تاملی در زندگی با کتاب

ماهنامه همشهری ماه - محسن آزموده: مطالعات زندگی روزمره در ایران چندان گسترده نیست و سر جمع شاید نتوان بیش از ۱۰ کتاب قابل توجه در این زمینه به فارسی معرفی کرد. محققانی هم که در این زمینه کار می کنند یا آثاری منتشر کرده اند انگشت شمارند.

نعمت الله فاضلی، عباس کاظمی، محمد رضایی، هاله لاجوردی و ... در چنین شرایطی انتشار کتاب «امر روزمره در جامعه پساانقلابی» نوشته عباس کاظمی را باید سخت غنیمت شمرد، به خصوص که کاظمی پیش از این هم یکی از آثار قابل توجه را در این زمینه منتشر کرده بود (پرسه زنی و زندگی روزمره ایرانی) و در سخنرانی ها و گفتارهایش هم تلاش کرده حیطه مباحث زندگی روزمره را در ایران روشن کند.

درباره کتاب اخیر کاظمی، بحث های متنوعی صورت گرفته، به خصوص درباره بخش های دوم و سوم آنکه درباره زندگی روزمره ایرانی در دهه های ۶۰، ۷۰ و ۸۰ خورشیدی است. آنچه کمتر به آن پرداخته شده، مباحث جذاب و قابل توجه کتاب در بخش یکم است که در حکم نوعی رویکرد نظری کتاب هم محسوب می شود. یکی از شیرین ترین این مباحث، بحث از زندگی اجتماعی اشیاست.

به بهانه انتشار این کتاب، پرونده این شماره را با اشاره به این بحث آغاز کردیم و به طور خاص از آن بهره گرفتیم، تا درباره زندگی اجتماعی کتاب ها به مثابه کالاهایی فرهنگی در زندگی روزمره تأملی کنیم.

زندگی ناانسان ها

مطالعات فرهنگی در حوزه زندگی روزمره در دهه های اخیر به زندگی اجتماعی و فرهنگی اشیا توجه کرده است و از آنها تحت عنوان «ناانسان ها» (non humans) به مثابه اموری غیر انسانی و در عین حال در ربط وثیق و انکارناشدنی با انسان یاد می کند. در مرکز این مطالعات این پرسش مرکزی قرار دارد که اشیا فراسوی شیء بودن شان، چه حیاتی دارند و سویه های اجتماعی یا فرهنگی شان کدام است؟ آیا می توان برای یک میز، یک دیوار، یک پرنده، یک خودکار و ... حیاتی فرهنگی و اجتماعی در نظر گرفت و از تاثیر او بر محیط و انسان هایی که در آن محیط قرار می گیرند سخن گفت و برای آن شیء سرنوشت و زندگینامه ای نوشت؟

آرجون آپادورای در سال ۱۹۸۶ در کتابی با عنوان «زندگی اجتماعی اشیاء» می کوشد به بحث سفر اشیا در زندگی روزمره انسان ها اشاره کند. او با وام گیری مفهوم انسانی سفری درباره اشیا می گوید: «اشیا سفر می کنند و در هر لحظه از سفرشان هویت های تازه ای می یابند و گاهی از نو می میرند و دوباره متولد می شوند.»

او می کوشد به ما نشان دهد که اشیا حیات و زندگی اجتماعی خاص خودشان را دارند. برای مثال از میان هزاران خودکاری که توسط یک کارخانه تولیدمی شود، هر یک سرنوشت و سرگذشت متفاوتی می یابد، یکی به دست دانش آموزی گریزپا می افتد که آن را در جیب کیفش در میان ده ها خودکار و پاکن و تراش و لوازم التحریر دیگر رها می کند و ای بسا دست آخر آن را تمام نکرده، گم می کند.

دیگری دست استادکاری خیاط می افتد که از آن برای نوشتن اندازه لباس های مشتریان در دفترش بهره می گیرد. دیگری در جیب یک کارمند پر مشغله قرار می گیرد و ای بسا در نهایت به دلیل حواس پرتی او، سر و ته قرار گیرد و کل جواهرش را در جیب صاحبش پس دهد و ... سایر اشیا هم چنین هستند و زندگینامه های گوناگون و گاه جدایی دارند؛ تا جایی که یکی دیگر از نویسندگان کتاب زندگی اجتماعی اشیا از تعبیر بیوگرافی فرهنگی اشیا یاد می کند و می گوید که اشیا هم مثل انسان ها متولد می شوند، زندگی می کنند و در نهایت می میرند.

