علمی، اما ساده؛ چرا انقدر برق ایران می‌رود؟

برترین‌ها: قطعی برق و خاموشی‌های گسترده در چند روز گذشته باعث نارضایتی وانتقاد بسیاری از مردم شده؛ چه عواملی باعث خاموشی‌های اخیر شده است.

رضا شکراللهی در رشته توئیتی در این باره نوشت:حکومت مواردی مثل استخراج رمزارز و مصرف بالای مردم را دلیل خاموشی‌ها اعلام کرده، اما بنا به آمار‌های چندسال گذشته انتظار کمبود شدید برق در سال جاری و حتی سال گذشته می‌رفت همچنانکه پارسال ایران واردات برق را بیش از دو برابر کرد.

تولید برق در ایران به‌زحمت به ۵۶ هزار مگاوات می‌رسد و کشور با ۱۰ هزارمگاوات کسری مواجه است. ظرفیت واقعی ۶۲ هزار مگاوات است که ۱۲ هزار مگاوات آن مربوط به نیروگاه‌های آبی است. به‌خاطر خشکسالی، نیروگاه‌های آبی با نصف ظرفیت کار می‌کنند و در عمل توان تولید برق ۵۶ هزار مگاوات است.

ایران سالانه نیازمند افزایش پنج هزار مگاواتی تولید برق است تا جوابگوی رشد مصرف داخلی باشد. برای نمونه در سال ۹۸ حدود ۷۱۴ هزار مشترک خانگی جدید و در سال گذشته ۷۵۴ هزار مشترک خانگی جدید به متقاضیان برق در کشور اضافه شده است.

ایران پارسال رشد ۴۸۰۰ مگاواتی تولید برق را هدف‌گذاری کرده بود، اما در عمل ۳۹ درصد آن محقق شد و سال ۹۸ نیز کمتر از نصف اهداف پیش‌بینی‌شده محقق شد و در دو ماه ابتدایی سال جاری نیز کمی بیش از یک درصد از اهداف پیش‌بینی‌شده برای سال ۱۴۰۰ محقق شده است.

طبق آمار‌های وزارت نیرو، ۱۰ تا ۱۲ درصد برق تولیدی کشور در همان مرحله‌ی انتقال و توزیع از بین می‌رود. تلفات برق در شبکه‌ی توزیع کشور سالانه حدود ۴۰ تراوات ساعت است که این رقم برابر با ۴۳ درصد از کل مصرف خانگی برق در ایران است.

ایران پارسال حدود ۳۴۳ تراوات ساعت برق تولید کرد که حدود ۱۰ تراوات ساعت آن صادر شد و ۲۸۷ تراوات ساعت هم در داخل مصرف شد که سهم بخش خانگی از مصرف داخلی فقط ۳۲ درصد بود. بقیه‌ی برق تولیدی کشور به میزان اندکی در خود نیروگاه‌ها مصرف شد و بقیه در شبکه‌ی انتقال‌وتوزیع هدر رفته است.

ایران طبق برنامه طی ۱۰ سال گذشته می‌بایست سالانه دو میلیارد دلار در نوسازی شبکه برق سرمایه‌گذاری می‌کرد، اما این کار را نکرده و اکنون تلفات برق در شبکه سالانه چهار میلیارد دلار است.

بعد از این‌همه تحریم و صد‌ها میلیارد دلار خسارت، نهایتاً سهم انرژی هسته‌ای در تولید برق کشور کمی بیش از ۱.۵ درصد است که این میزان برق را به‌راحتی می‌توان با ۸۲۰ میلیون تا ۱.۴ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های خورشیدی یا بادی (بسته به نوع نیروگاه) تولید کرد.

ایران با ۳۰۰ روز آفتابی شرایط فوق‌العاده‌ای برای توسعه‌ی پروژه‌های تولید برق خورشیدی و حتی بادی دارد، اما اکنون سهم انرژی تجدید‌پذیر از تولید برق کشور حدود یک درصد است، در حالی که یک‌پنجم برق ترکیه - با ظرفیت تولید برق و جمعیتی مشابه ایران- از منابع تجدیدپذیر تولید می‌شود.

اگر ایران سالانه ۲ میلیارد دلار برای نوسازی شبکه هزینه نکند و تولید را امسال ۱۵ هزار مگاوات افزایش ندهد، وضعیت کسری برق در سال‌های پیش‌رو بدتر نیز خواهد شد. برای سال جاری تنها ۳۴۹۶ مگاوات افزایش تولید برنامه‌ریزی شده که طی دو ماه ابتدایی سال تنها ۲ مگاوات آن تحقق یافته است!

