ترین ها و اولین های سینمای ایران

مجله همشهری 6 و 7 - علی سیف اللهی، سعیده نیک اختر: اولین کارگردان، اولین بازیگر، اولین دستگاه فیلمبرداری و اولین جایزه جهانی. هیچ وقت از خودتان پرسیده اید که اگر این «اولین ها» نبودند؛ چه اتفاقی می افتاد؟ کسی که اولین بار خطر کرده و راهی را آغاز می کند، مسلم تفاوتی با دیگران دارد و شاید یکی از مهم ترین شاخصه ها او، شجاعت برای شروع یک مسیر و رسیدن به هدف است. در این مطلب به سراغ اولین ها و ترین های سینمای ایران رفته ایم؛ سراغ همان هایی که اگر روزی این مسیر را شروع نکرده بودند، حالا شاید سینما، روز ملی سینما و هنر هفتم با همه حواشی خوب و بد آن برای ما مفهومی نداشت.

دختر لر وارد می شود!

اولین دستگاه سینماتوگراف ایران را مظفرالدین شاه قاجار در سال 1297 وارد ایران کرد. البته تا 12 سال بعد، یعنی سال 1291 از آن استفاده نشد؛ چون سالن سینمای عمومی وجود نداشت. تا سال 1309 هم هی فیلم ایرانی ساخته نشد و چند سینمایی هم که تاسیس شده بودند، فیلم های غربی و فرنگی با زیرنویس های فارسی پخش می کردند. اما سال 1309 اولین فیلم ایرانی سینما ساخته شد تا سینما و فیلم سازی به طور رسمی در ایران کلید بخورد. در این گزارش با یک دور تند تمام اولین های سینمای ایران را مرور خواهیم کرد؛ از اولین فیلم و بازیگر تا اولین نشریه و کتاب سینمایی.

آبی و رابی، اولین فیلم


اولین فیلم سینمای ایران یک فیلم سیاه و سفید و صامت بود؛ «آبی و رابی» که در سال ۱۳۰۹ به کارگردانی اوانس اوگانیانس ساخته شد. تهیه کننده فیلم ساکوار لیذره بود و فیلم بردار آن خان بابا خان معتضدی. داستان این فیلم صامت ماجراهای خنده دار ۲ مرد کوتاه و بلند در موقعیت های مختلف را روایت می کند که براساس فیلم «پات پاته شون» دانمارکی ساخته شده بود. «آبی و رابی» ۵۶۰ تومان هزینه ساخت داشت و هفت هزار تومان نصیب تهیه کننده اش کرد. اولین سکانس اکران این فیلم جمعه ۱۲ دی ۱۳۰۹، ساعت دو بعد از ظهر در سینما مایاک بود.

اولین بازیگر زن، از دل دختر لر آمد


صدیقه (روح انگیز) سامی نژاد، بازیگر «دختر لر» اولین بازیگر زن سینمای ایران بود. او در سال ۱۲۵۹ در بم زاده شد و سال ۱۳۰۸ به همراه همسرش دماوندی که در استودیو امپریال فیلم بمبئی کار می کرد، به هند مهاجرت کرد و ۱۸ سال بعد دوباره به ایران برگشت.

سامی نژاد بعد از «دختر لر»، به دلیل استقبال مردم در اکران عمومی، در فیلم «شیرین و فرهاد» سپنتا هم بازی کرد. کار اصلی سامی نژاد پرستاری بود و می گویند خانواده اش به خاطر بازی در سینما به شدت از او انتقاد کردند . به خاطر همین موضوع مجبور شد دوره ای را در تنهایی بگذراند.

اولین فیلم رنگی؛ گرداب بود

«گرداب» فیلمی بود که در سال ۱۳۳۲ در قطع ۱۶ میلی متری به کارگردانی و نویسندگی حسن خردمند و بازیگری ناصر ملک مطیعی روی پرده رفت. تهیه کننده «گرداب» هوشنگ محبوبیان در شرکت پارس فیلم بود. فیلمی که با دوربین اوریکون فیلم برداری و برای رنگی شدن به آمریکا فرستاده شد.

اولین کتاب سینمایی


اولین کتاب سینمایی درواقع فیلمنامه ای است به نام «شاه ایران و بانوی ارمن» که ذبیح الله بهروز آن را نوشته و سال ۱۳۱۰ منتشر شده است.

