آیا اجرای پرواز همای پلی‌بک بود؟

درحالی‌که بارها‌وبارها در سال‌های گذشته قطعاتی براساس موسیقی و شعر ایرانی برای نمایش و اپرا ساخته شده‌اند، همچنان موسیقی ایرانی یکی از متهمان ردیف‌اولی است که برای آن کمتر بُعد نمایشی تصور می‌شوند.

روزنامه شرق: درحالی‌که بارها‌وبارها در سال‌های گذشته قطعاتی براساس موسیقی و شعر ایرانی برای نمایش و اپرا ساخته شده‌اند، همچنان موسیقی ایرانی یکی از متهمان ردیف‌اولی است که برای آن کمتر بُعد نمایشی تصور می‌شوند.

در طول یکی، دو ماه گذشته، آنچنان‌که در یکی از گزارش‌های اخیر موسیقی در روزنامه «شرق» هم آمده بود، موسیقی- نمایش‌های بسیاری روی صحنه تالارها و فضاهای باز در شهر تهران یا اجرا شده یا در حال اجرا هستند که از جمله آنها می‌توان به پروژه پرسروصدای«سی»، موسیقی-نمایش «زنمرد»، اپرای خیام، انتشار آلبوم «غمنومه فریدون» و همچنین اپرای «عشق و عقل و آدمی» با اجرای پرواز همای اشاره کرد.

به‌جز مسئله اجرای این آثار در فضای باز که خود صدابرداری ویژه‌ای را به‌واسطه جریان هوا و اصوات محیطی می‌طلبد، مسئله استفاده از ارکستر و اجرای زنده قطعات یکی از اصلی‌ترین مسائلی است که در اجرای اکثر این آثار مطرح شده است.

این ماجرا در ابتدا درباره پروژه «سی» و اجرای قطعات، به‌ویژه قطعات موسیقی فیلم‌های «رگ خواب» و «آرایش غلیظ» و پخش پلی‌بک صدای ارکستر مطرح شد و سپس روز گذشته با اعتراض فراوان درباره اجرای اخیر پرواز همای در کاخ نیاوران. اعتراض اولیه از جانب توییتر پربازدید یکی از خبرنگاران مطرح موسیقی صورت گرفت که در آن به بهای ١٤٠‌ هزارتومانی بلیت‌های کنسرت و اجرای پلی‌بک اشاره کرده بود؛ توییتی که بازتاب‌های وسیعی را بلافاصله در فضای رسانه پیدا کرد.

اما اپرای «عشق و عقل و آدمی» چه ویژگی‌هایی دارد؟ این اپرا تنها در چند روز گذشته در مجموعه کاخ نیاوران برای اولین‌بار اجرا شد؛ اپرایی به آهنگ‌سازی پرواز همای و کارگردانی امیر دژاکام با تئاتر و ترکیبی از حرکت و فرم‌های هنری روی صحنه زنده.

اما ماجرای پخش قطعات به شکل پلی‌بک یکی از بارزترین اشکال توهین به مخاطب بود که در این کنسرت صورت گرفت، آن هم در شرایطی که پیش از این مدیرکل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با اشاره به اجراهای «پلی‌بک» در برخی از کنسرت‌های موسیقی اعلام کرده بود اجرای موسیقی به این شکل به‌نوعی کم‌فروشی به مخاطب و علاقه‌مندان به هنر است.

اما جدای از این ماجرا، وقتی نام اپرا روی اثری می‌آید، کمترین توقعی که در شکل اجرائی آن می‌رود، اجرای قطعات به صورت زنده و با استفاده از سازهای آکوستیک است، درحالی‌که همای نه‌تنها در نشست خبری، بلکه در گفت‌وگوهایی هم که پس از اعتراض به او صورت گرفته، تأکید کرده است که من پیش از این هم خودم اعلام کرده بودم که بیشتر صدای ارکستر ما به صورت زنده نیست و فقط خواننده‌ها زنده می‌خوانند. او می‌گوید: «اجرای اپرای واقعی مستلزم امکانات زیادی است که یکی از آنها سالن است. سالن آکوستیکی که در آن بشود اپرا را بدون میکروفن ازسوي ارکستري بزرگ و گروه خوانندگان اجرا کرد.

ما بخش مربوط به ارکستر سمفونیک را ازسوي نوازندگان ایتالیایی در این کشور ضبط کردیم. صدای ارکستر را آماده کردیم تا با همراهی سازهای ایرانی که به صورت زنده نواخته می‌شوند برای مخاطبان به اجرا دربیاید. دقیقا مثل اتفاقی که در پروژه «سی» افتاده؛ آنها هم به‌خاطر نبود امکانات کافی و محدودیت‌های اجرا در فضای باز مجبور شدند این کار را انجام دهند».

این خواننده همچنین در بخشی دیگر از صحبت‌هایش درباره اتهام پلی‌بک‌بودن اجرا می‌گوید: «اینکه گفته می‌شود اپرا پلی‌بک است، اصلا درست نیست؛ خواننده‌ها زنده اجرا می‌کنند و گروه سازهای ایرانی نیز همین‌طور. ضمن اینکه ما برای اینکه بتوانیم از صدای خانم‌ها به صورت شرعی استفاده کنیم که تک‌خوانی محسوب نشود، تمهیداتی را اندیشیدیم.

ما برای اینکه بتوانیم صدای بانوان را داشته باشیم باید حالت چندصدایی و هم‌آوایی ایجاد می‌کردیم. حال ما آمدیم صدای خود خواننده‌ها را که پیش‌تر ضبط شده، با صدای زنده آنها ادغام کردیم تا حالتی چندصدایی و پلی‌فونی داشته باشد که تک‌خوانی هم محسوب نشود. ضمن اینکه در نشست خبری اپرای «عشق و عقل» که در هفته‌های گذشته برگزار شد، من این صحبت‌ها را بیان کردم و اساسا موضوعی برای پنهان‌کردن نبوده و نیست».

پرواز همای، آهنگ‌ساز و طراح اپرای عشق و عقل، در واکنش به انتقادات مطرح‌شده درباره پخش پلی‌بک این اپرا خواستار قضاوت پس از دیدن این اپرا شد و گفت: «من فقط خواهش می‌کنم دوستان اهل رسانه که به این موضوع پرداخته‌اند تنها به صحبت‌هایی که ممکن است از سرِ خیرخواهی هم نباشد اکتفا نکنند و خودشان به تماشای برنامه بنشینند و بعد قضاوت کنند.

باید اجرا بدانند تا ببینند ما اکت‌های تئاتری و نمایشی که به کار اضافه کردیم برای ما این موقعیت را ایجاب کرد تا بتوانیم از مشکلات عدیده‌ای که برای اجراي اپرا در ایران وجود دارد، به‌نوعی فرار کنیم».

این در حالی است که به نظر می‌رسد که گنجاندن نام «اپرا» روی اثری که ابتدایی‌ترین اصول اپرا، از جمله استفاده از سازهای زنده و بهره‌گیری از فرم نمایش را ندارد، در کنار دریافت قیمت گزاف بلیت از مخاطب، نامی جز نوعی کم‌فروشی هنری ندارد.