خانه ای برای آب؛ تاریخچه آب انبارهای ایران

ماهنامه پیشه و تجارت - نسرین نیکنام: زمانی که خبر از لوله کشی و استفاده از آب های بهداشتی و تصفیه شده نبود، آب آشامیدنی مردم از آب انبارها تامین می شد. محل هایی در دورترین نقطه از سطح زمین که گاه فاصله آن با سطح زمین بیش از ۱۵۰ یا ۲۰۰ تا پله بود که بعضا رفت و آمد به این محل ها با مشکلات زیادی همراه بود و حتی از لحاظ بهداشتی هم مشکلات عدیده ای داشت اما از آنجایی که هیچ فضایی برای نگهداری منابع آبی وجود نداشت، این آب انبارها مطمئن ترین محل نگهداری آب بود.

البته این شیوه نگهداری از آب تنها در ایران استفاده نمی شد بلکه در کشورهای یونان و روم هم این روش مورد استفاده قرار می گرفت؛ زیرا آب انبارها نقش مهمی در زندگی روزمره مردم داشتند. از سوی دیگر پیوند میان آب و آیین های مذهبی در دوران بعد از اسلام نیز در ایران ادامه یافت تا جایی که نیایشگاه های آناهید، جای خود را به مصلاهای شکوهمند خارج از شهر داد.

محل آب انبارها کجا بود

یکی از نکات قابل توجه در ساخت آب انبارها این بود که این محل ها در بافت شهرهای حاشیه کویر، مرکز آبادی ها، شهرک ها و محله ها بودند و حالا بعد از گذشت قرن ها از ایجاد این آب انبارها، این اماکن به بزرگ ترین و چشمگیرترین واحد معماری تبدیل شده اند. موضوع مهم درباره آب انبارها این است که شیوه معماری در ساختمان آب انبارها جایگاه و اعتبار خاصی دارد؛ چرا که سازندگان این واحدها با دقت و نکته سنجی بسیار به مسائل عمده ای چون میزان فشار آب بر کف و سطح آب انبار، مسئله اندود داخل بنا، تهویه، تصفیه و جلوگیری از آلودگی آب، توجه کامل داشته اند.

از سوی دیگر، هنر تزیین نمای خارجی این آب انبارها، به ویژه سردر ورودی آنها و در برخی از موارد، انتخاب اشعار جالبی برای کتیبه بالای سردر، همگی نشان می دهد که این بناها با بسیاری از ویژگی ها و روحیات ساکنان پیرامون خود، ارتباط نزدیک و مستحکمی داشته اند.

چرا مردم آب انبار ساختند

فاسد شدن آب در هوای آزاد، گرم شدن آب به علت تابش نور خورشید و تبخیر شدن آب در اثر تماس مستقیم با گرمای خورشید و جریان هوا از مهم ترین دلایل ساخت آب انبارها بود که البته بعدها این آب انبارها به چند بخش مانند خصوصی، عمومی، شهری، روستایی، قلعه ای، میان راهی و بیابانی تقسیم شدند که در ادامه کاربرد هر کدام از این آب انبارها بیان می شود.

آب انبارهای خصوصی

محل اصلی آب انبارهای خصوصی، خانه های شهری و روستایی بود که عموما در زیر ساختمان یا در زیر سطح حیاط ساخته می شدند. مخازن این آب انبارها معمولا مکعب یا مستطیل شکل بودند و سقفی مسطح یا گهواره ای داشتند.

در این نوع آب انبارها اگر مخزن زیر حیاط خانه ساخته می شد، برداشت آب از آنها با دلو و از راه دریچه ای که در سقف یا نزدیک به سقف بود به وسیله تلمبه دستی انجام می گرفت اما چنانچه مخزن در زیر قسمت مسکونی ساخته می شد، معمولا دسترسی به آب از طریق پاشیر صورت می گرفت. این مخازن، عمدتا یک هواکش یا بادگیر برای تهویه داشتند که تا بام خانه ادامه داشت و گنجایش برخی از این آب انبارها برای تامین مصرف سه تا چهار سال یک خانه، کافی بود.

آب انبارهای عمومی

آب انبارهای عمومی بیشتر بناهای بزرگ و چشمگیری داشتند که سازندگان آنها حکام و اعیان یا مردان نیکوکار محلی بوده اند که هزینه ساخت آنها را از بیت المال یا از اموال خویش می پرداختند که البته خود این آب انبارها به چند بخش آب انبارهای شهری، روستایی، قلعه ای، میان راهی و بیابانی تقسیم می شدند.

