رابطه شناورسازی قیمت بنزین و یارانه نقدی

روزنامه دنیای اقتصاد نوشت: تورم ارزش پول را کاهش می‌دهد تا قیمت بنزین مجددا یارانه‌ای شود. آن‌گاه افزایش یارانه به بودجه فشار می‌آورد. در مواجهه با فشار بر بودجه، مجلس و دولت دست روی دست می‌گذارند تا وقتی بودجه بستن دیگر ناممکن شود. آن‌گاه یک قیمت ثابت جدید برای بنزین تعیین می‌کنند؛ روز از نو، روزی از نو. اما این قیمت جدید، بر قیمت حمل و نقل اثر می‌گذارد و شاید بر سایر قیمت‌ها نیز بی‌تاثیر نباشد.

از این جهت، این قیمت جدید اقتصاد را در معرض ریسک تورم و کاهش تقاضای کل قرار می‌دهد. همان‌گونه که در مقاله قبلی تشریح کردیم، برای خروج از چرخه بی‌پایان اصلاح قیمت بنزین، ابتدا باید قیمت بنزین را شناور و سپس اقدام به حذف یارانه‌ها کرد. اما نکته مهمی که مورد تاکید این یادداشت است اینکه برخلاف برخی تجربیات گذشته، حذف یارانه باید تدریجی رخ دهد نه ناگهانی، تا عوارض اقتصادی و اجتماعی حذف یارانه حداقل باشد. به‌عبارت دیگر، اصلاح قیمت بنزین هم باید پایدار و هم باید کم‌هزینه باشد. در این یادداشت، به‌دنبال کم‌هزینه‌ترین راه برای اصلاح پایدار قیمت بنزین هستیم.

هدف اصلاح قیمت بنزین باید «واقعی‌سازی پایدار» قیمت باشد؛ اما در اجرا باید از کم‌هزینه‌ترین مسیر به سمت هدف حرکت کنیم. در ادامه یک پیشنهاد عملیاتی مطرح خواهیم کرد که با شناورسازی قیمت در کوتاه‌مدت و حذف یارانه در میان‌مدت، اقدام به «واقعی‌سازی پایدار و کم‌هزینه» قیمت بنزین می‌کند. پایدار بودن این اقدام مهم است؛ چراکه در غیر این صورت، چند سال دیگر باز به نقطه امروز بازخواهیم گشت تا گمانه‌زنی در مورد قیمت بنزین ماه‌ها فضای جامعه را معطوف به خود کند. کم‌هزینه بودن مهم است؛ چراکه اگر اصلاح قیمتی منجر به رکود تورمی شود، تبعات اجتماعی-سیاسی منفی دارد.

چه‌کار کنیم؟ راهکاری بیابیم که در آن: ۱) قیمت بنزین شناور باشد، ۲) در بلندمدت قیمت بنزین یارانه‌ای نباشد، ۳) حذف یارانه به‌تدریج و پیش‌بینی‌پذیر صورت بگیرد، ۴) حذف یارانه بنزین نه‌تنها به دهک‌های محروم فشار نیاورد، بلکه به بودجه آنها کمک کند، ۵) با ظرفیت‌های بازار امروز ایران متناسب باشد.

در ادامه و در قالب مثالی، پیشنهادی همراستا با ۵ هدف بالا طرح می‌کنیم. (از حیث سهولت انتقال، ارقام این مثال گرد شده‌اند). قیمت جهانی عمده‌فروشی بنزین لیتری ۵۰ سنت است. اگر دلار آزاد ۴ هزار تومان بود، بنزین می‌شد لیتری ۲ هزار تومان. پیشنهاد این است که در سه ماه آغازین برنامه، دولت بنزین را به قیمت ۵۰ درصد قیمت آن روز در بازار بین‌المللی، در اختیار مصرف‌کننده قرار دهد. این یعنی فروش بنزین به جایگاه به نصف قیمت بین‌المللی منهای کارمزد جایگاهدار، تا نهایتا به نصف قیمت بین‌المللی به دست مصرف‌کننده برسد. با توجه به نوسانات قیمت جهانی بنزین، در این راهکار یک روز قیمت بنزین ۱۰۰۰ تومان خواهد بود، روز بعد شاید ۱۰۰۷ تومان بشود و شاید روز دیگر ۹۹۵ تومان.

تا اینجا قیمت شناور است؛ اما واقعی نیست؛ چراکه یارانه دارد. پس از سه ماه تطبیق یافتن جامعه با قیمت شناور، نیم‌درصد از یارانه حذف می‌شود تا بنزین به قیمت ۵/ ۵۰ درصد قیمت بین‌المللی عرضه شود. با کاهش تدریجی و هفتگی یارانه، بعد از حدود دو سال، یارانه آن به‌طور کامل حذف شده و نرخ عرضه بنزین در جایگاه‌ها متناسب با قیمت‌های جهانی خواهد شد. ازآنجاکه کاهش نیم درصدی و هفتگی یارانه بنزین در مقابل نوسانات روزانه قیمت بنزین، قابل چشم‌پوشی‌ است، عملا قیمت بنزین هیچ‌گاه با جهش همراه نخواهد شد. با کاهش یارانه بنزین، هر روز درآمد ناشی از فروش بنزین، مازاد بر ۵۰ درصد قیمت بین‌المللی به صندوقی واریز خواهد شد.

