رمان های زرد و عامه پسند را شناسایی کنید

روزنامه هفت صبح - مینا نصیری: محمدرضا گودرزی (داستان نویس و منتقد)، از ۲۴ موردی می گوید که به راحتی می توانید از طریق آنها رمان های عامه پسند (زرد) را شناسایی کنید.

رمان عامه پسند همانطور که از عنوانش پیداست همیشه بین مردم طرفدار داشته. در کل همانقدر که در حوزه روانشناسی بعضی آثار به اصطلاح غیر کارشناسی و زرد طرفدار دارند، در ادبیات داستانی هم رمان های عمه پسند همیشه با اقبال اکثریت مواجه هستند.

در این گفتگو از محمدرضا گودرزی خواستیم تا نقاط مشترک در این نوع رمان ها را واکاوی کند. شناسایی این نکات باعث می شود به راحتی متوجه شوید که آیا در حال خواندن رمانی عامه پسند هستید یا خیر.

البته باید توجه داشت رمان عامه پسند به لحاظ مطالعات جامعه شناختی و مردم شناسی حائز اهمیت است اما به لحاظ کیفیت و ارزش ادبی، جایگاهی ندارد. محمدرضا گودرزی از جمله نویسندگانی است که تاکنون قریب به 10 اثر داستانی با ناشرانی معتبر چاپ کرده. همچنین نقدهای فراوان مطبوعاتی و رادیویی او نیز محققانه و دقیق است. او در حال حاضر به امر تدریس ادبیات داستانی نیز مشغول است.

خاطرم هست چند سال پیش به شکلی کاملا محققانه یکی از رمان های عامه پسند را بررسی کردید. تا آنجایی که یادم هست نشستی بود درباره یک رمان ایرانی که بهتر است اسم نبرم چون نویسنده معروفی داشت اما مهم اینجاست حدود ۲۰ مولفه ذکر کردید که چطور می شود تشخیص داد یک رمان عامه پسند است و ارزش ادبی ندارد. البته در همان جلسه اشاره کردید که رمان های عامه پسند ممکن است ارزش جامعه شناختی داشته باشند اما بحث تان درباره ارزش ادبی بود. می خواستم درباره این موارد بگویید.

- بله. من حدود ۲۴ کارکرد مشترک از داستان های عامه پسند بیرون کشیده بودم که به این ترتیب بود: ۱) وقوع حادثه ای چشم گیر مثل عشقی پرشور یا آمیخته با سوءتفاهم که به موانع سخت بر می خورد یا به مرگی مشکوک می انجامد. یعنی داستان با یک حادثه مهم شروع می شود؛ عشقی شکل می گیرد که در ادامه به سوءتفاهم می انجامد و مشکلی در راه ازدواج به وجود می آید. این باعث تعلیق می شود که خواننده در ادامه مشتاق شود ببیند این مانع چطور رفع می شود. ۲) تحریک احساسات و عواطف خواننده به کمک ترحم یا دلسوزی او نسبت به شخصیت اصلی و علاقه مند کردن او به رخدادهای زندگی از طریق اشاره مستقیم به حالت روانی شخصیت.

در واقع از طریق تعابیر کاملا آشکار، در ذهن مخاطب قضاوت ایجاد می کنند. مثلا تعابیری نظیر «با بی رحمی»، «در عین این که حق با او بود» یا «چطور می توانست این ظلم را تحمل کند؟». دقیقا نظیر اینها در رمان های عامه پسند زیاد است.

- بله. از این طریق در ذهن خواننده قضاوت ایجاد می کنند. ۳) اکثر این داستان ها حول روابط عاشقانه شکل می گیرند که با سوز و گداز و رنج وصال همراه است، در عین حال به نیازهای جوانان برای کسب ثروت، قهرمان گرایی فردی، افتخار و رشد تکیه دارد.

همین هم موجب می شود که شخصیت ها کاملا سیاه یا کاملا سفید باشند.

- در مورد بعدی همین را گفته بودم. ۴) شخصیت پردازی در این رمان ها به دو نوع ایستای خوب و بد محدود هستند؛ بی رحمی و خشونت شخصیت های منفی و مهربانی و عشق والای شخصیت های مثبت. شما در سینما هم اگر این قضیه را دنبال کنید می بینید چنین چیزی وجود دارد.

