نان لواش، لقمه جهانی!

هفته نامه همشهری جوان - احسان ناظم بکایی: نان لواش به عنوان میراث ناملموس جهانی در یونسکو ثبت شد. میراث ناملموس جهانی چیست و چرا لواش در این جمع قرار گرفت؟

«لواش، جهانی شد» این خبری متفاوت بود که بین خبرها، چشم ها را به سمت خود چرخاند. نان تخت و سبکی که جان می دهد برای لقمه شدن و ریختن انواع و اقسام خوردنی ها مثل پنیر در آن، حالا برای خودش اعتباری جهانی پیدا کرده است.ارزان ترین نان ایران که انصافا خوش خوراک و ماندگار هم هست و دردسری برای خوردنش، وجود ندارد در آخرین نشست جهانی میراث معنوی یونسکو در آدیس آبابا، پایتخت کشور آفریقایی اتیوپی، به عنوان میراثی جهانی ثبت شد؛ میراثی معنوی که حالا همه دنیا باید در حفظ و نگهداری آن کوشا باشند اما قصه و ماجرا چیست؟

«جمهوری آذربایجان، چوگان را به نام خود زد.» و «شب یلدا، قهوه خانه و... در خطر ثبت جهانی به نام همسایگان» و... این سال ها، خبرها و هشدارهایی از این دست، زیاد شنیده ایم؛ خبرهای که هم نشان دهنده غفلت ما و تلاش همسایگان برای ایجاد سابقه تاریخی هستند اما نکته مهم تر این است که اصلا پایه این ماجرا چیست؟ تا چند سال پیش خبری از این حرف ها نبود. واژه ها و عباراتی مانند میراث معنوی، میراث ناملموس، حفاظت از آثار معنوی و... چند سالی است که وارد فرهنگ واژگان میراث فرهنگی شده اند.

قدمت سازمان علمی، فرهنگی ملل متحد موسوم به یونسکو درست به ۷۰ سال پیش می رسد. ۲۵ آبان ۱۳۲۵ شمسی، اساسنامه این نهاد به تصویب ۴۶ کشور از جمله ایران رسید تا مسائل فرهنگی و هنری جهانی به صورت بین المللی مورد بحث و بررسی و حمایت قرار بگیرد. سال ها بعد، آثار مختلف در دو قالب ملموس و غیرملموس وارد لیست این نهاد جهانی شدند تا برای حمایت از آن ها هزینه شود. قدمت ثبت میراث ملموس مثل بناها به حدود ۴۰ سال پیش می رسد. در این سال ها، ۲۰ اثر فرهنگی ملموس ایران در این لیست قرار گرفت.

دشت لوت هم همین امسال به عنوان تنها اثر ایرانی میراث طبیعی یونسکو به ثبت رسید و ۱۱ اثر فرهنگی غیرملموس هم به نام ما در یونسکو ثبت شده است. ثبت میراث های مادی و طبیعی در لیست جهانی، روندی عادی دارد و براساس وجود آن اثر در کشور، ثبت می شود اما چالش بزرگ در بخش میراث های غیرملموس است که باعث تنش ها و کل کل ها بین کشورها می شود.

ارثی که در دست جا به جا نمی شود

13 سال پیش یعنی در سال 1382 شمسی بود که بحث میراث فرهنگی ناملموس در یونسکو مطرح شد. طبق تعریف یونسکو، نمادها، مراسم، آیین ها، آثار فرهنگی، مهارت ها و دانش هایی که قابلیت انتقال بین نسلی را دارند و فرهنگ ساز و ریشه دار هستند، می بایست مورد حمایت جهانی قرار بگیرند. درواقع در تعاریف جدید، برای یونسکو حالا علاوه بر ابنیه تاریخی، فرهنگ و تمدن بشری هم مهم شده بود و به غیر از ظاهر، باطن و روح فرهنگ ها هم مورد توجه قرار می گرفت اما نکته چالش برانگیز این بود که بعضی فرهنگ های مشترک به واسطه مرزهای سیاسی جدید، تعاریف فرهنگ ملی مختص به آن کشور را پیدا کرده بودند یا اثر، آیین و مراسمی در مواجهه با فرهنگ دیگر، دچار تغییراتی شده بود.