آب انبارهای شهری

آب انبارهای شهری معمولا در مراکز محله ها و در کنار اماکن مذهبی، آموزشی، رفاهی و تجاری ساخته می شدند. نمونه های بازمانده از این آب انبارها نشان می دهد که آنها نسبت به انواع دیگر، دارای ظرفیت بیشتری بوده و می توانستند نیاز محلات پر جمعیت شهری را برای ماه ها تامین کنند. اهمیت حیاتی این بناها موجب می شد که در انتخاب نوع مصالح و کیفیت ساختمان آنها دقت شود و افزون بر بخش ها و اجزای ضروری، جلوخان هایی بزرگ، سردر و هشتی، پله های پهن، بادگیرهای بلند و همچنین تزیینات گوناگون در آنها به کار رود.

آب انبارهای روستایی

آب انبارهای روستایی عموما در میدان های مرکزی روستاها ساخته می شدند. این آب انبارها معماری بسیار ساده ای داشتند و از مصالح موجود در محل و بیشتر بدون تزیینات و پیرایه ها، شکل می گرفتند. از نمونه های شناخته شده این آب انبارها می توان به آب انبار حاج سید حسین در آبادی خنک (خونک) و آب انبار دو راه در آبادی رحمت آباد استان یزد اشاره کرد.

آب انبارهای قلعه ای

آب انبارهای میان راهی بسیار ساده و اغلب به صورت حوض های سرپوشیده اند. مخزن آنها نسبتا کوچک و عمیق است و به شکل چاهی سریع در قسمت مرکزی آب انبار ساخته می شده است. برخی از آنها به نحوی با مجموعه بناهای قلعه ترکیب شده اند که بتوانند آب باران که روی بام ها و صحن قلعه روان می شود، جمع آوری و ذخیره کنند. معماری آب انبارهای داخل کاروانسراها را می توان تاثیر گرفته از این نوع آب انبارها دانست و در این گروه مطالعه کرد. این بناها معمولا به صورت حوض هایی سرپوشیده در میان حیاط و روی محورهای اصلی کاروانسرا ساخته می شدند.

آب انبارهای میان راهی

این آب انبارها معمولا در مسیر جاده های کاروان رو و در کنار کاروانسراها شکل می گرفتند. آنها مخازن استوانه ای و پوشش گنبدی دارند و برخی نیز اتاق و کلاه فرنگی هایی برای استراحت مسافران و خواندن نماز دارند. از نمونه آب انبارهای میان راهی می توان به آب انبارهای حوض بلند وزیر بر سر راه یزد به مشهد و آب انبار حاج حسین معمار در جاده یزد به تهران، اشاره کرد.

آب انبارهای بیابانی

آب انبارهای بیابانی معمولا در بیابان های خشک و به منظور سیراب کردن دام ها ساخته می شدند. مخازن این آب انبارها معمولا چهارگوش ساخته می شدند و دیوارهای شان حدود دو متر بالاتر از سطح زمین بوده.

نمادی برای منطقه

معماری آب انبارها متناسب با سبک معماری منطقه بود

نعمت الله عبدوس، کارشناس میراث فرهنگی: آن زمان هایی که ساخت آب انبار رواج زیادی پیدا کرد، یکی از نکاتی که بسیار به آن اهمیت داده می شد نوع معماری آن بود که معماران، این آب انبارها را با الگو گرفتن از سبک های معماری محلی و متناسب با آب و هوای منطقه می ساختند. البته سازندگان به نکاتی چون میزان فشار آب بر کف و سطح آب انبار، تهویه، تصفیه و جلوگیری از آلودگی آب توجه کامل داشته اند، هر چند که این سازه ها در بالادست حمام های عمومی ساخته می شد که آلودگی از طریق آب استحمام وارد آب نشود.

جالب است که بدانید نام و شیوه نگهداری از این آب انبارها در هر استان و شهری متفاوت بود؛ به عنوان مثال در سمنان مردم به آب انبار «مزنبل» می گفتند و یکی از این مزنبل ها ساختمان سرایداری داشت. ساخت و نگهداری آب انبار توسط افراد خیر و مردم انجام می شد و دولت در آن نقشی نداشت. همچنین مراقبت از بچه ها برای جلوگیری از هدررفت آب، هشدار به مردم در زمان مورد نیاز برای حجم و کیفیت وضعیت آب، تمیز کردن اطراف و راه پله های آب انبار، روشن کردن و نصب چراغ مخصوص با نام چراغ موشی در پله های پائینی آب انبار یک ساعت قبل از نماز مغرب از وظایف سرایدارها بود.