چرا به این شکل مطلق آدم ها سیاه یا سفید هستند؟

- برای این که خواننده نسبت به شخصیت منفی موضع بگیرد. ۵) ایجاد هاله ای مرموز اطراف یکی از شخصیت های خوب که خواننده فکر کند این شخصیت ایرادی دارد یا گناهکار است و در پایان متوجه شود که مبرا بوده و ایرادی نداشته. ۶) ایجاد حال و هوا با ساختن مکان های مرموز یا استفاده از توصیف های غمبار. یعنی به کمک توصیف این کار را انجام می دهد. ۷) اغلب راوی های این نوع رمان ها «دانای کل» هستند. راوی دانای کلی که همه چیز را می داند و همه چیز را توضیح می دهد. ۸) پذیرش گفتمان غالب فرهنگی و اخلاقی و تایید وضعیت موجود. یعنی آن دیدگاهی از فرهنگ و اخلاق را قبول می کنند که قدرت موجود بر آن صحه می گذارد.

همین هم باعث می شود خواننده نقد وضعیت موجود را در همان وضعیت سطحی در این رمان ها ببیند.

- دقیقا. پذیرش گفتمان غالب فرهنگی و اخلاقی، منجر به ایجاد گرایش های میانه روانه و محافظه کارانه در این نوع رمان ها می شود. اصولا نویسنده عامه پسند این وضعیت را ابدی و ثابت می داند و آن را به شکل مقرراتی از طبیعت وضع می کند که خللی در آن امکان پذیر نیست. ۹) تایید تقابل های فقر/ثروت، قدرت/ضعف، عشق/عقل، بد/خوب، راست/دروغ، هنجار/نابهنجار و حل ناشدنی نشان دادن این تقابل ها. ۱۰) ملموس کردن رخدادهای رمان از طریق اشاره به مشکلات عام و روزمره.

مثلا اینکه «چقدر قدیم همه مهربان بودند اما حالا نیستند» یا «در گذشته چقدر راحت زندگی می کردیم اما الان زندگی سخت شده».

- در واقع اشارات سطحی به گرانی، فقر و این موارد. گاهی هم به مسائل روز به شکل گذرا اشاره می کنند تا توهم امروزی بودن یا به روز بودن را ایجاد کند. در کنار این قضیه شخصیت ها برای از بین بردن مشکلاتی که به آنها اشاره می شود، کنش عمقی ندارند. کاری نمی کنند. خودشان را با شرایط تطبیق می دهند. ۱۱) استفاده از روانشناسی عامیانه و همه فهم برای توصیف حالت های عمومی شخصیت ها تا خواننده با آنها همسان پنداری کند و حس همدلی او تحریک شود. ۱۲) در مسائلی که اختلاف بین نسل گذشته و نسل جدید مطرح می شود، در این رمان ها عموما جانب جوانان گرفته می شود.

چرا؟

- برای اینکه مخاطب اصلی این نوع رمان ها، همین گروه هستند. برای همین نویسنده ناخودآگاه در این نوع رمان ها از جوان ها در این نوع مسائل جانبداری می کند. 13) پایان خوش. اغلب این رمان ها برای جبران ناتوانی های روانی خواننده، به پایان خوش رو می آورند. این را در تحلیل روانی قصه ها و افسانه ها هم گفته اند. افسانه ها عموما پایان خوش دارند برای اینکه نوعی احساس آرامش به مخاطب بدهند.

در افسانه ها آدم های بدبختی که نمی توانند به قدرت نزدیک شوند و در طول زندگی شکست خوردگان دائمی هستند، سر آخر طی یک اتفاق به جاه و جلال و تخت پادشاهی می رسند تا خواننده از طریق شنیدن شان به احساس آرامش برسد و به لحاظ روانی نوعی جبران ما به ازای زندگی واقعی را به همراه داشته باشد. 14) استفاده از خواب و فضاهای رویایی برای حل مشکلاتی که شخصیت در بیداری قادر به حل آنها نبوده. 15) خودآگاه بودن شخصیت ها نسبت به خواب.

مقصودتان آگاهی نویسنده است از تحمیل خواب به شخصیت های داستان برای پیش بردن آن؟

- این بحث دیگری است. نه، مقصودم این است برخلاف واقعیت روان شناختی، شخصیت داستان همیشه بعد از بیدار شدن، تمام جزییات ریز و دقیق خواب را به خاطر می آورد. 16) نفی ثروت و ظواهر مادی. 17) تبلیغ عشق به زندگی کم بسنده تا تسلیم طلبی و جبرگرایی را در روحیه خواننده تقویت کند. 18) استفاده از تصادف برای حل دشواری های رمان.

