ده شب شعرخوانی و سخنرانی علیه دیکتاتور

هفته نامه کرگدن - پیام حیدر قزوینی: گفت و گو با محمدحسین خسروپناه به مناسبت انتشار کتاب «شب های نویسندگان و شاعران ایران» که به آن ده شب مشهور شعرخوانی و سخنرانی در انستیتو گوته در مهر ۵۶ اختصاص دارد.

«شب های نویسندگان و شاعران ایران» عنوان کتابی است از محمدحسین خسروپناه که به تازگی نشر پیام امروز به چاپ رسانده و همان طور که از عنوان کتاب هم بر می آید، به ده شب شعرخوانی و سخنرانی در انستیتو گوته در مهر ۱۳۵۶ که کانون نویسندگان ایراز برگزار کرده بود، اختصاص دارد. این ده شب غالبا با نام شب های شعر گوته شناخته می شود، اما کتاب خسروپناه وجهی دیگر از آن ده شب را برجسته می کند که از قضا شاید اهمیت این وجه بیش از شعرخوانی در آن شب ها باشد.

خسروپناه در کتابش علاوه بر این که سخنرانی های آن ده شب را براساس نوارها صوتی به جا مانده به چاپ رسانده، به حواشی و جزییات مغفول مانده آن شب ها هم توجه کرده است. از دل همین حواشی و جزییات است که می توان تصویری زنده و جاندار از آن ده شب به دست آورد و همچنین به واکنش های معنادار حاضران در مراسم پی برده. به عبارتی کتاب خسروپناه نقش مردم در آن ده شب را به روشنی نشان می دهد، مردمی که به گفته او، «به هیچ وجه منفعل نبودند و بر روند شعرخوانی ها و سخنرانی ها تاثیر جدی گذاشتند.»

این ویژگی ها و موضوعاتی دیگر باعث شده تا «شب های نویسندگان و شاعران ایران» متفاوت از کتاب «ده شب» ناصر موذن شود که در سال 57 به چاپ رسیده بود. خسروپناه کتابش را رد سه بخش تنظیم کرده است. بخش اول به چگونگی برگزاری شب های شاعران و نویسندگان ایران و رویدادهای آن ده شب اختصاص دارد.

بخش دوم شامل برنامه کامل سخنرانی ها و شعرخوانی های آن ده شب و متن سخنرانی هاست. در نهایت بخش سوم به پاسخ کانون نویسندگان ایران به مخالفان و منتقدان برگزاری شب ها در انستیتو گوته، ارزیابی بخشی از اپوزیسیون سیاسی حکومت شاه از شب های شاعران و نویسندگان ایران و تاریخچه دوره اول فعالیت کانون نویسندگان ایران اختصاص دارد.

با محمدحسین خسروپناه به مناسبت انتشار «شب های نویسندگان و شاعران ایران» گفت و گو کرده ایم و به مهم ترین ویژگی ها و تفاوت های این کتاب با کتاب «ده شب» پرداخته ایم و همچنین درباره اهمیت آن ده شب صحبت کرده ایم. خسروپناه در جایی از این گفت و گو درباره پیوند سیاست و فرهنگ در ایران می گوید: «در جوامعی که دیکتاتوری بر آن حاکم است، ادبیات هم سیاسی می شود و نویسندگان و شاعران علاوه بر وظیفه ادبی، مسئولیت سیاسی هم پیدا می کنند. این کاری است که خود حکومت ها با ایجاد محدودیت و جلوگیری از فعالیت احزاب سیاسی و انتشار آزاد مطبوعات ناخواسته انجام می دهند.

پس از کودتای 28 مرداد 1332، بیشتر نویسندگان و شاعران متجدد ایران که عمدتا به طیف چپ تعلق داشتند، تلاش برای پایان دادن به خودکامگی و دستیابی به آزادی های سیاسی و نوسازی و تحول جامعه ایران و برقراری عدالت اجتماعی را جزو وظایف خود می دانستند و برای تحقق آن به اشکال گوناگون تلاش می کردند. حکومت شاه با برقراری سانسور و تشدید اختناق و... می خواست مانع تاثیر اجتماعی نویسندگان شود و نویسندگان معترض را یا به سوی خود بکشاند یا ایزوله کند، اما در این زمینه ناکام ماند.»

