اشک و لبخند در هفت دستگاه موسیقی سنتی ایران

اگر طرفدار موسیقی ایرانی هستید اول فاتحه ای نثار روح امیرکبیر کنید؛ چون او بود که یک روز علی اکبرخان فراهانی را که یک آدم کاربلد این حوزه بود، صدا زد و دستور داد تمام آهنگ های موجود در مناطق مختلف کشور را جمع کند.

روزنامه خراسان: اگر طرفدار موسیقی ایرانی هستید اول فاتحه ای نثار روح امیرکبیر کنید؛ چون او بود که یک روز علی اکبرخان فراهانی را که یک آدم کاربلد این حوزه بود، صدا زد و دستور داد تمام آهنگ های موجود در مناطق مختلف کشور را جمع کند.

علی اکبرخان این آهنگ های جمع آوری شده را به برادرش «غلامحسین» یاد داد و غلامحسین هم آن ها را به «میرزا حسین قلی» و «میرزا عبدا...» دو پسر علی اکبر خان که نوازنده تار بودند، آموزش داد و این دو نفر شدند سر شاخه های موسیقی ایران و مولفان ردیف های موسیقی ایرانی. حالا سال ها بعد از آن ماجرا، برای این که وقتی حرف از موسیقی ایرانی می شود کمی اطلاعات داشته باشید، گزارش «همشهری جوان» را که به معرفی دستگاه های اصلی موسیقی ایرانی پرداخته است در ادامه بخوانید.

دستگاه ها ی هفت گانه موسیقی

ردیف موسیقی ایرانی از دو بخش اصلی و فرعی تشکیل می شود. قسمت اصلی اش شامل هفت دستگاه می شود که هر کدام حال و هوا و البته طرفداران خاص خودش را دارد. این هفت دستگاه، موسیقی اغلب نواحی ایران را دربر می گیرد و بسیاری از آهنگ های خاطره انگیر دوران کودکی مان را هم در دل خود جای داده است.

1- شور

بسیاری از آهنگ هایی که در جشن ها پخش می شود، در همین دستگاه شور ساخته شده است. همان طور که از اسمش هم پیداست، موسیقی این دستگاه پر است از شور و انرژی. شور یکی از دستگاه های بسیار بزرگ موسیقی ایرانی به حساب می آید که حال و هوای آن به موسیقی منطقه مازندران نزدیک است. البته در این دستگاه نغمه هایی الهام گرفته از موسیقی مناطق مرکزی ایران و کردستان هم شنیده می شود.

نمونه: آلبوم یاد ایام و به ویژه تصنیف یاد ایام یکی از نمونه های خوب دستگاه شور است. آلبوم «زیباترین» علیرضا افتخاری و «مرا عاشق» شهرام ناظری هم دو نمونه مشهور دیگر از این دستگاه بزرگ است.

اشک و لبخند در هفت دستگاه موسیقی سنتی ایران

2- نوا

به علت شباهتی که به دستگاه شور دارد، شناخت آن کمی به آگاهی نیاز دارد. در واقع اگر دستگاه شور را خوب بشناسید، می توانید به تفاوت نغمه های نوا با شور پی ببرید. با این حال اگر دلتان یک شور و حال حسابی می خواهد، می توانید پیگیر آهنگ های این دستگاه هم بشوید.

نمونه: تصنیف «رفتم در میخانه» و آلبوم «نوا مرکب خوانی» از محمدرضا شجریان دو نمونه از این دستگاه است. «کنسرت نوا» از حسین علیزاده که دو نوازی تار و تنبک است و آلبوم «نینوا» باز هم از حسین علیزاده از دیگر نمونه های این دستگاه است.

3- ماهور

ماهور یکی از دستگاه های گسترده موسیقی ایرانی محسوب می شود که حال و هوای کاملا شادی دارد. اگر دلتان می خواهد با شنیدن یک موسیقی سنتی شاد شوید، آهنگ هایی از این دستگاه را گوش کنید که اتفاقا نمونه های زیادی هم دارد.

بعضی از زبان شناس ها می گویند واژه «ماهور» تغییر یافته واژه «ماژور» یکی از گام های اصلی موسیقی غربی است. جالب این جاست که حال و هوای هر دو هم مشابه است. این دستگاه چند بخش دارد که بعضی بخش هایش به موسیقی منطقه سیستان و بلوچستان، بعضی بخش هایش به موسیقی خراسان و لرستان و قسمت های دیگرش هم به موسیقی آذربایجان نزدیک است.

