سایه روشن کارنامه احزاب در جریان کودتا
بنا به گفته مشهور، احزاب در ایران، سابقه چندان درخشانی ندارند و با وجود حضور فعال در بسیاری از حوادث تاریخی پس از انقلاب مشروطه، نتوانسته‌اند آن‌طور که باید و شاید، تأثیرگذار باشند. همین مسأله، باعث شده است، بسیاری از پژوهشگران، درباره دلایل ناکامی احزاب ایران، قلمفرسایی و اظهار نظر کنند؛ اظهار نظرهایی که بی‌تردید، بخش مهمی از آنها را می‌توان به مثابه یک واقعیت پذیرفت؛ واقعیتی که البته، جای طرح همه آنها در این یادداشت نیست.
روزنامه ایران:احزاب، به‌عنوان لیدرهای سیاسی جامعه و هدایت‌کنندگان مردم در سویه‌گیری‌های سیاسی، نتوانستند اختلافاتشان را کنار بگذارند و یکصدا، برای حفاظت از منافع ملی، وارد میدان شوند. آیا ریشه این ناکامی و ناتوانی را باید در وابستگی برخی احزاب ایران به بیگانگان، بی‌تجربگی گروهی دیگر و جاه‌طلبی تعدادی از سیاستمدارانی که سکان هدایت چند حزب را در دست داشتند، جست‌وجو کرد؟ بی‌تردید، این دلایل، در کنار علت‌های دیگر، زمینه‌ساز این سقوط بود.
سیاست‌هایی که بعضاً ناکارآمد بود
در این میان، رویکردهای سیاسی و تقنینی دکتر مصدق، پس از قیام ۳۰ تیر و تثبیت قدرت وی به‌عنوان مقتدرترین نخست‌وزیر عصر مشروطیت ایران، در تزلزل شرایط بی‌تأثیر نبود. طبق اسناد جدیدی که توسط وزارت خارجه امریکا، چندی پیش منتشر شد، دکتر مصدق در روزهای پایانی حکومتش، بخش مهمی از یاران قدیمی خود را از دست داده بود؛ او دیگر حمایت آیت‌الله کاشانی را نداشت؛ مکی او را همراهی نمی‌کرد و تعدادی از چهره‌های قدیمی و تأثیرگذار جبهه ملی، میانه‌شان با نخست‌وزیری که مأمور اجرای قانون ملی کردن صنعت نفت ایران به حساب می‌آمد، «شکرآب» شده بود.
حزب ایران؛ مدعی ناتوان
بنیانگذاران حزب ایران مدعی هستند که آن را در بهمن ۱۳۲۲ تأسیس کرده‌اند. اعضای حزب ایران، عمدتاً استادان دانشگاه و روشنفکرانی بودند که به تفکرات ناسیونال - سوسیالیستی علاقه داشتند. از معروفترین اعضای این حزب، در نخستین سال‌های فعالیت، می‌توان به احمد زیرک‌زاده، حسین مکی، کاظم حسیبی، نظام‌الدین موحد و مهندس فریور اشاره کرد که نفر آخر، نخستین نماینده حزب ایران بود که در اسفندماه سال ۱۳۲۲، به مجلس شورای ملی راه یافت و وکیل دوره چهاردهم شد. حزب ایران در سال‌های فعالیت خود، با احزاب متعددی ائتلاف کرد.
حزب ایران در سال ۱۳۲۸ به عضویت جبهه ملی درآمد و یکی از نخستین احزابی بود که عضویت در این جبهه را پذیرفت. با وجود این، تعدادی از شخصیت‌های برجسته حزب، در ماه‌های پایانی حکومت دکتر مصدق، از حزب جدا شده بودند و باقی‌مانده‌ها، از آن دست سیاستمدارانی نبودند که بخواهند برای اعتقاداتشان، خون بدهند! حزب ایران، ظاهراً تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، طرفدار مصدق باقی‌ماند. اما بعدها، طبق اسناد موجود، بسیاری از اعضای آن، به ارتباط گسترده با امریکا گرویدند و به آرمان‌هایی که مدعی آن بودند، پشت کردند و با رژیم شاه به همکاری پرداختند.
سومکا؛ نژادپرستان کودتاچی
داوود منشی‌زاده، یکی از عجایب روزگار بود! پدرش، میرزا ابراهیم، در کودکی، همراه خانواده‌اش، از ایروان به ایران مهاجرت کرد و بعدها، یکی از مشروطه‌خواهان معروف شد. اما مدتی بعد، با پایه‌گذاری «کمیته مجازات»، یکی از ناشناخته‌ترین و مخوف‌ترین تشکیلات سری ایران عصر مشروطه را ایجاد کرد و به جان مقاماتی افتاد که با مرامنامه یا احتمالاً مقاصد اقتصادی سران کمیته، سر ناسازگاری داشتند! پسر چنین مردی، در دوران قدرت گرفتن نازی‌ها، سر از آلمان درآورد و عضو حزب نازی آلمان شد.