یکی از مشکلاتی که مردم برای استفاده از این آب انبارها داشتند پله های زیاد آن بود که رفت و آمد را برای مردم به ویژه افراد مسن سخت کرده بود؛ از این رو در دو طرف ورودی آب انبار سکوهای سنگفرشی بود برای نشستن که معمولا افراد کهن سال از آنها استفاده می کردند که در فرهنگ معماری به آنان پیرنشین نیز می گفتند و پیرمردها و پیرزن ها و کسانی که توان پایین رفتن از پله های آب انبار و بالا آمدن از آنها را نداشتند روی این سکوها می نشستند و از جوانان برای پر کردن کوزه کمک می گرفتند.

مدیریت آب انبارها حساب شده و با برنامه ریزی بوده است؛ یعنی در زمستان کار آب گیری آنها انجام می شد تا در فصل های بعدی به ویژه تابستان که مردم به آب بیشتری نیاز داشتند از آن استفاده کنند. همچنین آب حدود چند ماهی در داخل آب انبار می ماند. یعنی این آب با خیساندن دیوارها، گرمای خود را از دست داده و از ماه اردیبهشت به بعد می توان گفت به جرأت از آب های داخل یخچال و منزل خنک تر و گواراتر بود.

با علم به این موضوع که اگر آب را برای چند ماه در جای بسته ای که امکان تهویه ندارد قرار دهیم بد بو و متعفن می شود، سازندگان آب انبارها برای جلوگیری از این اتفاق بادگیر می ساختند. همچنین بام آب انبارها گنبدی شکل و سقف راه پله طاق ضربی بود و معمولا هر دو سال یک بار اندود کاه گل آن تجدید می شد. این کار حداکثر تا آخر مهر ماه باید انجام می گرفت.

آب انبارهای ایران

تهران

سید اسماعیل، صاحب ایوان، بابا نوذر، یوزباش، سید ولی، امامزاده یحیی، رضاقلی خان، چهل تن و کوچه غریبان.

یزد

آب انبار ستم گیو ، شش بادگیری و آب انبار تکیه امیر چقماق

فارس

آب انبار کل (برکه کل) در شهرستان گراش

مرکزی

آب انبار حاجی میرزا حسین عاملی، بلور تفرش، حاج مهدی نراق، مهدی آباد دلیجان

سمنان

آب انبار قلی و سرخه، آب انبار ده نمک، آب انبار کارخانه

بندرعباس

آب انبارهای برکه باران

کیش

یک آب انبار دو قلو با پنج بادگیر به سبک معماری سنتی یزدی

مشهد خوسف

آب انبارهای حوض لقمان، حوض میرزا ناظر، بالا کوچه و چهل پایه، آب انبار حاج رفیع و کربلایی خدیجه

قزوین

آب انبارهای حاج کاظم و سردار بزرگ

قم

آب انبار البرز و پاچیان

کاشان

آب انبار سید حسین دخان، آب انبار حاج سید حسین صباغ، آب انبار حکیم هارون

خراسان شمالی

آب انبار ۳۰۰ ساله شهر صفی آباد

آب انبارهای پیش از دوره صفوی

آب انبارهایی هستند که تقریبا فاقد تزیینات سردر بوده و عمدتا سقف منبع آنها به صورت طاق و چشمه و با گنبدی و نیمه گنبدی (تیز و پخ) پوشش شده اند. به طور کلی این آب انبارها از عمق نسبتا زیادتری نسبت به سایر آب انبارها برخوردارند و دارای سردر ورودی ساده و بی پیرایه و بدون تزیین هستند.

آب انبارهای دوره صفوی

آب انبارهایی هستند که سردر تزیینی دارند. هر چند که این تزیینات ساده و بی پیرایه است. این گروه از آب انبارها اکثرا در محل مخزن خود دارای دو یا چند ستون هستند و سقف اکثر آنها به صورت تخت، پوشش شده و بر روی سقف آنها مساجد و تکایا بنا شده اند و این از خصوصیات آب انبارها در زمان صفوی است.

آب انبارهای دوره قاجار

آب انبارهایی هستند که از لحاظ تاریخی تقریبا در اوایل دوره قاجار و بعد از زلزله سال ۱۹۲ ه.ق بنا شده اند. این دسته از آب انبارها اکثرا با سردرهای تزیینی جلوه و شکوه خاصی دارند.

آب انبارهای عصر حاضر

آب انبارهایی هستند که اخیرا (قرن اخیر) بنا شده و سردر ورودی اکثر آنها فاقد تزیینات کاشی کاری بوده و در ساخت آنها مصالح نو همچون آجرهای استاندارد، سیمان و گچ به کار گرفته شده است.