اما چرا با کمبود برق مواجه شدیم؟

رضا شریفی در رشته توئیتی در این باره نوشت: این روز‌ها به دلیل افزایش تقاضای ناشی از گرمای بی‌سابقه هوا، کشور با حدود ۱۱۰۰۰ مگاوات کسری در تامین برق معادل حدود یک ششم کل ظرفیت نیروگاهی فعال مواجه شده است. علاوه بر افزایش تقاضای فصلی، چنین شرایطی را می‌توان ناشی از این علت‌ها نیز دانست:

۱. با افزایش درجه حرارت هوا بازده نیروگاه‌های حرارتی و گازی تا حد زیادی کاهش می‌یابد، چون علاوه بر کاهش میزان خالص انرژی تولیدی، بخش بزرگی از انرژی الکتریکی مجددا در سیستم‌های خنک‌سازی نیروگاه مصرف می‌شود بنابراین نیروگاه‌ها با مقادیری کمتر از ظرفیت اسمی خود امکان تولید دارند.

۲. در سال‌های اخیر به دلیل تحریمها، هم تعمیر و نگهداری نیروگاه‌های موجود بخوبی انجام نشده هم امکان سرمایه‌گذاری در ساخت نیروگاه و شبکه انتقال و توزیع فراهم نشده و شبکه‌های فرسوده هم امکان جایگزینی نیافته‌اند. در چنین وضعیتی طبعا امکان بهره‌برداری حداکثر از ظرفیت شبکه وجود ندارد.

۳. یکی از منابع جبران کسری برق در ساعت‌های پیک تابستانی معمولا استفاده از ذخایر آبی سد‌ها برای تولید برق بوده که امسال با کاهش بارندگی‌ها وضعیت آبی کشور هم بحرانی شده و درصورت استفاده بیش از حد از این آب برای تولید برق ممکن است در ماه‌های آینده تامین آب شرب هم با مشکل مواجه شود.

۴. رکود بخش‌های مختلف باعث شده امکان واقعی شدن قیمت برق به عنوان یک کالای حیاتی نه در صنعت و کشاورزی و نه در مصارف خانگی ممکن نباشد. در سال ۲۰۱۹ براساس آمار آژانس جهانی انرژی، ایران ۵۳ میلیارد دلار در بخش مصرف برق یارانه پرداخته که بیشترین مقدار در بین همه کشور‌های دنیاست.

چنین حجم عظیمی از یارانه، هم روز به روز صنایع و کشاورزی و خدمات را به برق وابسته‌تر کرده و امکان واقعی کردن قیمت را کاهش داده و هم شانس سرمایه‌گذاری و توسعه در برق را به دلیل واقعی نبودن قیمت‌ها به حداقل رسانده. دولت هم با چنین حجمی از یارانه عملا پولی برای سرمایه‌گذاری ندارد.

۵. متاسفانه نبود الگوی مناسب برای مصرف برق و شلختگی کامل در به کارگیری فناوری‌های جدید هم مزید بر علت شده است. اگر زمانی برنامه تشویق به استفاده از لامپ کم مصرف معضل پیک برق شبانگاهی را از بین برد در سال‌های اخیر به دلیل ولنگاری سیاستی، گرایش به استفاده از کولر‌های گازی که از نظر اقلیمی فقط برای مناطق گرم و مرطوب مثل حاشیه جنوبی خلیج فارس مناسب است سایر مناطق خشک و معتدل و حتی سردسیر را هم که سال‌ها کولر‌های آبی و پنکه‌های سقفی برای ایجاد دمای مطبوع کافی بود فرا گرفته که از مهمترین عوامل ایجاد اوج بار در اواسط روز و حتی اوایل شب است.

۶. از نظر مدیریتی منهای یک دوره که وزیر نیرو (دکتر غفوری فرد) تخصص برق داشت در بقیه زمان‌ها معمولا مدیریت وزارت نیرو توسط متخصصین آب تعیین شده و اولویت برای ساخت سد و نیروگاه‌های پرهزینه آبی بیشتر بوده درنتیجه توسعه نیروگاه‌های حرارتی و گازی و شبکه‌های برق بموقع انجام نشده.

۷. علاوه بر استیلای مستمر مهندسین آب بر راس وزارتخانه، بخش برق هم متاسفانه بعد از شکل‌گیری اولیه بازار برق نتوانسته آنطور که پیش‌بینی می‌شد از پتانسیل بخش خصوصی در صنعت برق استفاده کند. روند پرانتقاد واگذاری نیروگاه‌های دولتی به شرکت‌های خصوصی و خصولتی به جای کاهش هزینه فقط اقتدار مدیریتی وزارت نیرو را کاهش داده و از طرف دیگر هم با بلاتکلیفی شرکت‌های توزیع برق که بین بخش دولتی و خصوصی معلق مانده‌اند و اکثر آن‌ها به دلیل عدم دریافت بهای واقعی برق زیان‌ده شدند انگیزه‌ای برای توسعه شبکه توزیع و ایجاد بازار خرده‌فروشی و تقویت بورس برق وجود ندارد.

خلاصه اینکه با ۵۳ میلیارد دلار یارانه برق که همه کشور را مستقیم یا غیرمستقیم وابسته خود ساخته است، نه تداوم وضعیت موجود ممکن است و نه اقتصاد کشور در این شرایط رکود و کرونا طاقت واقعی کردن قیمت برق را دارد. به نظر می‌رسد دولت بعدی با مسیر بسیار دشواری برای حل این مشکلات روبروست.