اولین جشنواره سینمایی، گلریزان شد

اولین جشنواره فیلم های ایران با عنوان گلریزان از ۲۲ تا ۲۸ اسفند ۱۳۳۳ در سینما متروپل برگزار شد. در این جشنواره «پایان رنج ها» به عنوان بهترین فیلم، ساموئل خاچیکیان برای فیلم «چهارراه حوادث» به عنوان بهترین کارگردان، آرمان برای همین فیلم و هوشنگ بهشتی برای فیلم «مهتاب خونین» به عنوان بهترین بازیگران مرد و مهین دیهیم و منیر تسلیمی به ترتیب برای بازی در فیلم های «پایان رنج ها» و «مهتاب خونین» به عنوان بهترین بازیگران زن جشنواره انتخاب شدند.

اولین موسیقی من را قیصر نواخت


تا قبل از فیلم «قیصر» موسیقی متن در فیلم ها جایگاهی نداشت و معمولا موسیقی های آماده را روی فیلم ها مونتاژ می کردند اما اسفندیار منفردزاده برای فیلم مسعود کیمیایی موسیقی متن ساخت. موسیقی محبوبی که بعدها در قالب کاست به بازار آمد و فروش خوبی هم داشت.

اولین آنونس از شیراز آمد

اولین آنونس سینمای ایران را ساموئل خاچیکیان در سال ۱۳۳۳ و برای فیلم «دختری از شیراز» ساخت. خاچیکیان به خاطر علاقه اش به سینمای اکشن، آنونس این فیلم را طوری ساخت که برای مخاطبان آن سال ها، جذاب و پرتحرک به نظر برسد. هر چند «دختری از شیراز» اصلا فیلم پرتحرکی از آب درنیامد!

اولین فیلم ناطق، دختر لر


فیلم «دختر لر» اولین فیلم ناطق ایران بود. فیلمی که خیلی ها به اشتباه آن را اولین فیلم سینمای ایران می دانند. این فیلم محصول استودیو امپریال فیلم (بمبئی) به تهیه کنندگی اردشیر ایرانی و فیلمنامه و کارگردانی عبدالحسین سپنتا بود. در این فیلم روح انگیز کرمانی (سامی نژاد) و خود عبدالحسین سپنتا نقش های اصلی را بازی می کردند. فیلم سیاه و سفید است و داستان جعفر و گلنار را روایت می کند که به دنبال علاقه ای که به هم پیدا می کنند. باعث از بین رفتن بدی ها و جرم های مردم یک منطقه می شوند. تهیه این فیلم که در هند فیلمبرداری شده بود، هفت ماه طول کشید و اولین اکرانش دی ۱۳۱۲ در سینماهای مایاک و سپه بود.

سپنتا، اولین بازیگر مرد


«عبدالحسین سپنتا» با بازی در فیلم «دختر لر» اولین بازیگر مرد تاریخ سینمای ایران بود. سپنتا که ۸۰ سال عمر کرد، نقش مهمی در شکل گیری سینمای ایران دارد. از ۹ فیلم دوره اول فیلم سازی در ایران در سال های ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۵ پنج فیلم را او ساخته است. او فقط در فیلم هایی بازی کرد که خودش ساخت.

اوانس، اولین کارگردان

طبعا اولین کارگردان سینمای ایران همان کارگردان فیلم «آبی و رابی» است. اوانس اوگانیانس که زمان ساخت فیلم ۲۹ سال داشت و به روایت های مختلف اهل عشق آباد ترکمنستان یا مشهد بود. او را به نام اوانس اوهانیان هم می شناسند. او رشته تجارت را در تاشکند، حقوق را در عشق آباد و سینما را در مسکو گذرانده بود و سال ۱۳۰۸ همراه دخترش زما (بازیگر فیلم «حاجی آقا آکتور سینما») به ایران مهاجرت کرد.

در سال ۱۳۰۹ مدرسه آرتیستی سینما را که اولین مدرسه سینمایی در ایران بود، با نام پروشگاه آرتیستی سینما در تهران تاسیس کرد و در همین سال به عنوان نویسنده، کارگردان، بازیگر و تدوینگر، اولین فیلم تاریخ سینمای ایران، یعنی «آبی و رابی» را ساخت.