مثل کفشی که توسط کفاش ماهر دست دوزی از چرم و لاستیک و میخ و چسب ساخته می شود و در بازار پشت ویترین مغازه توجه نوجوانی ورزشکار را جذب می کند. تا مدت ها پای نوجوان بازیگوش را می پوشاند، با او به جاهای مختلف سرک می کشد و در نهایت هم پیر و فرتوت، نصیب نمکی می شود تا در کوره بازیافت بیفتد یا اجزایش تجزیه شود!

به خاطر همین است که در روزگار ما زندگی اشیا هم مورد مطالعه انسان شناسان قرار می گیرد. در این مباحث بر این نکته تاکید می شود که نباید اشیای پیرامون را اموری ساکن، منفعل، بی اراده و غیرتاثیرگذار فرض کنیم. آنها بخشی از زندگی ما و تاثیرگذار هستند و وقتی بهتر فهمیده می شوند که در شبکه روابط اجتماعی زندگی شهری ما درک شوند و بخشی از خانواده زندگی شهری ما هستند که نمی توان آنها را با دستور حذف کرد بلکه می شود و باید با آن کنار آمد.

برخی از نظریه پردازان حتی از مفهوم زندگی اشیا فراتر رفته اند و به عاملیت آنها اشاره می کنند. در این نگاه، اشیا نه فقط در زندگی ما حضور دارند بلکه در معنادهی به آن شریک هستند و گاه در روند این معنابخشی مداخله هم می کنند. بهترین مثال در این زمینه اخیر کتاب است؛ یعنی ممکن است بتوان برای یک خودکار یا یک کفش یا یک پل یا یک درخت نوعی از کنشگری را در نظر گرفت اما بی شک هیچ کدام از این اشیا را نمی توان از این حیث با کتاب ها مقایسه کرد.

کتاب به مثابه موجود زنده

کتاب ها به مثابه کالاها یا اشیایی فرهنگی مانند آدم ها موجوداتی زنده با زندگی اجتماعی گاه مستقل و صد البته پر فراز و نشیب هستند. اشیایی با سرنوشت های عجیب و غریب که فراتر از آن که به زندگی انسان معنا می بخشند، عاملیت (agency) هم در آن دارند و گاه سرنوشت انسان ها را بیش از هر چیز دیگری تحت تاثیر قرار می دهند.

از کتاب های مقدس که در طول تاریخ بر زندگی میلیاردها انسان تاثیر گذاشته اند که بگذریم، نمی توان تاثیر کتاب های بزرگ بر سرنوشت و تاریخ بشریت را انکار کرد، آثاری چون جمهوری (افلاطون)، متافیزیک (ارسطو)، اعترافات (آگوستین)، ارغنون (بیکن)، تاملات در فلسفه اولی (دکارت)، اصول ریاضی فلسفه طبیعی (نیوتن)، ثروت ملل (آدام اسمیت)، سرمایه (کارل مارکس)، منشأ انواع (داروین)، تفسیر خواب (فروید)، تراکناتوس (وینگشتاین) و ... فراتر از این آثار در هر حوزه فرهنگی برخی آثار تاثیری محلی اما مثمر ثمر دارند.

برای مثال در تاریخ صد ساله اخیر ایران چه کسی می تواند تاثیر آثار دکتر علی شریعتی را نادیده انگارد یا کتاب غربزدگی جلال آل احمد را نبیند یا متوجه اهمیت کتاب ولایت فقیه امام خمینی (ره) نباشد؟

زندگینامه کتاب ها

اما فراتر از تاثیری که کتاب ها بر زندگی انسان ها می گذارند، یکی از جذاب ترین مباحث درباره مطالعات فرهنگی زندگی کتاب ها، سرنوشت خود کتاب هاست؛ این که یک اندیشه، یک کتاب چگونه در سر نویسنده اش متبلور می شود چگونه نوشته می شود، چه مراحل پر پیچ و خمی را تا چاپ و انتشار طی می کند و در نهایت چگونه توزیع می شود، تنها بخشی از زندگی پر فراز و نشیب کتاب است.