نمونه: آهنگ معروف «مرغ سحر» ساخته مرتضی نی داوود یکی از نمونه های شناخته شده این دستگاه است. مرتضی نی داوود، یکی از شاگردان خوب میرزا حسینقلی و درویش خان، خودش هم یکی از ردیف دانان موسیقی ایرانی بود. شروع این آهنگ کاملا الهام گرفته از درآمد ماهور است. «ز من نگارم خبر ندارد» از آلبوم آهنگ وفا و «ز دست محبوب» از آلبوم شب وصل هم در این دستگاه خوانده شده است.

۴-چهارگاه

بعضی از دستگاه ها به زمان مشخصی از روز تعلق دارد ومعمولا آن موقع روز است که شنیدنشان به دل بیشتر می نشیند. چهارگاه دستگاهی است که کاملا به صبح اختصاص دارد. کافی است یکی از آهنگ های این دستگاه را اول صبح یا در زمان خمودگی و کسالت گوش کنید تا انرژی تان برای یک روز کامل تامین شود.

نمونه: قطعه معروف «سلام» کسایی که در آلبوم «صبحگاهی» علیزاده به زیبایی اجرا شده، نمونه ای زیبا از یک قطعه موسیقی ایرانی در دستگاه چهارگاه است که خیلی هایمان سال ها اول صبحمان را با آن شروع کرده ایم، بدون این که بدانیم در این دستگاه ساخته شده است. آلبوم «دستان» محمدرضا شجریان هم در این دستگاه کار شده است. قطعه بی کلام «دخترک ژولیده» علینقی وزیری هم در این آلبوم مثال خوبی برای آشنایی با فضای چهارگاه است.

۵-همایون

یکی از دستگاه های بسیار غمگین ایرانی که میزان غمش از آواز دشتی هم بیشتر است! اگر بغض در گلویتان گیر کرده است و بهانه ای می خواهید برای این که هر آن چه در دل دارید بیرون بریزید، یکی از آهنگ های این دستگاه را پخش کنید و سر و صورتتان را بسپارید به سیل اشک.

نمونه: قطعه «شد خزان گلشن آشنایی» جواد بدیع زاده و آهنگ معروف «اگر بار گران بودیم رفتیم» در این دستگاه ساخته شده است. آهنگ «کاروان» شهرام ناظری که بارها در تلویزیون روی نماهنگی مرتبط با شهدای جنگ تحمیلی پخش شده، هم یکی دیگر از نمونه های این دستگاه است.

۶- راست پنجگاه

یکی از دستگاه های مهجور ایرانی است که خیلی کم کار شده است. راست پنجگاه شباهت هایی به دستگاه ماهور دارد. در حرکت نت هایی که برای گوشه های هر دستگاه نوشته شده است یک روند مشخص بالارونده یا پایین رونده وجود دارد. نت های موجود در دستگاه راست پنجگاه و ماهور کاملا مشترک است اما حرکات و گردش ملودی ها با هم فرق دارد.

نمونه: آلبوم «چشمه نوش» و آلبوم مشترک حسین علیزاده و علیرضا افتخاری با نام «راز و نیاز» دو نمونه خیلی خوب این دستگاه است.

۷- سه گاه

بعضی می گویند سه گاه، منشعب از دستگاه چهارگاه است. «سه گاه» علاوه بر حالت بیدارکننده که مشخصه اصلی دستگاه چهارگاه است، در بعضی موارد حالت شور و وجد دارد که آن هم به دلیل عوض شدن یکی دو نت کوچک است. این دستگاه شباهت هایی هم به دستگاه شور دارد و خلاصه مناسب است برای این که درجه حالتان را کمی ارتقا دهد!

نمونه: آهنگ رسوای زمانه علیرضا قربانی در آلبومی با همین نام که با همایون خرم کار کرده، در این دستگاه است. تصنیف «آسمان عشق» در آلبومش با همین نام و تار زلف، غم عشق و دل شیدا، آلبوم «رسوای دل» و به ویژه آهنگ های «از غم عشق تو» این آلبوم، به خوبی این دستگاه را معرفی می کند.