درواقع برخی آیین ها به علت تحولات و ادغام های فرهنگی، رویکرد بومی و منطقه ای پیدا کرده بودند. با این وضع، نمی شد به راحتی بناهای تاریخی، برای آثار معنوی، صاحب مشخصی یافت. خیلی مواقع هر کشوری که زودتر موضوعی را مطرح می کرد، آن موضوع به نامش زده می شد. دایره وسیع این تعریف از میراث معنوی به حدی بود که کم کم حتی غذاها، نحوه خوردن، نوشیدن و... هم در این جمع قرار می گرفت. پرونده های میراث فرهنگی ناملموس به سه صورت فهرست معرف میراث فرهنگی ناملموس بشری، فهرست میراث فرهنگی ناملموس نیازمند پاسداری فوری و فهرست اقدامات موفق پاسدارانه در یونسکو به ثبت می رسند تا مورد حمایت مالی و معنوی قرار گیرند.

حالا در آخرین نشست میراث معنوی در آدیس آبابای اتیوپی که هفته پیش برگزار شد، هم نوروز به نام 12 کشور ثبت شده، هم لواش به نام پنج کشور و هم موسیقی و جشن رامبا در کوبا، توسعه مفهوم زمان برحسب گردش خورشید در چین، «مانگال شوبهاجاترا» جشن سال نو در بنگلادش.

فرهنگ های مشترک، منطقه ای فضایی را ساخته که کشورهای همسایه در مورد یک موضوع به تفاهم و توافق برسند. اوایل، قانون هر کی زود بگوید بود، اما حالا بررسی بین مرزی انجام می شود و پرونده ها بازند و امکان کاهش و افزایش کشورها هم هست؛ مثلا در همین مورد نوروز، اول هفت کشور (ایران، هند، پاکستان، ترکیه، آذربایجان، ازبکستان و قرقیزستان) صاحب این میراث معرفی شدند اما در نشست آدیس آبابا، پنج کشور دیگر (عراق، ترکمنستان، تاجیکستان، افغانستان و قزاقستان) به آن اضافه شدند تا نوروز به عنوان بزرگ ترین پرونده میراث ناملموس بشری در یونسکو، ثبت شود.

این پنج کشور در نشستی که اسفند سال 93 در هتل لاله تهران برگزار شد، دلایلی مطرح کردند که نشان می داد فرهنگی نوروزی بخشی از فرهنگ آن ها هم هست. مسئله نوروز به قدری پیچیده بود که حتی کشورهای مختلف مدعی درباره کلمه انگلیسی ای که می خواستند روی پرونده بگذارند، دچار مشکل بودند. کلمه نوروز به زبان انگلیسی و با لهجه های مختلف با حالت های NEWROOZ، NOROWZ، NOWRUZ، NORUZ، NOROOZ، NOWRUZ و... نوشته می شد.

بخور سیر شی

نان لواش هم قصه جالبی داشت؛ سه سال پیش و در بهمن ۱۳۹۲، ارمنستان این نام و نان را به نام خودش و در قالب پرونده نانی ارمنی روی میز یونسکو گذاشت و وزارت خارجه ارمنستان هم در بیانیه ای اعلام کرد که پرونده با نام «نان لواش: چگونگی تهیه، ارزش و تجلیات فرهنگی نان سنتی ارمنستان» عامل معرفی این کشور خواهدبود. کاری که با واکنش کشورهای همسایه مثل ایران و جمهوری آذربایجان مواجه شد، چون این نان با حجم بالا و تقریبا با همین نام در کشورهای دیگر هم پخته می شد.