او سال ۱۳۱۱استودیو پرس فیلم را تاسیس کرد. دومین فیلم او، یعنی «حاجی آقا فاکتور سینما» نفروخت و همین شکست اقتصادی باعث شد او برای گسترش کارهایش دچار مشکل شود. بعد از این چند سال به هند رفت و سال ۱۳۲۶ دوباره به ایران بازگشت و تصمیم گرفت برای آموزش سینما به زن ها و خردسالان کلاس تشکیل بدهد که هیچ وقت موفق نشد. در سال ۱۳۳۳ هم تصمیم گرفت دوباره در سینما کار کند اما باز هم ناکام ماند. فیلم «سوار سفید» او هم در نهایت ناتمام ماند. در سال ۱۳۳۸ هم فیلم نامه ای نوشت با عنوان «کودتای ۱۲۹۹» که نتوانست آن را تبدیل به فیلم کند. دو سال بعد، یعنی سال ۱۳۴۰ در تهران درگذشت و او را در قبرستان ارامنه تهران به خاک سپردند.

اولین نشریه سینمایی

امیتاز اولین ماهنامه سینمایی، یعنی «سینما و نمایشات» اوایل سال ۱۳۰۸ به نام علی وکیلی صادر شد اما اولین شماره «سینما و نمایشات» به مدیریت و سردبیری اسحاق زنجانی در ۴۸ صفحه در قطع وزیری یک سال بعد، در مرداد ۱۳۰۹ انتشار پیدا کرد.

اولین سالن نمایش فیلم


اولین سالن سینما در تبریز تاسیس شد. سینما «سولی» را کاتولیک ها زمستان ۱۲۷۹ در تبریز راه اندازی کردند. این سینما صد نفر ظرفیت داشت و روزی یک بار فیلم نمایش می داد. اولین سینمای تهران هم سینما گراند هتل در خیابان لاله زار بود.

اولین فیلم دفاع مقدس

فیلم «مرز» به کارگردانی جمشید حیدری اولین فیلم سینمایی پس از شروع جنگ تحمیلی ایران و عراق محسوب می شود. ماجرای فیلم مربوط به مقاومت اهالی یک روستا به رهبری یک استوار ارتش در مقابل ارتش متجاوز عراق است. این فیلم سال ۱۳۶۰ روی پرده رفت.

سری می زنیم به گالری گریم در سینمای ایران

چهره به چهره

تصویرسازان و تصویربردان در دنیا صاحبان سینما هستند و ماندگارترین آثار را خلق و ثبت می کنند. نقش ثبات ها در این روز بیش از بقیه است. یکی از ثبات های تصویرساز سینما گریمورها یا چهره پردازان هستند، که غالبا جدای از محتوا و ساختار سینما بطور مجزایی دیده و سنجیده می شوند. قبل از اینکه شاتر دوربین باز و بسته شود و تصویری ثبت شود این چهره هاست که به ثبت می رسند و از نو ساخته می شوند. نه تنها دنیای سینما حتی بازیگرها و ستاره های سینما هم مدیون گریمورهایی هستند که با هر گریم نقش جدید را خلق می کنند. درست مثل اینکه انسان جدیدی آفریده اند.

جدای از بحث تکنیک و آموزش دیدن، اشخاصی هستند که با خمیره این هنر آفریده شده اند و خوشبختانه در سینمای ایران تعدادشان کم نیست. چند سالی است که گریم در سینمای ایران و منطقه مورد توجه قرار گرفته و در رسانه های بین المللی و جشنواره ها هم، گریم ایران به صورت رشته مجزایی دیده می شود.

در این سال ها گریم به عنوان یک زیرشاخه تخصصی سینما و به صورت یک گرایش مجزا در رشته های دانشگاهی تدریس می شود. قدمت گریم در ایران به سال های کهن و اساطیری بر می گردد. زمانی که نمایش های آیینی و تعزیه های مذهبی اجرا می شد گریم، پای ثابت این نمایشها بود. از همان زمانی که از کحل و دود چراغ، سرمه می ساییدند و از اکسید آهن سرخاب تهیه می کردند. گریم و آراستن برای ایرانی ها مهم بود تا امروز که آوازه گریم ایرانی به رسانه ها و مجله های آن ور دنیا هم باز شده است. در این مطلب تصمیم گرفتیم به جای نقد و تحلیل، یک گالری تصویری از هنر برخی از گریمورهای خوب سینما درست کنیم.

گلاب آدینه/ وقتی همه خواب بودند


محمدرضا قومی، طراح چهره پردازی این فیلم، کاندیدای دریافت سیمرغ بهترین چهره پردازی در دهمین دوره جشن خانه سینما شد. گلاب آدینه در این فیلم شبیه مادربزرگ در خونه مادربزرگه شده بود.