این البته یکی از مشکلات اساسی رمان های غیر عامه پسند هم هست. یعنی نویسندگان غالبا وقتی می بینند نمی توانند داستان را جلو ببرند، دست به گریبان یک اتفاق می شوند تا از این مخمصه نجات پیدا کنند. به موضوع البته بی ربط نیست چیزی که می خواهم بگویم اما همانطور که به سینما اشاره کردید، متاسفانه در سینمای ایران و فیلم هایی که داعیه هم دارند، چنین چیزی می بینیم.

- ببینید، حضور «تصادف» در رمان گاهی ضروری است اما نویسنده باید این «تصادف» را در ترکیبی زیباشناسانه ارائه بدهد در حالی که در رمان های عامه پسند، نویسنده به جای برخورد علت مند با رخداد، به عنصر تصادف روی می آورد. مثلا وقتی شخصیت داستان به یک مشکل مالی یا شغلی خورده است، ناگهان فامیلی پیر و ثروتمند پیدا می کند یا دوستی قدیمی پیدا می شود که در یک نهاد مهم کار می کند و از راه می رسد و مشکل گشا می شود. در مجموع این بحران به وجود آمده در رمان های عامه پسند به شکلی تصادفی گاهی حل می شود.

در عین حال باید دقت داشت یکی دیگر از مشکلات این نوع رمان ها، زمان بروز تصادف است. تصادف در اول داستان یک معنا دارد، در آخر داستان معنایی دیگر. ضمن این که باید توجه کرد نقش کلیدی در حل بحران داشته یا کمکی. همه اینها باید برای شناخت عامه پسند مد نظر قرار بگیرد. ۱۹) پرش های زمانی چند ساله برای پر کردن خلأهای رخدادهای بدون تمهید هنری. ۲۰) بیان هر انگیزه ای به شکل آشکار طوری که خواننده، مصرف کننده عقاید نویسنده بار بیاید. این باعث می شود خواننده برای به کار انداختن فکر خودش نیازی احساس نکند و در افزایش متن مشارکت نداشته باشد. ۲۱) انتخاب یکی از شخصیت های اصلی از میان قشر تهی دست.

یعنی قطعا یکی از شخصیت های اصلی این نوع رمان ها از اقشار پایین دست جامعه است و در تقابل با او، یکی دیگر از شخصیت ها از قشر ثروتمند است. ۲۲) تایید پذیرش نقش «زن» طبق گفتمان غالب و ظاهر ضد مرد گرفتن برخی از شخصیت ها. مثلا در اکثر این رمان ها یک شخصیت زن حضور دارد که می گوید: «مردها همه شون هوس ران هستن! بی وفا هستن! روشون نمی شه حساب کرد.» و از این نوع حرف ها. بعد جالب اینجاست نویسنده همان گفتمانی را که شخصیت علیه آن حرف زده، در رمانش تایید می کند. زنان در این نوع داستان ها به دو گروه اصلی و فرعی تقسیم می شوند. یا بی رحم و مستبد و متعصب هستند که اغلب ثروتمند و پیر هستند یا زنان مظلوم و ستم دیده و بیچاره ای هستند که اغلب زیبا و جوان هستند.

گروه سوم این زنان شخصیت های زیبا اما فتان و فریبکار هستند که به کمک جاذبه های جنسی و جسمی شان کارشان را پیش می برند. ۲۳) استفاده از بن مایه پسر یا دختر فقیری که بعدها معلوم می شود متعلق به خانواده ثروتمندی بوده یا ارث کلانی به او رسیده است و مورد آخر یعنی ۲۴) استفاده از بین مایه رمانتیک در داستان هایی که به نظر واقع گرا می رسند؛ مثل غلو در بیان احساسات شخصیت ها، اغراق در نشان دادن صبر و تحمل آنها، اغراق در ابزار عشق یا وفاداری. و همینطور استفاده از عنصر مرگ به این شکل که غالبا برای یکی از نزدیکان شخصیت اصلی اتفاق می افتد. چرا؟ برای این که حال و هوای غمبار رمان را تشدید کند. در این نوع رمان ها اغلب یکی از فامیل های اصلی شخصیت می میرد. اینها ۲۴ موردی بود که می توانید بر اساس آنها رمان های عامه پسند را شناسایی کنید.