سومکا بشدت مخالف حزب توده، به‌عنوان نماد مارکسیسم در ایران بود. آنها در ابتدای کار، به طرفداری از نهضت ملی شدن صنعت نفت پرداختند، اما کمی قبل از کودتای ۲۵ مرداد، یعنی نسخه A کودتای ۲۸ مرداد، سران حزب، از جمله منشی‌زاده، توسط دولت دکتر مصدق بازداشت و روانه زندان شدند. این اقدام باعث تغییر رویه حزب شد و آنها، عملاً به ضدیت با دولت دکتر مصدق، تحت لوای وطن‌دوستی و بهانه میهن‌پرستی پرداختند و وی را به حمایت از کمونیست‌ها متهم کردند.
در جریان کودتای ۲۸ مرداد، گزارش‌هایی مبنی بر درگیری اعضای سومکا، با طرفداران حزب توده که در آن زمان حامی دکتر مصدق محسوب می‌شدند، در شهرهایی مانند رودسر، اهواز و کرمان وجود دارد که نشان می‌دهد، سومکا قصد داشت خود را در قالب یکی از طرفداران کودتا جا بزند و در رژیم استبدادی بعدی، جایگاهی پیدا کند.
پان ایرانیست‌ها و ژست‌هایی که جواب نداد
پان‌ایرانیست‌ها هر چه داشتند از محسن پزشکپور بود؛ او ایدئولوگ آنها محسوب می‌شد. ادعای اعضای فعال حزب این بود که پان ایرانیست‌ها در شهریور 1320 و پس از اشغال ایران توسط متفقین، کار خود را آغاز کرده‌اند؛ اما واقعیت آن است که قدمت فعالیت رسمی سیاسی آنها به فضای باز سیاسی بین سال‌های 1329 تا 1332 باز می‌گردد.
آنها در جریان ملی شدن صنعت نفت، با توجه به رویکرد میهن‌پرستانه‌ای که شعارش را می‌دادند، به حمایت صریح از دولت دکتر مصدق پرداختند و ظاهراً این وفاداری آنها به دولت ملی، تا کودتای 28 مرداد ادامه پیدا کرد؛ چرا که یکی از اماکنی که مورد تعرض و تخریب دار و دسته شعبان جعفری در جریان وقایع 28 مرداد قرار گرفت، دفتر حزب پان‌ایرانیست بود.
آنها پس از کودتا، سیاست عدم تقابل با حکومت را در پیش گرفتند و توانستند به مجلس شورای ملی نیز راه پیدا کنند. شاه بدش نمی‌آمد که با حضور آنها در مجلس، ژست یک لیبرال معتقد به دموکراسی را به خود بگیرد. اما وقتی در جریان جدایی بحرین از ایران، پزشکپور و دوستانش، هویدا را استیضاح کردند، حوصله شاه سر رفت و دستور داد تابلوهای حزب را در سراسر ایران پایین بکشند!
حزب توده و نگاه دوگانه بدفرجام
توده‌ای‌ها پس از شهریور ۱۳۲۰ و در سایه حضور نیروهای نظامی شوروی، قدعلم کردند و به فعالیت‌های گسترده در مناطق مختلف ایران، از جمله صفحات شمالی کشور و مناطق پر کارگری مانند خوزستان و بویژه، آبادان، پرداختند. آنها توانستند طی یک دهه، نیروی قابل ملاحظه‌ای را سازماندهی کنند و در مواقع لزوم آن را به خیابان‌ها بکشانند و در دل رقبا، ترس ایجاد کنند. اگر موضع ضد ملی توده‌ای‌ها در جریان شورش فرقه دموکرات در آذربایجان و حمایت از این گروه جدایی‌طلب نبود، حزب می‌توانست موقعیت‌های بهتری را در طبقات اجتماعی مختلف، دست و پا کند.
اما اقدام آنها در حمایت از پیشه‌وری و فرقه جدایی‌طلبش، همه کارها را خراب کرد و مدتی بعد، در پی ترور شاه در بهمن ۱۳۲۷، حزب توده منحل شد و سرانش به خارج گریختند؛ اما با ایجاد فضای باز سیاسی، توده‌ای‌ها دوباره فعال شدند و شروع به جذب نیرو کردند؛ هرچند پس از غائله آذربایجان، جریان‌های مختلفی از حزب انشعاب کردند، اما توده‌ای‌ها، طی سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲، تقریباً قدرت گذشته را به دست آوردند. این موضوع را یرواند آبراهامیان که سخت به این حزب و تاریخش دلبسته است، در کتاب «ایران بین دو انقلاب» ذکر می‌کند.
توده‌ای‌ها که در ابتدا چندان رفتار دوستانه‌ای با مصدق نداشتند و به‌واسطه ایدئولوژی‌شان، او را نماینده طبقه فئودال و سرمایه‌دار و در نتیجه، دشمن پرولتاریا یا طبقه کارگر می‌دانستند، پس از قیام ۳۰ تیر و در پی باز شدن فضای سیاسی از سوی دکتر مصدق برای آنها، وارد عرصه شدند و اقداماتی در راستای حمایت از دولت ملی انجام دادند. برخی معتقدند که مصدق، تعمداً از توده‌ای‌ها پشتیبانی می‌کرد تا امریکایی‌ها را برای همراهی با ایران، تحریک کند.
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
ارسال نظر