ارمنستان درمورد لواش پیشقدم شد اما در بیشتر دفعات این ایران بود که به عنوان پهن ترین سفره برای لواش و صاحب متنوع ترین نوع لواش ها، مسئول پرونده فرهنگ پخت نان های نازک و پهن شد تا این پرونده را با همکاری جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ارمنستان و ترکیه تهیه کند.

موضوعات میراث ناملموس به قدری متنوع و جالب اند که ایران پنج سال بعد از تاسیس این شاخه در یونسکو، کارگروه میراث ناملموس ملی را با حضور ده نهاد و وزارتخانه تصویب کرد که حالا بعد از هشت سال، بیشتر از ۱۳۵۰ اثر در لیست میراث ناملموس، ثبت ملی شده اند تا به مرور وارد پرونده های جهانی شوند. الان از راهپیمایی اربعین و سمنوپزان تا آجیل تبریز و شیشلیک شاندیز ثبت ملی شده اند تا دست کشورمان در نشست های یونسکو پیش باشد و مثل نمونه های قبلی از همسایگان زیاده خواه عقب نیفتیم.

نگاهی به اثرهای ناملموس ایرانی که ثبت جهانی شده اند

هنر نزد ایرانیان است و بس

ابنیه تاریخی ایرانی که در ۳۷ سال اخیر در میراث ملموس جهان ثبت شده اند، ۲۰ اثر است که به همراه کویر لوت، میراث طبیعی جهانی یونسکو، بیست و یک اثر می شوند. تخت جمشید، میدان نقش جهان و چغازنبیل، اولین آثار ثبت شده ایرانی در سال ۱۳۵۷ شمسی اند. از سال ۱۳۸۲ تا حالا هم ۱۷ اثر دیگر ثبت شده اند که آخرینش ۱۱ قنات بود که امسال ثبت شد. پرونده آثار ایرانی در آثار میراث ناملموس جهانی هم هفت سال است که سامان یافته است، به جز نوروز و پرونده نوروز، شامل نه اثر به شرح زیر هستند.

مراسم قالیشویان مشهد اردهال

سال ثبت: 1391

تنها مراسم مذهبی اسلامی که براساس تقویم شمسی برگزار می شود. مراسمی نمادین که همیشه در صبح دومین جمعه مهر، هزاران نفر را به مشهد اردهال در 42 کیلومتری غرب کاشان می رساند.

۱۳۲۱ سال پیش، امامزاده علی که بعد از امام صادق (ع)، دومین پسر امام باقر (ع) بود و چند سالی می شد که در کاشان و فین زندگی می کرد، در راه رفتن از فین به خاوه با حمله سپاه زرین نعل، حاکم محلی خاوه به شهادت می رسد. فینی های چوب به دست دیر می رسند و خاوه ای ها امامزاده را در قالی پیچیده و دفن می کنند. مراسم، تلفیق این حال است. فینی های چوب به دست، قالی امامزاده را از خاوه ای ها می گیرند و در چشمه نزدیک امامزاده می شویند و بر می گردند.

نقالی

سال ثبت: 1390

قدیمی ترین هنر نمایشی ایران، اجراکننده یا نقال، شعر یا نثر را با حرکات و اشارت و گاهی به همراه موسیقی و توصیف کتیبه ها و نقاشی ها بازگو می کند. نقال باید ضمن حفظ اشعار، متن ها و همچنین توانایی در بداهه گویی، مهارت سخنرانی داشته باشد. لباس نقال، لباسی ساده است.

ساخت لنج

سال ثبت: 1390

دانش ساخت این نوع قایق که مخصوص خلیج فارس و دریای عمان است، کاملا ایرانی است. قایق های چوبی که دستی ساخته می شوند و ساخت آن ها در هرمزگان و بوشهر انجام می شود. لنج ها مثل کشتی های تجاری اند و قیمت های بالایی در حد یک میلیارد تومان به بالا دارند. همین لنج ها که وسیله امرار معاش هستند، حالا دارند به نوع فایبرگلاس تبدیل می شوند و نمونه های کم کیفیت هندی و پاکستانی آن ها هم زیاد شده است. با این ثبت، نام خلیج فارس هم در فهرست آثار ناملموس جهانی ثبت شد.

