هدیه دادن آب ایران به ترکمنستان!

تابناک: استان خراسان رضوی و به ویژه شهرستان‌های شمالی آن از دیگر مناطق جغرافیایی ایران است که به واسطه کاهش شدید نزولات جوی و نیز تبخیر شدید آب‌های سطحی، با چالش جدی در حوزه منابع آب رو به رو است.

استان پرجمعیتی که بررسی‌ها نشان می‌دهد آنچنان که باید و شاید مدیریت منابع آب در آن به خوبی اجرا نمی‌شود و در حوزه مدیریت آب‌های مرزی نیز به شدت ضعیف عمل می‌کند.

بخش عمده‌ای از مساحت استان خراسان رضوی با بیش از ۶ میلیون نفر جمعیت، منطبق با حوضه آبریزی است که تنها بخش کوچکی از آن در خاک ایران قرار دارد و بخش زیادی از مساحت آن در خاک کشور‌های افغانستان و ترکمنستان قرار دارد؛ حوضه آبریزی که در ایران با نام قره قوم شناخته می‌شود و در سال‌های اخیر با کاهش قابل توجه بارش‌های جوی رو به رو شده است.

اگرچه حوضه آبریز قره قوم در ایران شامل آبراهه‌های متعددی است که به رود تجن می‌ریزند، اما بر اساس واقعیت‌های جغرافیایی بسیاری از آبراهه‌های این حوضه آبریز به دلیل نزدیکی با مرز‌های شمال شرقی کشور از مرز‌ها خارج می‌شوند و کنترل چندانی بر روی منابع آب آن وجود ندارد.

حوضه آبریز قره قوم چیزی حدود ۴۴ هزار کیلومتر مربع مساحت دارد و بخش‌های قابل توجهی از شهرستان‌های مرزی سرخس، کلات و درگز را پوشش می‌دهد.

بر اساس گزارش‌های منتشر شده توسط وزارت نیرو، این حوضه آبریز در سال جاری شاهد تنها ۱۴۲ میلیمتر بارندگی بوده، در حالی که سال گذشته در این حوضه بیش از ۱۸۰ میلیمتر بارندگی صورت گرفت و همچنین متوسط بلند مدت بارندگی آن چیزی حدود ۲۲۰ میلیمتر است.

ناگفته پیداست که وضعیت منابع آب در این حوضه به واسطه کاهش نزولات جوی دچار بحران جدی شده است و بیش از یک سوم بارش‌های خود را در عرض ۵۰ سال گذشته از دست داده است.

کاهش نزولات جوی البته همه مشکل پیش آمده برای این حوضه آبریز نیست و در پی افزایش میانگین دمای هوا که در سال‌های اخیر روند شتابانی داشته است، مشکل تبخیر سریع آب‌های سطحی نیز بر مشکلات آبی این منطقه از کشور افزوده شده است.

اگرچه در چنین فضایی انتظار آن است که متولیان منابع آب کشور هوشمندانه و با واکنش سریع خود از بروز هر گونه بحران جدید جلوگیری کنند و شرایط ناپایدار کنونی را به سمت پایداری بلند مدت پیش ببرند، اما بررسی‌ها نشان می‌هد که در این رابطه آنچنان که باید و شاید اقدام موثری صورت نمی‌پذیرد.

این را می‌توان از خروج حجم قابل توجهی از آب‌های سطحی استان خراسان رضوی از مرز‌های متصل به کشور‌های افغانستان و ترکمنستان دریافت کرد که تصمیم موثری برای مدیریت آن از سوی متولیان منابع آب کشور و استان خراسان رضوی صورت نمی‌گیرد.

این شرایط را می‌توان از گفته‌های «عبدالله حاتمیان» نماینده مردم درگز در مجلس شورای اسلامی برداشت کرد که اخیراً در همین باره به رسانه‌ها گفت:

ما در خراسان رضوی که یکی از استان‌های خشک کشور است منابع آبی خیلی زیادی داریم که از دسترس ما خارج می‌شوند. اما چون وزارت نیرو از تجهیزات کافی برخوردار نیست آمار دقیقی از آب‌های خروجی مرزی وجود ندارد.