پیشنهاد ما این است که بخشی از عواید این صندوق، به‌صورت یارانه نقدی، میان مردم توزیع شود و بخشی به‌صورت تسهیلات در زیرساخت‌های مربوط به تولید و توزیع بنزین ازسوی بخش خصوصی سرمایه‌گذاری شود. امروز هرگونه اصلاح قیمت بنزین به اصلاح نظام یارانه‌ای بنزین گره خورده و یک مولفه این اصلاح، تبدیل یارانه غیرنقدی بنزین به یارانه نقدی است. دیدیم که با شناورسازی می‌توان درصد یارانه غیرنقدی را ثابت نگه داشت، منتها با حذف یارانه غیرنقدی، می‌توان منابع یارانه‌ای را بهتر توزیع کرد. اگرچه سهم یارانه بنزین از کل هزینه‌های دهک‌های نیازمند بیشتر از سهم یارانه بنزین از کل مخارج دهک‌های ثروتمند است، اما بهره دهک‌های ثروتمند از یارانه بنزین بیشتر است؛ چراکه مصرف بنزین‌شان بیشتر است. پیشنهاد ما این است که به منظور توزیع عادلانه‌تر یارانه نقدی میان اقشار مختلف جامعه، بخشی از این یارانه به‌صورت مستقیم، ولی غیریکسان، به‌صورت تابعی از ثروت و درآمد، توزیع شود. در این حالت، دهک‌هایی که به یارانه نیازمندند سهم بیشتری از یارانه خواهند برد. با متناسب شدن یارانه نقدی با درآمد افراد، تفاوت فاحشی که امروز بین دریافت یا عدم دریافت یارانه نقدی وجود دارد از بین می‌رود و یارانه پرداختی به افراد مختلف تبدیل به یک طیف پیوسته می‌شود.

از آنجا که قیمت بنزین شناور روزانه خواهد بود، میزان ورودی به صندوق مذکور نیز شناور روزانه خواهد بود. متعاقبا، میزان یارانه نقدی نیز متغیر و تابع میزان ورودی صندوق در هر ماه خواهد بود. در حال حاضر، علاوه‌بر حدود «۳۵۰۰ میلیارد تومانی» که دولت بابت یارانه نفری ۴۵ هزار تومان می‌پردازد، ماهانه «۶ هزار میلیارد تومان» هم بابت یارانه غیرنقدی بنزین پرداخت می‌شود. اگر ورودی صندوق به‌طور میانگین در چنین سطحی قرار گیرد، ورودی‌اش یک‌و‌نیم برابر منابع یارانه نقدی فعلی خواهد بود. یعنی یارانه نقدی دیگر ۴۵هزار تومان یا صفر نخواهد بود، بلکه طیفی از ارقام خواهد بود که در یک انتهای آن صفر است و در انتهای دیگر مبلغی چند برابر ۴۵ هزار تومان کنونی قرار دارد. راهکار یارانه‌ای به این شکل عملیاتی خواهد شد که هر فردی برای تعیین رقم یارانه نقدی خود، اطلاعات مالی خود و اعضای خانواده را در اختیار مراجع مربوطه قرار می‌دهد و اجازه ورود مراجع دولتی به مجموعه اطلاعات مالی شامل حساب‌های بانکی، املاک، سهام و سایر دارایی‌ها و منابع درآمدی خود را خواهد داد.

این نحو اصلاح قیمت بنزین، علاوه بر پایدار بودن، بدون افزایش بار مالی بودجه دولت، یارانه هدفمند نیازمندترین خانوار را تا سه برابر افزایش می‌دهد تا دست دولت برای اعمال اصلاحات اقتصادی بعدی باز شود.

نکته مهم در این میان این است که از روز اول قیمت بنزین شناور خواهد بود. بنابراین در نهایت به اصلاح قیمتی پایدار خواهیم رسید. کمینه کردن هزینه اقتصادی این اصلاح قیمتی در گرو تدریجی بودن و پیش‌بینی‌پذیر بودن حذف یارانه است. بنابراین حذف یارانه طی دو سال رخ می‌دهد. از این حیث، با شوک تورمی مواجه نخواهیم شد. اصلاح تدریجی و پیش‌بینی‌پذیر قیمت، به بنگاه‌ها نیز فرصت انطباق با قیمت‌های واقعی را می‌دهد. ازآنجاکه سهم مطلق دهک‌های محروم از یارانه انرژی کمتر است، بازتوزیع مستقیم یارانه بنزین، به دهک‌های میانی و محروم کمک شایانی می‌کند. این یادداشت، بخش دوم از یک سری سه قسمتی در مورد اصلاح پایدار و کم‌هزینه قیمت بنزین بود. البته ساختار طرح پیشنهادی قابل اعمال بر قیمت گازوئیل، گاز طبیعی و... نیز هست. در بخش سوم، طرح پیشنهادی به شکل کامل و با جزئیات بیشتر ارائه خواهد شد.