چرا خشکسالی دغدغه مردم نیست؟

روزنامه همشهری: نظر‌سنجی‌ها امیدوارکننده هستند، مشاهدات میدانی دردناک و ناامید‌کننده هستند. شرکت‌کنندگان در نظرسنجی‌هایی که درباره کم‌آبی برگزار می‌شوند، نسبت به بحران آب ایران کاملا آگاهند و به‌شدت نگران آن هستند.

در وضعیتی که ساکنان بخش‌هایی از کشور با بحران آب دست و پنجه نرم می‌کنند، سرانه مصرف آب تنها در تهران ۲۴۰ لیتر بر ثانیه است؛ یعنی ۷۰ لیتر بالاتر از سرانه مصرف آب شرب در کشور. آمار‌های اینچنینی به وفور در رسانه‌ها منتشر می‌شوند، هشدار، اطلاع‌رسانی و فرهنگسازی در سطح شهر‌ها دائما در جریان است، اما هنوز، حتی در یک روز بارانی هم می‌توان شاهد آن بود که مردی میانسال جلوی خانه‌ای در کوچه ایستاده و برگ‌های خیابان را با فشار آب جارو می‌زند و اعتراض شما را با توهین پاسخ خواهد داد. دلیل چنین تناقض رفتاری چیست؟

مردم مقصر نیستند

محمد درویش، کنشگر محیط‌زیست: نکته بسیار مهم در مورد رفتار مردم درواقع تأثیرپذیری آن‌ها از رفتار رهبران جامعه است. وقتی رفتار رهبران جامعه، حاکمیت، دولت و فرهیختگان به شکلی است که اهمیت موضوع کم‌آبی و خشکسالی در آن نمود پیدا نمی‌کند، موضوع برای مردم هم بی‌اهمیت می‌شود.

وقتی برای شهروندان امکاناتی وجود ندارد که آب شرب را از آب بهداشتی جدا کنند، چه انتظاری می‌توان داشت که مردم آب شرب را برای استحمام یا برای شست‌وشوی حیاط خانه یا حتی خودرو استفاده نکنند.

تا زمانی که تمهیدات قانونی و حقوقی درنظر گرفته نشوند نمی‌توان از مردم انتظار داشت دقیق و درست آب مصرف کنند و موضوع کم‌آبی را جدی بگیرند. مردم دائما می‌شنوند که آب‌بهای ۳۰درصد آب‌شرب پرداخت نمی‌شود. یا به‌دلیل فرسودگی لوله‌ها آب هدر می‌رود و یا اینکه چند مشتری قلدر حق آب‌بهای خود را پرداخت نمی‌کنند. باز در این موقعیت برای مردم این سؤال پیش می‌آید که وقتی دولت نمی‌تواند این ۳۰ درصد را مدیریت کند، چرا روی ما فشار می‌آورد؟

این تناقضاتی است که باعث می‌شود مردم موضوع خشکسالی و کم‌آبی را جدی نگیرند.

ذهنیت نادرست مفت‌بودن آب

کامل دلپسند، جامعه‌شناس: موضوع کم‌آبی ایران از چند سال پیش قابل پیش‌بینی بود و بسیاری از فعالان حوزه محیط‌زیست همواره خاطرنشان می‌کردند که باوجود بارش‌های سال‌های اخیر، باید انتظار کم‌آبی را داشته باشیم.

پس از انقلاب به دلایل مختلف اینطور در ذهن ایرانی‌ها جا افتاد که برق، آب و نفت رایگان هستند. این تصور ذهنی نادرست درباره دردسترس‌بودن یا رایگان‌بودن این موارد، باعث شد ما هرگز در مصرف انرژی، آب و دیگر حامل‌های انرژی جنبه مراعات را رعایت نکنیم. باید در سطح ارزشگذاری فردی این اعتقاد را بپرورانیم که آب سرمایه است و این سرمایه قیمت دارد. یک‌سری منفعت‌طلبی‌های فردی وجود دارند که خود را در الگوی مصرف آب به خوبی نشان می‌دهد: «پول دارم پس هزینه آن را می‌دهم». این عبارتی است که ممکن است بسیاری از ما در توجیه بدمصرفی به‌کار ببریم.