وی ادامه داد: برای نمونه ما توجه نداریم که خروجی آبی ما به سمت ترکمنستان چه مقدار است در زمان شوروی سابق کانالی به نام قره قوم از تاجیکستان تا روسیه فعلی کشید شد که بیش از ۴ هزار کیلومتر طول دارد، این کانال همه آب‌های مرزی تاجیکستان، افغانستان و ایران را جمع و به روسیه منتقل می‌کند.

این نماینده مجلس دهم تاکید کرد: ترکمنستان کشوری کویری است که اگر این کانال قره قوم و هرز آب‌های مرزی ایران نباشد، خشک خواهد شد. بنده معتقدم که آب می‌تواند برای ما ابزار چانه زنی در مقابل ترکمنستان باشد. ایران باید به این کشور‌ها بفهماند که چه مقدار آب از سمت ایران به مرز‌های آن‌ها می‌ریزد و ما می‌توانیم آن‌ها را مهار کنیم.

وی توضیح داد: خیلی از آب‌های مرزی ما پروتکل ندارند. ما به همه پروتکل‌هایی که در مورد رود‌ها و منابع آبی بین المللی وجود دارد پایبند هستیم و در مقابل کشور ترکمنستان هم باید به پروتکل‌ها پایبند باشد، اما آب‌هایی بسیار زیادی از مرز‌های ما خارج می‌شود که پروتکل ندارند.

حاتمیان گفت: بحث کنترل آب‌های رودخانه‌های مرزی از ۱۰ سال پیش مورد بحث بوده است که به همین منظور سدی در شهر درگز ساخته شد، اما این سد به گونه‌ای طراحی شده که فقط امکان انتقال آب زلال به پشت سد وجود دارد و دریچه‌های صد نیز به نحوی تعبیه شده است که با کمترین آب، دهنه آن مسدود می‌شود.

موقعیت جغرافیایی کانال قره قوم و کشاورزی گسترده در مجاورت آن

آنچه حاتمیان به عنوان یکی از اعضای کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی به آن اشاره دارد، ناظر بر عدم توجه مدیران آبی کشور به میزان آب‌های سطحی است که در طول همه این سال‌ها از کشور خارج شده است و پس از احداث کانال آبی بزرگ قره قوم، زمینه توسعه کشاورزی را در کشور ترکمنستان فراهم کرده است.

امروزه از کانال آبی قره قوم که گفته می‌شود هزاران کیلومتر کیلومتر طول دارد و در زمان اتحاد جماهیر شوروی ساخته شد، به عنوان ستون فقرات اقتصاد کشاورزی ترکمنستان یاد می‌شود؛ کانال آبی بزرگی که بخش قابل توجهی از منابع آبی خود را از کشور‌های ایران، افغانستان و تاجیکستان تأمین می‌کند و متولیان آب کشورمان تا کنون در رابطه با این مسئله با همتایان ترکمنستانی به توافق مشخصی دست نیافته اند.

این بی توجهی مسئولان ایرانی در حالی است که از آنسو مقامات ترکمنستانی همواره در موضوعاتی نظیر تردد کامیون‌های باربری ایرانی به آسیای مرکزی، انتقال گاز به ایران و نیز رژیم حقوقی دریای خزر، مسئولان و شهروندان ایرانی را با چالش‌های جدی رو کرده اند.

بر این اساس می توان گفت، در طول سال های گذشته و به ویژه سه دهه اخیر میلیون ها مترمکعب آب از سوی ایران به سمت کشور افغانستان روانه شده است که تأثیر قابل توجهی در توسعه اقتصاد کشاورزی این کشور داشته است؛ منابع آب فراوانی که اکنون هیچ ساز و کاری برای محاسبه و استفاده راهبردی از آن وجود ندارد.

به نظر می‌رسد با توجه به کاهش منابع آبی حوضه آبریز قره قوم، تشدید بحران آب شمال شرق کشور و نیز برخی مناسبات دوجانبه ایران و ترکمنستان، نیاز است تا مسئولان ایرانی به این مسئله ورود موثری داشته باشند و اتخاذ تدابیر هوشمندانه منافع کشور را در عالی‌ترین سطح تأمین کنند.