تعزیه

سال ثبت: 1389

مجموعه ای نمایشی و بازسازی ای تاریخی که بیشتر برای شهادت اولیا و عزیزان از دست رفته اجرا می شود؛ نمایشی مذهبی که خیر و شر در آن مبارزه می کنند. سابقه تعزیه خوانی هم به سال ها قبل از عاشورا و ورود اسلام به ایران بر می گردد که به آن سووشون خوانی می گفتند و نمایش در آتش رفتن سیاوش اجرا می شد که وقتی سیاوش، سالم از میان آتش رد می شد، نشان بی گناهی اش بود.

در تمام این سال ها، تعزیه باقی مانده و در طول تاریخ پیش آمده و همراه خودش هنر، شعر و تئاتر را هم آورده است. یک هنر مردمی که سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده است. هنر نمایش در ایران سابقه طولانی دارد، مثل انواع سیاه بازی ها، پرده خوانی ها و... تعزیه هم چنین قدمتی دارد. از قبل از اسلام، ایرانی ها، اساطیر و حماسه هایشان را به صورت نمایش، اجرا می کردند و تصاویر جنگ هایشان را حکاکی می کردند، مثل نقش رستم شیراز که در آن دستگیرشدن امپراتور روم توسط شاه هخامنشی، روی کوه، حکاکی شده است. بعد از واقعه عاشورا هم به دلیل علاقه ایرانی ها به اهل بیت (ع)، این واقعه، رنگ و فرمی ایرانی گرفت و روایت کردن آن وارد تعزیه شد.

ورزش های زورخانه ای

سال ثبت: 1389

پهلوانی، هنر رزمی ایرانی است که ترکیبی از عناصر اسلامی، عرفان و اعتقادات کهن فارس است. این آیین شامل مجموعه حرکات ژیمناستیک و حرکات سبک ورزشی است که توسط ۱۰ تا ۲۰ نفر انجام می گیرد. هر یک از آلات ورزشی در این آیین، نشانگر یک سلاح رزمی است. گرز با میل، سپر با تخته و کباده با کمال شباهت بسیار زیادی دارند. این آیین در مکانی مقدس گنبددار با یک گودی هشت ضلعی در مرکز آن که تماشاچیان در اطراف آن قرار دارند، انجام می شود.

موسیقی نواحی خراسان

سال ثبت: 1389

حال و هوای خاص دوتارنوازان و خوانندگانی که خیلی هایشان با لباس سفید در دل کویر می نوازند و آواز می خوانند، باعث ثبت جهانی آن شده است. مجموعه ای از شعر، ادبیات، عرفان و اخلاق را دربر می گیرد.

فرش کاشان و فارس

سال ثبت: ۱۳۸۹

این دو نوع فرش بافی، به صورت جداگانه در یونسکو ثبت معنی شده اند. قالی بافی فارس با

پشم گوسفند و داری روی زمین و بدون نقشه بافته می شود. قالی کاشان را هم از پشم و ابریشم با داری عمودی می بافند.

ردیف موسیقی ایرانی

سال ثبت: ۱۳۸۸

پنج ردیف آوازی ابوعطا (با دستان عرب)، دشتی، بیات ترک (یا بیات زند)، افشاری و بیات اصفهان، اولین میراث ناملموس ایران بودند که در یونسکو ثبت شدند که در هفت دستگاه ماهور، نوا، شور، سه گاه، چهارگاه، راست پنجگاه، همایون خوانده می شوند. ساختاری کهن که قابل یادگیری است. عنوان ردیف، به مجموعه ای از قطعه هایی از موسیقی ایرانی اطلاق می شود که برای اجرا و یاددهی و یادگیری و نشان دادن قابلیت های خاصی از موسیقی ایرانی انتخاب، منظم و مرتب شده اند. هر یک از این قطعه ها «گوشه» نامیده می شود.