همچنین علاوه بر الزام موقعیتی، ما به الزام‌های قانونی هم نیاز داریم. نه صرفا الزام اقتصادی در قالب جریمه و تنبیه‌های مالی بلکه در بخش سیاستگذاری، آموزش و پرورش و فرهنگسازی می‌توان الزاماتی تعیین کرد.

چسب اجتماعی باز شده

دکتر علیرضا کریمی جاوان، روانکاو شناختی: آنچه به‌نظر می‌آید این است که مردم امروز به‌صورت کلی دچار یک حالت عمومی خود‌بینانه شده‌اند و هرکس صرفا به منفعت خود توجه می‌کند. تناقضی که در رفتار مردم در زمینه بد‌مصرفی آب وجود دارد، اینکه مثلا عده‌ای خود را نگران کمبود آب نشان می‌دهند و به مصرف نادرست آب توسط دیگران اعتراض می‌کنند، اما در عمل خود رفتار دیگری نشان می‌دهند، ریشه در منفعت‌طلبی دارد.

گروهی از افراد به دیگران نسبت به هدر‌دادن آب، مثلا شست‌وشوی خودرو با آب شرب اعتراض می‌کنند، زیرا در لحظه، نفع خود را در معرض خطر می‌بینند و حس می‌کنند در آینده شاید دچار مشکل و کم‌آبی شوند، اما زمانی که همان فرد در موقعیت معکوس قرار می‌گیرد، مفهوم منفعت برای او تغییر می‌کند، زیرا حس می‌کند که خودروی او کثیف است و اگر شسته نشود مثلا برایش افت دارد یا هر دلیل دیگری.

این دوگانگی رفتار افراد در چنین موقعیت‌هایی به خوبی مبنای خودخواهانه و منفعت‌طلبانه خود را نشان می‌دهد. عادت‌های مصرفی فردی هم می‌تواند بر ایجاد چنین رفتار‌هایی تأثیرگذار باشد. علاوه بر این، بی‌اعتمادی مردم به سیاستگذاری‌ها باعث شده تا حس منفعت‌طلبی در آن‌ها تقویت شود.

هشدار برای خشکسالی

مروری بر گفته‌های مسئولان در فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۰ نشان از این واقعیت دارد که زنگ خطر خشکسالی از سوی مسئولان مربوطه نیز به صدا درآمده است.

حرف‌زدن از خشکسالی در بهاری که باید با باران‌های مدام و رگبار‌های غافلگیرکننده همراه باشد شاید کمی عجیب به‌نظر برسد، اما از آنجا که بهار ۱۴۰۰ بیشتر در قامت روز‌های ابتدایی تابستان ظاهر شد، نوشتن از خشکسالی چندان بیراه نیست. از همان روز‌های ابتدایی بهار هر یک از مسئولان در تلاش هستند تا بخشی از کار هشدار برای خشکسالی را برعهده بگیرند. در مطلب پیش‌رو با تکیه بر صحبت مسئولان دولتی و استانی، وضعیت خشکسالی در دوماه گذشته را مرور می‌کنیم.

۲۰ اردیبهشت

اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور، هشدار داد: «با خشکسالی جدی‌ای روبه‌رو هستیم که از الان آثار خود را در همه مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نشان خواهد داد».

۱۹ اردیبهشت

علی اعطا در جلسه شورای شهر تهران با توجه به خشکسالی از سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری درخواست کرد تا پیش از تشدید گرمای هوا، نسبت به تغییر در الگوی آبیاری فضا‌های سبز اقدام کند چراکه از نظر او انتقال زمان آبیاری از اوج زمان گرما به ساعات پایانی روز می‌تواند به صرفه‌جویی در مصرف آب و نیز ممانعت از سوختن گیاهان منجر شود.

۱۷ اردیبهشت

رئیس گروه هیدرولوژی و توسعه منابع آب پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیرداری در گفت‌وگویی اعلام کرد که سازمان هواشناسی کم‌بارشی را برای سال زراعی ۱۳۹۹- ۱۴۰۰ پیش‌بینی کرده بود، اما نکته حائز اهمیت این است که امسال میزان بارندگی در مقایسه با ۵۰سال گذشته کاهش چشمگیری داشته است و این کم‌بارشی اثر خود را در همه استان‌ها، به‌خصوص استان‌های جنوب شرق گذاشته است.

۱۵ اردیبهشت

مدیرکل مدیریت بحران استانداری گیلان از تنش احتمالی آب در حوزه شرب و نیز در حوزه کشاورزی این استان خبر داد.