کتاب «ده شب» ناصر موذن در سال 57 به چاپ رسیده بود و در دست بود. به تازگی نیز کتاب «شب های نویسندگان و شاعران ایران» شما به چاپ رسیده است. چه دلیلی باعث شد به فکر تدوین کتاب دیگری درباره شب های شعر گوته بیفتید و مهم ترین کاستی های کتاب «ده شب» را در چه مواردی می دانید؟

کانون نویسندگان ایران از ۱۸ تا ۲۷ مهر ۱۳۵۶ «شب های نویسندگان و شاعران ایران» را در تهران برگزار کرد که واقعه ای بسیار مهم در تاریخ ایران بود. در سال ۱۳۵۷ متن پیراسته سخنرانی ها و شعرخوانی های آن شب ها به همت ناصر موذن در کتاب ارزشمند «ده شب» منتشر شد.

در کتاب ده شب به چگونگی برگزاری آن شب ها و وقایعی که در خلال سخنرانی ها و شعرخوانی ها روی داد، پرداخته نمی شود. گویی هر شب یک یا دو نویسنده در آرامش و بدون نگرانی سخنرانی کردند و چند تن از شاعران شعر خواندند؛ در نتیجه، خواننده در نمی یابد آن شب ها در چه شرایطی و چگونه برگزار شد، دبیران و اعضای کانون نویسندگان با چه مسائل و مشکلاتی مواجه شدند و در آن ده شب چه گذشت.

علاوه بر این، در کتاب ده شب متن پیراسته سخنرانی ها منتشر شده، حال آن که وقتی نوارهای صوتی آن سخنرانی ها را می شنویم متوجه می شویم تفاوت هایی بین متن پیراسته منتشر شده در کتاب ده شب با آنچه شنوندگان در آن شب ها شنیدند، وجود دارد.

موضوع بسیار مهمی که در کتاب ده شب نیست، نقش مردمی است که در آن شب ها به انستیتو گوته آمدند و به هیچ وجه منفعل نبودند و بر روند شعرخوانی ها و سخنرانی ها تاثیر جدی گذاشتند.

عملکرد جمعیت و واکنششان به سخنان و مواضع نویسندگان و شاعران و همچنین حواشی آن شب ها که برای فهم و درک آن دوره اهمیت بسیار زیادی دارد، در کتاب ده شب بازتابی ندارد. درضمن، ترتیب سخنرانی ها و شعرخوانی ها در آن شب ها با کتاب ده شب تفاوت دارد.

موذن براساس برنامه اعلام شده کانون متن سخنرانی و شعرخوانی ها را تدوین کرده، حال آن که در آن ده شب چنین ترتیبی نبوده و حتی چند نفر از شاعران در آن شب ها حضور نداشتند یا شبی که باید شعر می خواندند حاضر نبودند و دیگری به جای آن ها اشعارشان را برای جمعیت خواند. مجموعه این ها و مهم تر از آن، موضوع سخنرانی ها که ضرورت آزادی های سیاسی و اجتماعی و از جمله آزادی بیان، اجتماعات و نشر است موجب شد کتاب «شب های نویسندگان و شاعران» را منتشر کنم».

آن طور که در پیشگفتار کتاب هم توضیح داده اید، در این کتاب شما کوشیده اید حواشی ده شب را وارد کتاب کنید و به عبارتی تلاش کرده اید تصویری زنده و جاندار از آن ده شب به دست دهید. اضافه شدن حواشی شب ها به متن آن و آوردن تمام جزییات باعث شده این کتاب شکلی جامعه به خود بگیرد؛ اما آیا بهتر نبود شعرهای ده شب را هم در کتاب به چاپ می رساندید؟

به باور من، اهمیت آن شب ها به دلیل سخنرانی های آن است. مضمون و محتوای سخنرانی ها همه براساس توضیح و تفهیم ضرورت آزادی های سیاسی و اجتماعی و تاثیرش بر پویایی اندیشه و ادبیات و هنر و تحول و پیشرفت جامعه ایران است و اینکه سلب آزادی چه تاثیر مخربی بر جامعه دارد.

بر این اساس، تاکید و توجهم معطوف به سخنرانی ها شد که این ضرورت را صریح و بی پرده مطرح می کردند. این که بهتر بود شعرها هم بازچاپ می شد، بله لازم است شعرخوانی های آن شب ها هم منتشر شود، اما در کتابی مستقل که اختصاص به شعرهای آن ده شب دارد. کتابی که پژوهشگرش به تحلیل و ارزیابی آن شعرها بپردازد. چنین کاری در حیطه کار من نیست و پژوهشگر ادبی صلاحیت آن را دارد.

