روایت یک فیلم‌ساز جوان از‌ پرویز تناولی

روزنامه شرق - فرانک آرتا: سروناز علم‌بیگی، ‌مستندساز، نقاش، ‌فارغ‌التحصیل رشته نقاشی است و از سال ۱۳۷۹ فعالیتش را به‌عنوان هنرمند مستقل آغاز است. آثار او در نمایشگاه‌ها، موزه‌ها و جشنواره‌های متعدد در جهان به نمایش درآمد. آشنایی و گرایش او به مستندسازی از سال ۱۳۹۱، جهان حرفه‌ای‌اش را دستخوش تغییر كرد. ثبت و ضبط امر واقع با دوربین و رسیدن به حقیقت راهی دیگر است برای او تا به کشف، درک و بیان پیچیدگی‌های درون انسان بپردازد. سروناز علم‌بیگی علاقه‌مند به فلسفه و روان‌شناسی است. علم‌بیگی درباره خود و آثارش چنین تحلیلی دارد: «نقاشم و مستندساز. از طریق نقاشی‌هایم پیچیده‌گی‌های جهان درون را کشف می‌کنم و برای آشنایی با جهان بیرون از فیلم‌سازی مستند کمک می‌گیرم. برخورد این دو جهان را معمولا دستمایه کارهایم قرار می‌دهم».

اخیرا، نمایشگاه «پرویز تناولی و شیرهای ایران» در موزه هنرهای معاصر تهران به نمایش در آمده است. در این نمایشگاه ۱۴۷ اثر از آثار پرویز تناولی ارائه شده که شامل ۵۱ تابلوی نقاشی، ۲۱ تخته فرش، ۶ مجسمه فلزی، ۶۰ مجسمه سرامیک و ۹ عدد جواهرات است. همچنین، ۱۵۳ اثر از مجموعه آثار تناولی شامل فرش، قفل، سنگ وزنه، شیر آب، سکه، شیر سنگی و پوسترهای مذهبی در آن به ‌نمایش درآمده است. در این نمایشگاه، ۶۳ اثر از موزه‌ها و مجموعه‌های شخصی به امانت گرفته شده که شامل ۲۷ اثر از موزه ملی ایران، پنج اثر از موزه هنرهای معاصر تهران، ۱۰ اثر از موزه رضا عباسی، سه اثر از موزه نقاشی پشت شیشه و ۱۸ اثر از مجموعه‌داران است.

نمایشگاه «پرویز تناولی و شیرهای ایران» تا هفت شهریور در موزه هنرهای معاصر تهران برپاست. در این نمایشگاه چندین‌بار فیلم «نقطه و شیر» که به زندگی و آثار پرویز تناولی می‌پردازد، به نمایش درآمد. ضمنا قرار است همین دوشنبه و دوشنبه آتی این فیلم بار دیگر در موزه هنرهای معاصر تهران به نمایش درآید.

پرویز تناولی (زاده سه فروردین ۱۳۱۶) مجسمه‌ساز، نقاش، پژوهشگر و مجموعه‌دار ایرانی است. از وی به‌عنوان یکی از پیشگامان مکتب سقاخانه یاد می‌شود. مجموعه آثار او همچون مجسمه‌های «هیچ»، «دست‌ها» و «قفل و قفس» در زمره معروف‌ترین آثار پرویز تناولی قرار دارد. مجموعه مجسمه‌های «هیچ»، محبوبیت زیادی در حراج‌های بین‌المللی خریدوفروش آثار هنری دارد. از این رو، برخی از مجموعه‌داران هنری و مشهورترین موزه‌های جهان، اقدام به جمع‌آوری آثار پرویز تناولی برای مجموعه‌هایشان کرده‌اند. تناولی به فرهنگ عامه و نشانه‌های آن علاقه بسیاری دارد و به همین دلیل می‌توان موتیف‌های ایرانی را در آثار این هنرمند به وضوح ديد. به بهانه ساخت فیلم «نقطه و شیر»، با سروناز علم‌بیگی گفت‌وگویی کردیم که می‌خوانید: ‌

چرا برای ساخت فیلم مستند پرتره، هنرمندی همچون پرویز تناولی را انتخاب کردید؟

این فیلم به سفارش بهزاد حاتم (گالری ۱۰) به منظور همراهی برای برگزاری نمایشگاه پرویز تناولی و شیرهای ایران در موزه هنرهای معاصر تهران به من داده شد و خودم شخصا تصمیمی برای ساخت این فیلم نداشتم. باید اضافه کنم، دلیل پذیرفتن این سفارش برای من این بود که پرویز تناولی از شناخته‌شده‌ترین هنرمندان کشور من است. مجموعه مجسمه‌های او همواره محبوبیت زیادی در حراج‌های بین‌المللی داشته است، آشنایی با زندگی او از نزدیک و روش برخورد با آثار و افکارش این امکان را برای من که از هنرهای تجسمی وارد سینمای مستند شده‌ام، اين فرصت را فراهم می‌کرد تا بتوانم سؤال‌های متعددی را که در دوران دانشجویی و حتی بعد همیشه در ذهنم داشتم، در زندگی‌اش ببینم و شاید جواب بگیرم.

