ویژگی‌های منحصر به فرد تقویم ایرانی

العالم: تقویم هجری خورشیدی، تنها گاه‌شماری است که در آن، سال نو برای تمامی کسانی که در هر منطقه از کره زمین حضور دارند، در یک لحظۀ مشخص "تحویل" می شود و تقویم ایرانی از این جهت بی‌نظیر است.

آغاز سال نو در تمامی گاه‌شمارهای دنیا، اعتباری و قراردادی است؛ به عنوان مثال، در کشورهایی که سال نو میلادی را جشن می‌گیرند، لحظۀ آغاز سال نو را برابر نیمه شب ۳۱ دسامبر (آغاز روز اول ژانویه) قرار می دهند و بدین ترتیب کشورهایی که در شرقی ترین مناطق کره زمین قرار دارند، نخست وارد سال نو می شوند و سپس به ترتیب، کشورهایی که در غرب واقع هستند، سال نو را آغاز می کنند.

اما در تقویم شمسی ایرانی، لحظۀ آغاز سال نو به یک رویداد طبیعی ارتباط دارد که عبارت است از لحظه اعتدال بهاری و ورود خورشید به برج "حمل"، که به ساعت و دقیقه و ثانیه قابل محاسبه است و نه تنها زیباترین جلوۀ رابطۀ انسان با طبیعت را به تصویر می کشد، بلکه همه ساله تغییر می کند و در ساعات مختلف شبانه روز واقع می شود و از تکرار و یکنواختی به دور است.

تقویمی که امروزه در ایران از آن استفاده می شود، جزو دقیق‌ترین گاهشماری های جهان است.

تقویم هجری شمسی را نخستین بار عبدالغفارخان نجم الدوله استخراج کرد. او عبارت «۱۲۶۴ شمسی» را در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی (مطابق با ۳ -۱۳۰۲ هجری قمری) ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد، تقویمی را در ایران رایج کرد که اساس آن شمسی و مبداء آن هجرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از مکّه مکرمه به مدینه منوره باشد. البته تقویمی که او نوشت، به تقویم هجری شمسی برجی معروف است که اصول آن به قرار زیر است:

- مبداء این تقویم، اول فروردین ماه سال شمسی هجرت پیامبر اسلام از مکّه مکرمه به مدینه منوره است که ۱۱۹ روز قبل از اول محرم سال اول هجری قمری و مطابق با روز جمعه ۱۹ مارس ۶۲۲ میلادی است.

- لحظه تحویل سال مقارن با عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است، وقتی که خورشید از نیم کره جنوبی وارد نیمکره شمالی آسمان می شود. این لحظه که اول برج حمل نامیده می شود، نوروز نامیده می شود و همیشه بر روز اول بهار منطبق است.

- سال هجری شمسی برجی از نوع سال شمسی حقیقی است، یعنی مدت زمان دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری. مدت متوسط آن ۳۶۵ شبانه روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۲/۴۵ ثانیه اندازه گیری شده؛ اما مدت سال شمسی حقیقی ثابت نیست و بر اثر تغییر تعدادی از پارامترهای نجومی، تغییر می کند.

- مدت سال شمسی حقیقی در دوره ای۵۰ ساله ( ۱۳۸۵-۱۳۳۵هـ.ش ) بین ۳۶۵ شبانه روز و ۵ ساعت و ۴۲ دقیقه تا ۳۶۵ شبانه روز و ۶ ساعت و ۴ دقیقه در تغییر بوده است. البته این مقدار متفاوت با سال نجومی است که زمین یک دور کامل به دور خورشید می گردد و مقدار آن ۳۶۵.۲۵۶۴ شبانه روز معادل ۳۶۵ شبانه روز و ۶ ساعت و ۹ دقیقه و ۱۰ ثانیه است.

- این تقویم شامل ۱۲ ماه حقیقی به نام «بُرج» است که به نام ۱۲ صورت فلکی قدیمی منطقه البروج که خورشید هر سال از آن ها عبور می کند، نام گذاری شده است. از حدود ۲۰ قرن قبل از آن، منجمان دایره البروج را به ۱۲ برج مساوی قرارداری تقسیم کرده بودند که اغلب متفاوت از آن صورت فلکی ای است که خورشید در آن به سر می برد.