کتاب ها دقیقا مثل آدم ها یا بدشانس هستند یا خوش اقبال؛ بستگی دارد که در چه زمانه ای نوشته شوند، جلدشان چگونه باشد، عنوان شان چه باشد، نویسنده شان چه کسی باشد و چه جایگاهی در جامعه داشته باشند و ... در اقبال به یک کتاب آنقدر عوامل گوناگونی دخیل هستند که هیچ کس نمی تواند تمام دلایلی را که در یک کتاب با اقبال مواجه می شود، احصا کند.

به خاطر همین دقیق تر آن است که بگوییم کتاب ها یا خوش شانس هستند یا بدشانس. گاهی کتابی به رغم ارزشمندی مطالب و حتی شکل و شمای خوبش، در قفسه ها خاک می خورد و گاه هم کتابی دیگر با آن که اصلا از دید اهل نظر آن ارزش های والای فرهنگی را ندارد، چنان مورد توجه مخاطبان قرار می گیرد که در فاصله ای کوتاه به چاپ های متعدد می رسد. بر این اساس برای هر کتاب می توان تاریخچه و سرنوشتی در نظر گرفت.

روزگار عسرت برای کتاب

در روزگار ما اوضاع زندگی کتاب ها چندان خوب نیست. وضع نشر مساعد نیست. انتشار کتاب برای ناشران نمی صرفد، شرایط اقتصادی مردم و البته رشد نیافتگی فرهنگی آنها به ایشان اجازه نمی دهد که در سبد زندگی شان کتاب را هم وارد کنند. همه اینها هست و صد البته همیشه بوده اما آنچه این روزها به راستی زندگی کتاب ها را تهدید می کند، رقبای سرسخت و در اکثر موارد ناجوانمرد آنهاست. رسانه دیجیتال و مجازی جدید که با سرعت و گستردگی شگفت انگیزی، زندگی انسان ها را تسخیر کرده و سایر دلمشغولی های او را به حاشیه رانده است.

این روزها تقریبا همه انسان ها در بیشتر اوقات بیداری (و حتی خواب) با خودشان یک گوشی تلفن همراه و شاید یک تبلت یا سایر وسایل الکترونیکی را همراه دارند. این ابزارها به همراه نرم افزارهای شان اعم از انواع «اپلیکیشن» ها و شبکه های اجتماعی و وب سایت ها و ... دیگر مجالی به انسان نمی دهند تا فرصت کند کتابی ورق بزند یا آن را با خود به این سو و آن سو بکشاند.

کتاب ها این روزها گذشته از مشکلاتی که برای شکل و شمایل ظاهری شان برشمرده می شود (مثل سنگین بودن، جاگیر بودن، صدمه به محیط زیست و ...) برای انسان هایی که شدیدا تنوع طلب شده اند، چندان گزینه جذابی به نظر نمی رسند. همچنان از کاغذهایی سفید با سطوری بلندبالا و ریز تشکیل شده اند و برای بهره گرفتن از آن باید در محیطی به نسبت ساکت و در شرایط ساکن به آنها خیره شد و تمرکز کرد. این روزها تمرکز واقعیتی نایاب است و چه کسی می تواند انکار کند که تمرکز داشتن شرط اصلی کتابخوانی است.

به رغم همه این نارسایی ها و مشکلات، اما کتاب را نمی توان از زندگی بشر حذف کرد. حتی اگر شکل و شمایل آن تغییر کند. به هر حال انسان ها به مثابه موجوداتی اندیشمند، ناگزیر از ثبت ایده ها و تفکرات شان هستند و شناخته شده ترین و کاربردی ترین وسیله برای این کار نوشتن کتاب است. یعنی ثبت اندیشه ها با زبان و به واسطه زبان، خواه این زبان، زبان طبیعی باشد یا زبان های مصنوعی و تخصصی. دیگر انسان ها هم ناگزیرند برای فهم این اندیشه ها، وقت صرف کنند و تمرکز داشته باشند.

فهم اندیشه های بزرگ با بازیگوشی و شیطنت و سر به هوایی امکان ناپذیر است. لازم است انسان وقت بگذارد و اندکی از دلمشغولی های «فست فودی» بگسلد و در کتاب ها دقیق شود، خواه این کتاب مثل امروز و گذشته، صحیفه ای باشد متشکل از کاغذهایی معمولی که از یکسو به هم چسبیده اند و جلد دارند، خواه فایلی صوتی یا تصویری که در یک ابزار دیجیتال ذخیره شده اند.