اخیر این کشور داشته است؛ به طوری که در سال 2003 موفق به ارسال نخستین فضانورد خود به فضا شد و بعدها نخستین ایستگاه فضایی اش را در مدار زمین قرار داد.

چین پس از روسیه و آمریکا، سومین کشوری است که توانسته است به طور مستقل فضانورد به فضا ارسال کند. یکی از دستاوردهای جالب توجه چینی ها در اکتشافات فضایی، ارسال مدارگرد و سطح نشین به ماه بوده است. این کشور در نظر دارد تا دو دهه آینده نخستین فضانورد خود را به ماه بفرستد.

EUROPE-ESA

فعالیت های فضایی پراکنده برخی از کشورهای اروپایی موجب شد که پس از جنگ سرد، تب برنامه های فضایی در این قاره بالا برود و سرانجام بر اساس ایده ای جالب، مجموعه کشورهای اروپایی تصمیم به تاسیس سازمان فضایی مشترک گرفتند. این سازمان فضایی را که با نام اسا (ESA) می شناسیم در سال ۱۹۷۵ تاسیس شد و هم اکنون ۱۹ عضو دارد.

در میان کشورهای اروپایی، فرانسه، ایتالیا و آلمان پایه اصلی فعالیت های فضایی این قاره را تشکیل می دهند و سازمان فضایی اروپا با استفاده از پتانسیل های روسیه و آمریکا به شکلی مطلوب، به گسترش صنعت فضایی در قاره سبز دست زده است. این سازمان را به جرأت می توان نمونه بارزی از سیاست آهسته و پیوسته رفتن در امور فضایی دانست، به نحوی که کشورهای عضو در تلاش برای استفاده و بهره برداری بیشتر از فضا و بازارهای مرتبط با آن در سطح جهانی هستند.

کشورهای اروپایی در سال های اخیر در کنار توانمندی های خود در پرتابگرهای فضایی، در بازار خدمات ماهواره ای مخابراتی و رادیو تلویزیونی نیز حضور فعالی داشتند و قصد دارند در سال های پیش رو با توسعه سامانه ناوبری ماهواره ای گالیله، سهمی هم از این بازار پرسود داشته باشند.

اروپا در یک دهه گذشته، نمایش خیره کننده ای در اکتشافات فضایی از خود به نمایش گذاشته است. فرود نخستین ربات بر سطح یک دنبال دار در سال جای به همت آنها، یکی از هیجان انگیزترین لحظات تاریخ کاوش های فضایی را رقم زد.

JAPAN JAXA

ژاپن در سال ۲۰۰۳ با ادغام سه نهاد فعال خود در حوزه علوم هوافضا، سازمان فضایی خود را با نام «ژاکسا» تاسیس کرد. سازمان فضایی ژاپن به پشتوانه بیش از ۴۰ سال فعالیت این موسسات و بودجه ای معادل ۳.۵ میلیارد دلار توانست پایه و اساس طرح های بلندمدت فضایی خود را پی ریزی کند. این کشور هم اکنون به عنوان یکی از شرکای حاضر در برنامه ایستگاه فضایی بین المللی محسوب می شود.

ژاپنی ها با طراحی و ساخت واحد تحقیقاتی «کیبو» در این ایستگاه از سال ۲۰۰۷ به طور پیوسته فضانوردانی را در فضا داشته اند. این کشور در زمینه اکتشافات فضایی ماموریت های موفقی را برای کاوش خورشید، ماه و دنباله دارها در کارنامه خود به ثبت رسانده است. ماموریت های موفقی مانند سولار به خورشید، اسمارت ۱ و کاگویا به ماه و کاوشگر هایابوسا به دنباله دار هالی، از جمله این ماموریت ها به شمار می روند.

INDIA -ISRO

هند از جمله کشورهای باسابقه در انجام پرتاب های فضایی است به طوری که آژانس علوم فضایی این کشور که مسئولیت مدیریت و توسعه برنامه های فضایی هند را بر عهده دارد، در سال ۱۹۶۹ تاسیس شد. هندوستان به دلیل رقابت تسلیحاتی که با پاکستان طی سال های گذشته داشته، در زمینه توسعه موشک های بالستیک خود سرمایه گذاری کلانی کرده است و قابلیت های همین موشک ها پایه و اساس فناوری فضایی این کشور را تشکیل داده اند.

هندی ها که در اصل جدی ترین رقیب برای چین به حساب می آیند، درصدند که فاصله فناوری خود را در تمامی زمینه ها با این کشور به حداقل برسانند و به عنوان یک قدرت فضایی نه تنها در آسیا بلکه در جهان شناخته شوند.

یکی از محورهای توسعه برنامه های فضایی هند، پروازهای سرنشین دار به فضا است. این کشور از چند سال پیش برنامه هایی را برای طراحی و ساخت فضاپیمای سرنشین دار مداری آغاز کرده است و حتی نمونه آزمایشی از واحد بازگشت آن را نیز در سال ۲۰۱۰ آزموده است.

یکی از اقدامات تحسین برانگیز هندوستان در عرصه اکتشافات فضایی، قرار دادن فضاپیمای «مانگالیان» به عنوان نخستین کاوشگر فضایی آسیا در مدار مریخ بوده است. این نمایشی موفق از توان فضایی هند و پرتابگرهای آن در جهان به شمار می رود. البته هندی ها پیش از این نیز ماموریت های کاوشی در ماه انجام داده بودند.

IRAN - ISA

آغاز فعالیت های فضایی ایران تقریبا به اواخر دهه 40 خورشیدی بر می گردد اما از آن زمان تاکنون فراز و نشیب های مختلفی در راه توسعه آن وجود داشته است. تغییر و تحولات سیاسی، جنگ تحمیلی و تحریم های همه جانبه بین المللی علیه ایران، هر کدام موانع بزرگی، دست کم از نظر زمانی در راه پیشرفت این صنعت و سایر صنایع در ایران به شمار می رود.

کشور ما از لحاظ میزان سرمایه گذاری در بخش فضا در رده پانزدهم جهان قرار دارد و ایران در زمره 10 کشوری قرار داردکه توانایی طراحی و ارسال ماهواره به فضا دارد. تلاش های مهندسان ایرانی در طراحی و ساخت ماهواره ها و محموله های زیستی مختلف زیر سایه سنگین تحریم ها بسیار ستودنی است اما سطح فناوری موجود در ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته جهان بسیار فاصله دارد.

تمام ماموریت های فضایی انجام شده در ایران، تاکنون بیشتر ماهیت آزمایشی داشته اند. هنوز چه در عرصه پرتابگرهای فضایی و چه در زمینه طراحی سامانه های ماهواره ای، کشور به توانمندی های لازم برای تجاری سازی این صنعت نرسیده است. به همین دلیل در زمان حاضر فناوری فضایی ایران نه فقط توانایی برطرف کردن نیازهای داخلی را ندارد بلکه فعلا قادر نیست در بازار جهانی نیز حضور موثری داشته باشد.

به طور مثال توان پرتابگرهای فضایی ایران، قرار دادن محموله هایی حداکثر به وزن 50 کیلوگرم در مدار زمین بوده است که این میزان توانایی، به همراه ضریب اطمینان آن، در بازار جهانی به هیچ عنوان توانایی رقابت ندارد. رسیدن به این نقطه مستلزم انجام برنامه ریزی های کارشناسی بلندمدت و اجرای دقیق آنهاست. در این صورت می توان در آینده این انتظار را داشت که ایران نیز در زمره کشورهای قدرتمند فضایی قرار گیرد.