در تدوین این کتاب شما بیش از هر چیز بر نوارهای به جا مانده از ده شب و همچنین خاطرات و روایت های اعضای کانون نویسندگان ایران و حاضران در آن شب ها تکیه کرده اید. جز این، آیا از منبع دیگری هم استفاده کردید؟ آیا هنگام تدوین کتاب به مواردی برنخوردید که نیاز به گفت و گو با یکی از حاضران در آن شب ها باشد؟

اساس کار من بر نوارهای سخنرانی ها و شعرخوانی های آن ده شب بود. علاوه بر خاطرات منتشر شده اعضای کانون، از روزنامه های اپوزیسیون حکومت شاه و همچنین اسناد منتشرشده ساواک هم استفاده کردم. بله مواردی بود که مصاحبه با نویسندگان و شاعران حاضر در آن شب ها را ضروری می کرد تا ابهام یا اختلاف نظر در یک موضوع مشخص برطرف شود، اما متاسفانه کسانی که می توانستند آن ابهام ها را برطرف کنند یا فوت کرده اند یا پس از گذشت چهل سال از آن شب ها، حافظه شان برای حل آن ابهام و اختلاف یاری نمی کرد.

مهم ترین دشواری های تدوین این کتاب چه بود؟

در مجموع دشواری خاصی نداشت.

در میان خاطرات و گفته های حاضران در ده شب، چقدر تناقض وجود دارد و در این موارد شما چگونه عمل کردید؟

تضادها و گاه تناقض ها زیاد نیست و بیشتر اختلاف ها مربوط به تحلیل و ارزیابی است. در مواردی هم که مربوط به یک رویداد یا موضوع مشخص است، عمدتا ناشی از تلقی های متفاوت و تاثیر گذر زمان است. هرگاه روایت های متفاوت و گاهی متضاد از یک رویداد مشخص وجود دارد، آن ها را با اسناد و مدارک دیگر می سنجم و اگر به نتیجه نرسم که کدام روایت درست یا دقیق تر است، هر دو را مطرح می کنم بلکه در آینده با دستیابی به داده های متقن بتوان دریافت کدام یک درست یا اشتباه است.

در کتاب اشاره کرده اید که انستیتو گوته از سال 53 به بعد در پاییز هر سال شب شعر برگزار می کرد و تا سال 56 شاعرانی مثل احمد شاملو، نصرت رحمانی و... در این شب های شعر شرکت کرده بودند. آیا مراسم سال های پیش به صورت محدود و خصوصی برگزار می شده یا مردم می توانستند در آن شرکت کنند و به طور کلی استقبال از آن شب های شعر چطور بوده است؟

تا قبل از ده شب، جلسه شعرخوانی به صورت انفرادی و به یک شاعر اختصاص داشت و علاقه مندان بدون محدودیت می توانستند در آن جلسه شرکت کنند. البته شمار شرکت کنندگان در جلسه های انفرادی زیاد نبوده و تا آن جا که شنیده ام و دنبال کرده ام در هر یک از آن جلسه ها جمعیت کمتر از دویست نفر بوده است.

حال آن که در آن ده شب در شب های اول تا چهارم هر شب حدود هشت هزار نفر و در شب های چهارم به بعد بیش از ده هزار نفر حضور داشتند. ساز و کار آن جلسه ها هم با ده شب که شمار زیادی از شاعران و نویسندگان در آن شرکت کردند، متفاوت بوده است.

قبل از ده شب شعر سال ۵۶، نویسندگان و شاعران ایران تجربه های دیگری مثل نخستین کنگره نویسندگان ایران یا شعرخوانی های خوشه را داشتند اما هیچ یک از آن ها به اندازه ده شب گوته حائز اهمتی نیستند و تاکنون درباره اهمیت ده شب زیاد صحبت شده است. به نظر شما مهم ترین دلایل اهمیت این ده شب چه بود و این ده شب چقدر در وقایع انقلاب نقش داشت؟

البته ده شب شعر نبود، بلکه ده شب سخنرانی و شعرخوانی بود. اهمیت آن ده شب در این بود که در سال 56 شاعران و نویسندگان ایران مانند گذشته ضرورت آزادی بیان، آزادی اجتماعات و آزادی نشر و... را مطرح کردند و این بار با صدای رسا و در اجتماع مردم که تا آن موقع از آن ها دریغ داشته شده بود، از حکومت شاه خواستند آن آزادی ها را محترم بدارد و محدودیت ها و از جمله سانسور را بردارد.

