تمام ایران، روی خط قرمز زلزله...

مجله دانشمند - آیسان زرفام: خبر زمین لرزه روز ۱۶ فروردین ماه در استان خراسان پیش از آن که از روستای سفیدسنگ فریمان که مرکز زمین لرزه بود، به دیگر بخش های کشور برسد، از مشهد شنیده شد، چرا که در اثر امواج این زمین لرزه، شهر بزرگ مشهد هم لرزید و همه در دقایق اول بسیار نگران شدند که زلزله ای با این بزرگی که شهری در ۸۰ کیلومتری خود را لرزانده، چه بر سر سفیدسنگ آورده است.

با اعلام این که این زمین لرزه ۶ ریشتری بوده، همه ناگهان به یاد زلزله بم که ۶.۶ ریشتر بزرگی داشت افتادند اما خوشبختانه ساعاتی بعد دستگاه های امدادی خبر دادند که تلفان جانی این زلزله گسترده نبوده است. در ارتباط با ویژگی های این زمین لرزه و پس لرزه های آن با دکتر نصرالله کمالیان، زلزله شناس، استاد دانشگاه تهران، رئیس سابق موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و اولین رئیس مرکز لرزه نگاری کشوری به گفتگو نشستیم و او در مورد ویژگی های زمین لرزه سفیدسنگ، میزان آمادگی کشور در برابر زلزله و همچنین تحقیقات انجام شده در مورد پیش بینی زمان زلزله توضیحاتی را ارائه کرد.

آقای دکتر، زمین لرزه سفیدسنگ چه ویژگی هایی داشت و چه تغییراتی در گسل های آن منطقه به وجود آورد؟

- در منطقه خراسان به ویژه در شمال شرقی آن، گسل های فراوانی وجود دارد، از جمله گسل کَشَف رود که سبب این زمین لرزه بود. زلزله دقیقا در جنوبی ترین نقطه این گسل اتفاق افتاد و تمام پس لرزه های زمین لرزه اصلی که 6 ریشتری بود به طرف جنوب رفت که نشان می دهد این زلزله سبب گسترش این گسل شده است.

چرا این زمین لرزه با بزرگی 6 ریشتر خسارت زیادی به جا نگذاشت؟

- این گسل ها انرژی زیادی دارند ولی با وجود این که انرژی آنها بالاست ممکن است از شدت بالایی برخوردار نباشند. ما مسئله انرژی را با بزرگا و شدت را با شتاب اندازه می گیریم و باید بگویم که این زمین لرزه شتاب بالایی در منطقه نداشت، به همین خاطر نیز موجب خسارت زیادی نشد. علاوه بر آن، این زمین لرزه در فصل بهار و در روز رخ داد و مردم منطقه نیز که اغلب کشاورز هستند در زمان وقوع در مزارع شان بودند. البته در ابنیه به ویژه خانه های روستایی که از استحکام زیادی برخوردار نبودند، تخریب هایی ایجاد شده است.

اما باز هم باید به این مسئله توجه کنیم که وقتی از بزرگای زمین لرزه صحبت می کنیم، مثلا می گوییم یک زمین لرزه 5 ریشتری است، این زمین لرزه باید بین 32 تا 33 برابر انرژی داشته باشد تا تبدیل به زلزله 6 ریشتری شود و اگر حدود 33 برابر، انرژی آن بیشتر شود بزرگای آن 7 می شود. بنابراین اعداد بین 6 و 7 هم بسیار مهم هستند و در بزرگای زلزله تاثیر می گذارند و از آنجا که این زلزله حداقل انرژی بین 6 و 7 را دارا بوده، خود سبب کاهش خسارت شده است.

ویژگی های پس لرزه های آن از نظر تعداد و قدرت به چه شکل است؟

- زلزله های بالای 5.5 ریشتر پس لرزه دارند و پس لرزه ها بین یک تا دو ماه احتمالا ادامه دارد؛ البته با توجه به اینکه در این زلزله افزایش شکستگی را نیز داشته ایم، احتمال دارد که در مدت زمان بیشتری شاهد پس لرزه ها باشیم و تعداد آنها هم بیشتر از اندازه مورد انتظار باشد. از طرفی یک زمین لرزه 5.4 ریشتری نیز بعد از زمین لرزه اصلی اتفاق افتاد که این نشان می دهد انرژی اصلی زمین لرزه تقریبا خالی شده است و دیگر زمین لرزه با قدرت بالاتر از 6 فعلا محتمل نیست. بنابراین از حالا به بعد اگر مسئولان به بازسازی و مدیریت بعد از بحران بپردازند، زمان مناسبی است و شاهد خواهیم بود که با مرور زمان شدت و انرژی این پسر لرزه ها کم می شود.

زلزله شناس ها کدام بخش های کشور را بیشتر در معرض خطر می دانند؟

- این سوال عملا به معنای پیش بینی است. پیش بینی به سه پارامتر نیاز دارد: کجا زلزله رخ می دهد، چه بزرگی دارد و در چه زمانی اتفاق می افتد؟ تقریبا به دو سوال اول پاسخ داده شده است و به اندازه کافی اطلاعات در مورد آن وجود دارد که بدانیم در کدام مناطق زلزله اتفاق می افتد و حداکثر بزرگای آن نیز چقدر می تواند باشد که این اطلاعات با توجه به شناخت ما از گسل های بزرگ کشور به دست آمده است. مثلا با توجه به طولانی بودن برخی گسل ها و مکانیزمی که دارند، می توانیم پیش بینی کنیم که این گسل ها حداکثر زمین لرزه ای که می توانند ایجاد کنند، چه بزرگایی است اما در مورد سوال سوم که چه زمانی این زلزله رخ می دهد، هنوز علم زلزله شناسی به این مرحله نرسیده که به آن پاسخ دهد.