عبدالله اسکندری


گریم سینما و تلویزیون ایران با نام این استاد ۷۰ ساله گره خورده است. در ۲۷ سالگی وارد دنیای گریم شد و طراحی گریم بیشتر از ۱۶۰ فیلم و سریال را انجام داده که خیلی هایشان در تاریخ سینما و تلویزیون ایران، ماندگار شدند. کارهایی مثل مادر، هامون، دستفروش، دل شدگان، آدم برفی، روز واقعه و سریال هایی مثل امام علی، مختارنامه، دایی جان ناپلئون، هزاردستان و... اسکندری، ۵ سیمرغ بلورین دارد.

محمدعلی کشاورز/ هزاردستان


ماندگاری کشاورز در نقش شعبون استخونی مدیون عبدالله اسکندری است. کشاورز در این مورد گفته: «به هر حال این گریم، فوق العاده سنگین بود و پس از پایان تصویربرداری، پوستم کنده می شد تا این گریم پرحجم را از چهره ام پاک کنم.»

مهین نویدی


از پیشکسوتان چهره پردازی در سینمای ایران است و بازنشسته تلویزیون. اولین کارش را با سریال امیرکبیر در سمت مجری عبدالله اسکندری شروع کرد. در هزاردستان هم دستیار ثابت استاد اسکندری در ۱۵ فیلم بود.

از سال ۷۰ به بعد خودش طراحی را شروع کرد. برای فیلم سینمایی دعوت حاتمی کیا برنده تندیس خانه سینما و نشان طلا شد. آخرین سریال هایش در چشم باد و کلاه پهلوی است.

جلال معیریان


۷۴ سالگی را پشت سر می گذارد و طی این سال ها یکی از دو قطب گریم ایران را در دست داشته است. با کارهای ناصر تقوایی وارد بازار کار شد. معیریان فارغ التحصیل بازیگری و چهره پردازی از هنرستان هنرهای دراماتیک است. تا به حال بیش از ۷۰ اثر سینمایی را طراحی گریم کرده، ۳ بار موفق به دریافت سیمرغ شده است. برای سرب کیمیایی، غزال راعی و توفان شن شمقدری. آخرین چهره پردازی او در آتش بس تهمینه میلانی بوده است.

محمود بصیری/ دستفروش


سال ۷۲ مجله میک آپ آرتیست اسکندری را جزو ۱۰ گریمور برتر دنیا معرفی کرد. برای گریم محمود بصیری که سال ۶۵ زیر لایه هایی از فوم شرکت کرول فرو رفته بود و پیرزنی را خلق کرد که برای هیچکس باورپذیر نبود.

ایمان امیدواری


داماد برادر عبدالله اسکندری الحق نشان داد، داماد هم می تواند به لحاظ خلق و خو یکی از افراد خانواده باشد. خلاق چهره سومین زن در چهره اکبر عبدی در خواب زده های جیرانی است. نزدیک به ۴۰ کار سینمایی دارد. سال گذشته طراحی و چهره پردازی جامه دران، یحیی سکوت نکرد و کوچه بی نام و اسب سفید پادشاه را در فجر داشت. امسال هم بادیگارد حاتمی کیا را در دست دارد. آخرین کارش در تلویزیون تنهایی لیلاست.

رضا کیانیان/ یک تکه نان


سه گریم متفاوت کیانیان در فیلم یک تکه نان خیلی ها را به تعجب واداشت. عبدالله و مجید اسکندری برای این گریم ها، نامزد دریافت سیمرغ بلورین از بیست و سومین جشنواره فیلم فجر شدند.

مهری شیرازی


بانوی گریم ایران امسال قدم در ۵۶ سالگی می گذارد. در جشنواره سی و یکم فجر تقدیر و موفق به دریافت این نشان شد. مهری شیرازی بعد از بیست و پنج سال خدمت در زمینه گریم از صدا و سیما بازنشسته شد و به فعالیت در سینما مشغول شد. در ۸۰ اثر سینمایی طراح گریم بوده است. در جشن صد سالگی سینما برنده تندیس بهترین چهره پردازی برای فیلم زیر پوست شهر، اثر رخشان بنی اعتماد شد و در ششمین جشن سینمای ایران برنده جایزه بهترین چهره پردازی برای فیلم زندان زنان، ساخته منیژه حکمت شد. در جشن حافظ هم برای اتوبوس شب جایزه گرفت. مهری شیرازی علاوه بر فعالیت حرفه ای به تدریس در هنرسرای گریم، دانشگاه سوره اصفهان و آموزشگاه های آزاد مشغول است.