۱۴ اردیبهشت

براساس گفته اسماعیل حسین زهی، عضو کمیسیون عمران مجلس، «در بحث منابع آبی کشور با خشکسالی مواجه هستیم که مشکلات عدیده‌ای را به‌دنبال دارد و از قبل نیز پیش‌بینی شده بود. امسال نیز به‌دنبال کم‌بودن بارش‌ها، سطح منابع آبی سد‌های کشور به‌شدت کاهش یافته است».

۱۳ اردیبهشت

معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهادکشاورزی استان کرمانشاه از ممنوعیت کشت برنج در استان برای مقابله با خشکسالی خبر داد. همچنین رئیس سازمان مدیریت بحران کشور از پیش‌بینی اعتبار ۳۲هزار میلیارد ریالی برای مقابله با تنش‌های آبی و خشکسالی در کشور خبر داد.

۱۲ اردیبهشت

سرپرست امور باغبانی سازمان جهادکشاورزی استان کهگیلویه و بویراحمد بیان کرد: «در سال۹۹ میزان ۷۶هزار و ۹۱۰تن مرکبات در سطح استان کهگیلویه و بویراحمد تولید داشته‌ایم که برآورد اولیه نشان می‌دهد امسال به‌علت خشکسالی و کاهش بارندگی‌ها حدود ۸۰درصد کاهش پیدا کند». همچنین مدیر جهادکشاورزی مرودشت از زیان خشکسالی به ۳۳هزار هکتار از مزارع مرودشت خبر داد.

۹ اردیبهشت

رضا اردکانیان، وزیر نیرو، اعلام کرد که در یکی از خشک‌ترین سال‌ها هستیم و کم‌بارشی، اثر خود را روی بخش‌های برق و آب گذاشته است. در همین روز حسن روحانی، رئیس‌جمهور، نیز نسبت به خشکسالی هشدار داد: «منابع آبی کشور ۵۰ درصد کاهش پیدا کرده است».

۷ اردیبهشت

استاندار فارس از تنش آبی در ۴۰۰روستا و ١٤شهر این استان خبر داد. همچنین براساس گفته مدیرکل امور عشایر فارس، خشکسالی موجب خسارت بیش از هزار میلیارد تومانی به جامعه عشایری این استان شده است.

۵ اردیبهشت

معاون توسعه و پیش‌بینی هواشناسی کردستان اعلام کرد که بارش‌های اردیبهشت و خرداد در حد میانگین بلندمدت نخواهد بود و بر شدت خشکسالی افزوده خواهد شد.

یک اردیبهشت

رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی هشدار داد که ۴۳درصد کم‌بارشی در ایران از مهرماه تاکنون به‌نوعی رکورد در حوزه خشکسالی محسوب می‌شود. براساس گفته او، مشابه این شرایط در سال۱۳۸۷ - خشک‌ترین سال آبی ایران- تجربه شده بود و امسال هم به‌نوعی یکی از خشک‌ترین سال‌های آبی در ایران است.

۳۱ فروردین

رئیس سازمان جنگل‌ها خشکسالی را موجب طغیان آفات و بیماری در جنگل‌ها دانست و همچنین نماینده مردم نهبندان و سربیشه در مجلس شورای اسلامی نسبت به خطر خشکسالی در شرق ایران، به‌خصوص استان خراسان جنوبی هشدار داد و استمرار این وضعیت را موجب خالی‌شدن روستا‌ها و مناطق عشایری و به تبع آن مشکلات اجتماعی و امنیتی برای کشور دانست.

۱۶ فروردین

مدیر برنامه‌ریزی مخازن سد‌ها و رودخانه‌های سازمان آب و برق خوزستان هشدار داد که تنها حدود ۴۰درصد از مخازن سد‌های خوزستان آبگیری شده‌اند.

۱۵ فروردین

براساس گفته مدیرعامل آب و فاضلاب سیستان‌وبلوچستان در سالی که گذشت سیستان‌وبلوچستان رتبه اول کم‌بارش‌ترین استان کشور را به‌خود اختصاص داد و با کاهش ۹۶درصدی بارندگی، زنگ تنش آبی بیش از گذشته به صدا در آمد و برای استانی که تأمین آب شرب ۱۸شهر آن وابسته به بارش‌های سالانه است شرایط بحرانی را رقم زده است.