این واقعه تاریخی همزمان است با رشد جنبش اجتماعی و اعتراض سیاسی که در سال های ۵۵ و ۵۶ به صورت نامه های سرگشاده فعالان سیاسی و نویسندگان به شاه و نخست وزیر آشکار می شد و همچنین اعتراض های گسترده دانشجویی که از پشتیبانی برخی اقشار جامعه برخوردار بود.

در آن ده شب نارضایتی از خودکامگی شاه و ناکارآمدی حکومت او کاملا بازتاب داشت که به موارد مختلف آن در کتاب اشاره کرده ام. ناتوانی حکومت شاه برای برطرف کردن نارضایتی و حل معضلات سیاسی و اجتماعی و تداوم آن نارضایتی به انقلاب منجر شد.

به جز اهمیت سیاسی این ده شب، ویژگی حائز اهمیت دیگری هم وجود دارد و آن این که غالب نویسندگان و شاعران نوگرای ایران در این مراسم حضور داشتند و به نوعی صدای شعر و داستان نویسی مدرن ایران در این ده شب غالب بود. به نظرتان این موضوع چقدر حائز اهمیت بوده است؟

شب های شاعران و نویسندگان را کانون نویسندگان ایران برگزار کرد که تشکل نویسندگان و شاعران مدرن ایران بود و هست. طبیعی است که آن شاعران و نویسندگان با اندیشه مدرن سخن بگویند و بر آن اساس مطالبات خود و در حقیقت بخشی از مطالبات جامعه ایران را مطرح کنند؛ اما از نظر ارائه نمونه های ادبی مدرن آنچه در آن ده شب ارائه شد، یعنی یک داستان و بسیاری شعر، واقعه مهمی رخ نداد، زیرا قبلا این قبیل آثار در مجله ها و به صورت کتاب منتشر شده بود و ادبیات مدرن ایران جایگاه خود را به دست آورده بود و بخش متجدد جامعه شهری ایران با آن آثار ادبی آشنایی داشت.

ده شب گوته شاید بیش از هر نقطه دیگری در تاریخ معاصر ایران نشان دهنده ارتباط و پیوند فرهنگ و سیاست در جامعه ایران است. این ده شب نشان می دهد که نمی توان فرهنگ را حوزه ای مستقل از سیاست دانست. کنش جمعه نویسندگان و شاعرانی که در این مراسم شرکت کردند، یا به عبارت بهتر کانون نویسندگان و شاعران به خوبی از نقش و مسئولیت تاریخی شان آگاه بودند و سعی در بسط این آگاهی داشتند. نظر شما درباره این موضوع و ارتباط سیاست و فرهنگ در ایران چیست؟

در جوامعی که دیکتاتوری بر آن حاکم است، ادبیات هم سیاسی می شود و نویسندگان و شاعران علاوه بر وظیفه ادبی، مسئولیت سیاسی هم پیدا می کنند. این کاری است که خود حکومت ها با ایجاد محدودیت و جلوگیری از فعالیت احزاب سیاسی و انتشار آزاد مطبوعات ناخواسته انجام می دهند.

پس از کودتای 28 مرداد 32، بیشتر نویسندگان و شاعران متجدد ایران که عمدتا به طیف چپ تعلق داشتند، تلاش برای پایان دادن به خودکامگی و دستیابی به آزادی های سیاسی و نوسازی و تحول جامعه ایران و برقراری عدالت اجتماعی را جزو وظایف خود می دانستند و برای تحقق آن به اشکال گوناگون تلاش می کردند. حکومت شاه با برقراری سانسور و تشدید اختناق و... می خواست مانع تاثیر اجتماعی نویسندگان شود و نویسندگان معترض را یا به سوی خود بکشاند یا ایزوله کند، اما در این زمینه ناکام ماند.

گویا از ده شب فیلم و عکس هم گرفته شده است که ظاهرا در دسترس نیست. آیا هنگام تدوین کتاب برای یافتن فیلم ها و عکس های مراسم تلاشی کردید؟

برای دستیابی به عکس ها و فیلم های آن ده شب خیلی جست و جو کردم ولی به نتیجه نرسیدم. امیدوارم علیرغم وقایعی که در این چهل سال روی داده است، اگر از آن شب ها عکس های منتشر نشده و فیلم باقی مانده باشد منتشر شود.

اکنون مشغول انجام چه کاری هستید و آیا اثری آماده انتشار دارید؟

کتاب «جمعیت فرهنگ رشت (1309.1296) آماده انتشار است که به زودی منتشر می شود. کتاب «اصلاح یا انقلاب: دعوت از خودکامه برای پذیرش حقوق سیاسی مردم ایران (1353.1357) هم در مراحل پایانی نوشتن است.