وقتی به‌عنوان فیلم که «نقطه و شیر» است توجه می‌کنیم، در مقایسه با نوع آثار تناولی، به نظر می‌رسید بهتر می‌شد می‌گفتیم «حرف و شیر». چون تجلی حروف همچون «هیچ» در کارهای آقای تناولی بیشتر انعکاس دارد. دلیل شما از انتخاب این اسم چه بود؟

مرحله ابتدایی تحقیق این فیلم با کتاب‌های نوشته‌شده پرویز تناولی شروع شد، در کتاب گرافیک سنتی ایران طلسم، نشر بن گاه، آمده:

نقطویه از سلسله‌های مهم درویشی است که در قرن هشتم بنیان آن ریخته شده است. نقطوی‌ها پیدایش هر چیزی را به نقطه ربط می‌دادند و عقیده داشتند نقطه نهایت همه نهایت‌هاست، زیرا او را نه طول است نه عرض و نه عمق.

هم‌زمان با مطالعه این کتاب، به دنبال کلمه‌ای می‌گشتم تا بتواند به تنهایی تمامی اندیشه‌ها و نگاه هنری پرویز تناولی را در بر بگیرد، به نظرم نقطه این کاربرد را در این فیلم به خوبی دارد.

در کلیت فیلم از تصاویر آرشیوی قدیم و تک‌برگه‌های منقش هنری بهره بردید. این متریال را چگونه به دست آوردید؟

تصاویر آرشیوی در این فیلم متعلق به موزه پرویز تناولی است.

چرا روایت اول نقش را انتخاب کردید و از صدای آقای تناولی در گفتار فیلم بهره بردید؟

هدف من از ساختن این فیلم آشنا‌کردن مردم با انگیزه‌ها، الهام و جست‌وجو‌گری هنرمند موفق کشورم است.

پرویز تناولی در سال‌های کاری‌اش به دنبال چیز‌هایی بوده، چیزهایی که شاید بهانه‌ای است برای معنابخشی به زندگی یک هنرمند.

این فیلم جست‌وجوی هنرمندی کنجکاو را نشان می‌دهد که با الهام‌گرفتن از منابع ایرانی معنای جدیدی از آنها متولد می‌کند. فیلم نقطه و شیر با روایت پرویز تناولی از افتادن فرهاد کوه‌کن از کوه و ساختن مجسمه‌ای با همین عنوان شروع می‌شود. دلیل من برای استفاده از گفتار به ‌جای مصاحبه از آقای تناولی این بود که به‌تدریج با یادآوری خاطرات به‌امروز و روزهای قبل از برگزاری نمایشگاهش برسیم، بیشتر شبیه به مرور ذهنی بود که هنرمند با خود از خاطراتش دارد.

ایده جالب انیمیشن را به چه دلیل در فیلم به کار بردید؟

در این فیلم، چهار وجه پرویز تناولی به یک اندازه را مهم است.

انیمیشن‌ها که از مجموعه عجایب‌العالم است، به پرویز تناولی نقاش اشاره دارد. این انیمیشن‌ها شکست‌هایی در فیلم ایجاد می‌کند که باعث تلطیف و تنفس لابه‌لای فیلم می‌شود.

به نظر شما، این فیلم جدا از نمایشگاهی که حالا در موزه هنرهای معاصر تهران است، می‌تواند به‌طور مستقل کارکرد داشته باشد؟

به نظرم این فیلم می‌تواند در هر جایی نشان داده شود و محدودیتی شامل آن نمی‌شود.

به‌ غیر از کتاب «آتلیه کبود»، از چه منابع دیگری در این فیلم استفاده کردید؟

گرافیک سنتی ایران طلسم، نشر بن‌گاه، عجایب عالم، نشر بن‌گاه، سنگ قبر، نشر بن‌گاه، فرش، نشر بن‌گاه و قالیچه‌های تصویری ایران.

چرا در سکانس انتهای فیلم تنها پلانی که از آقای تناولی می‌بیینیم دور است. چرا به هنرمند بیشتر نزدیک نشده‌اید؟

هنرمند هنرهای تجسمی همیشه نزدیک به اثرش ایستاده، فکر می‌کنم این درست‌ترین جا برای او است.

هیچ‌چیز آن دو را نباید از هم جدا کند، این تفاوت یک مجسمه‌ساز با یک هنرپیشه یا کارگردان سینما است که نزدیک به لنز دوربین قرار می‌گیرند.

به هنرمند مجسمه‌ساز هیچ‌چیز نزدیک‌تر از اثرش نیست، این نزدیکی یک پیوند عاشقانه است. در سکانس پایانی فیلم، من یک مشاهده‌گر بودم و خالقی را می‌دیدم که عزیزترینش را روانه شهر می‌کند. بنابراین، نزدیک‌ترشدن من به آن دو می‌توانست دخالت جدی باشد برای یک خداحافظی.