ضمن آن که به دلیل حرکت تقدیمی زمین، محور زمین هر ۲۵۸۰۰ سال یک بار در آسمان دور می زند و برج ها در این بازه زمانی یک دور کامل روی تمام صورت های فلکی گردش می کنند (همین حرکت موجب تفاوت بین سال شمسی حقیقی و سال نجومی است).

از سوی دیگر، به دلیل حرکت ظاهری غیر یکنواخت مرکز خورشید در آسمان، طول هر برج از ۲۹ تا ۳۲ روز متفاوت بود و همانند ماه قمری، گاه پیش می آمد که طول یک برج از سالی به سال دیگر تغییر کند. هر ۴ یا ۵ سال یک بار نیز مجموع طول سال به ۳۶۶ شبانه روز می رسید و به اصطلاح، سال کبیسه می شد.

تقویم هجری شمسی برجی در آغاز رسمی نبود و تنها در تقویم های قدیمی و در امور گمرکات و مالیّه ایران مورد استفاده قرار می گرفت؛ تا آن که در سال ۱۳۲۸ هجری قمری / ۱۲۸۸ هجری شمسی، میرزا عبدلحسین خان شیبانی وحیدالملک، نماینده تهران در مجلس شورای ملّی، طرحی با موضوع قید تاریخ کلیه معاملات و مبادلات مشترکه عمومی را از تاریخ قمری به هجری شمسی برجی پیشنهاد کرد. این پیشنهاد در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ماده ۳ قانون محاسبات عمومی، مصوّب ۲۱ صفر ۱۳۲۹ / ۲ حوت ۱۲۸۹ پذیرفته شد و تقویم هجری شمسی بُرجی به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی تصویب شد.

تقویم هجری شمسی

در اواخر سال ۱۳۰۳ هجری شمسی بُرجی، جمعی از نمایندگاه دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران، طرحی را پیشنهاد کردند که نام برج های عربی متداول در تقویم بُرجی به نام های فارسی تبدیل شود و نام سال ها در دوره دوازده حیوانی رایج نیز متروک شود. پس از بحث های فراوان، بالاخره در جلسه ۱۴۸ مجلس شورای ملی ایران در شب سه شنبه ۱۱ فروردین ۱۳۰۴، قانون تبدیل بروج به ماه های فارسی از نوروز ۱۳۰۴ شمسی به تصویب رسید و تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی کشور پذیرفته شد.


هجری شمسی که تا امروز تقویم رسمی کشور است، به‌غیر از نام و طول هر ماه همانند تقویم هجری شمسی بُرجی است. نام ماه‌های تقویم هجری شمسی ریشه اوستایی دارند.

فروردین = نیروی پیش‌برنده

اردیبهشت = راستی و پاکی

خرداد = کمال و رسایی

تیر = باران

اَمرداد = جاودانگی و بی مرگی

شهریور = کشور برگزیده

مهر = عهد و پیمان

آبان = آب‌ها

آذر = آتش

دی = آفریدگار، دادار

بهمن = اندیشه نیک

اسفند = فروتنی و بردباری

تقویم هجری شمسی از لحاظ نجومی و طبیعی، از بهترین و دقیق‌ترین تقویم‌های جهان محسوب می‌شود. برخی از دلایل برتری این تقویم به ترتیب زیر است:

- مدت سال شمسی، نوروز و کبیسه‌های تقویم هجری شمسی دقیقا بر مبنای محاسبات نجومی تعیین می‌شود. تقویم هجری شمسی، تنها تقویم متداول در جهان است که علاوه بر کبیسه‌های چهارساله، کبیسه پنج ساله نیز دارد. وجود کبیسه‌های پنج ساله، باعث انطباق دایمی و دقیق‌تر تقویم هجری شمسی با فصول طبیعی می‌شود.

- تعداد روزهای ماه‌های تقویم هجری شمسی مبنای نجومی و طبیعی دارد. به عبارت دقیق‌تر، تعداد روزهای ماه‌ها با مدت حرکت ظاهری غیر یکنواخت مرکز خورشید روی دایره‌البروج هماهنگی کامل دارد.

- آغاز سال تقویم هجری شمسی، با سالگرد تولد بهار و آغاز شکوفایی دوباره طبیعت شروع می‌شود.