هر چند که دانشمندان به شدت در حال کار کردن روی پیش نشانگرها هستند تا از طریق آنها بتوانند زمان زمین لرزه ها را به دست آورند. من هم روی یکی از این پیش نشانگرها کار کرده ام اما به هر حال پژوهشگران هنوز نتوانسته اند جواب های مشخصی در این زمینه پیدا کنند و ما هم امیدواریم جوان هایی که به این رشته وارد می شوند بتوانند در آینده به این سوال جواب دهند که قطعا در دنیا کاربرد بسیاری خواهد داشت.

به طور مشخص صرف نظر از بحث زمان، کدام مناطق در خطر بیشتری هستند؟

- تمام ایران جزو مناطق قرمز زلزله خیز دنیا است. ایران در دنیا در منطقه خطر از نظر زلزله قرار دارد و کشور ما در منطقه سبز و یا حتی زرد دنیا از نظر زلزله نیست. بلکه در منطقه قرمز قرار دارد و در خود ایران هم برخی قسمت ها قرمزتر از دیگر بخش هاست، مانند بخش هایی که در آن گسل های بزرگ، فعال و یا جوان قرار دارد، مثل شمال خراسان که سیستم های گسلی کپه داغ که از چندین گسل موازی تشکیل شده است را دارد و یا گسل بزرگ کویر که طبس، قائنات و ... را در بر می گیرد و همچنین در نیشابور و سبزوار که گسل های دیگری دارند که از سیستم البرز نشأت می گیرد. خوشبختانه اکنون نقشه های شناخت گسل ها در کشور چه در نقشه های زمین شناسی و چه در نقشه های مستقل بسیار وجود دارد و می توان روی آنها کار کرد؛ اما باید دقت کرد که خطر تنها از گسل نیست بلکه زمانی که زلزله در گسل اتفاق می افتد، این امواج زلزله است که خطر ایجاد می کند و این امواج از منطقه ای که زلزله رخ داده منتشر می شود. همانطور که دیدیم زمین لرزه اخیر در ۸۰ کیلومتری شهر مشهد اتفاق افتاد اما کل شهر مشهد را لرزاند و همه را به وحشت انداخت در حالی که مشهد اصلا روی گسل عامل این زمین لرزه قرار ندارد و همین مسئله نشان می دهد که تمامی ساختمان های مشهد باید مقاوم سازی شوند تا از خطر دور بمانند.

اشاره کردید که روی پیش نشانگرها که می توانند زمان وقوع زلزله را نشان دهند کار کردید. تحقیقات شما چه چیزی را نشان می داد؟

- کاری که من انجام دادم در ارتباط با زمان وقوع زلزله ها بود که ۱۰ سال پیش روی آن مطالعه کردم و دیگر ادامه ندادم اما دوست دارم که دیگران روی آن کار کنند. من بیش از ۱۳۶۰ زلزله ای که در دنیا رخ داده بود و بالای ۶.۵ ریشتر قدرت داشت را مورد مطالعه قرار دادم و آماری به دست آوردم که نشان می داد در زمان وقوع زلزله وضعیت ماه و خورشید در چه حالتی بوده است، چرا که جزر و مد یکی از مواردی است که قطعا روی حرکت پوسته زمین اثر می گذارد و طبیعتا می تواند در وقوعت زلزله نقش داشته باشد.

البته روی این مسئله خیلی کم کار شده است، اما به هر حال من به نتایج بسیار جالبی در تحقیقاتم رسیدم که نشان می داد تقریبا ۷۰ درصد زمین لرزه های بزرگ دنیا در زمانی اتفاق افتاده که یکی از این چند حالت وجود داشته باشد: یا خورشید و ماه هر دو با هم در حال غروب هستند، یا هر دو با هم در حال طلوع هستند و یا یکی در حال طلوع و دیگری در حال غروب است؛ ۳۰ درصد زمین لرزه ها نیز تابع این مطلب نیستند، مانند زلزله سفید سنگ خراسان، اما مثلا زمین لرزه بم این مطلب را تایید کرد چرا که زمانی اتفاق افتاد که اول ماه بود و ماه و خورشید هر دو با هم در حال طلوع بودند. البته این حالت ها در یک ماه چندین مرتبه رخ می دهد که دلیل بر این نیست که هر بار باعث زمین لرزه شود.

آقای دکتر کشور ما چقدر آمادگی در برابر خطرات زلزله دارد، به ویژه در مورد ساختمان ها و سازه ها؟

- نسبت به گذشته بر ساخت ساختمان ها چه در شهر و چه در روستا نظارت بیشتری انجام می شود، بنابراین وضع بهتر شده است اما هنوز چه در شهرهای بزرگ و چه در شهرهای کوچک ساختمان های فرسوده فراوانی وجود دارد. حتی ساختمان های مهندسی ساز ما نیز طول عمری بیشتر از 25 تا 30 سال ندارند، در حالی که ساختمان ها باید به گونه ای ساخته شوند که عمری بین 70 تا 100 سال داشته باشند و این نشان می دهد که وضع ابنیه ما نمی تواند خیلی جالب باشد. در زمینه شریان های حیاتی در کشور نیز هنوز مشکلات فراوانی داریم، همچنین در مورد راه ها، جاده ها و راه آ]ن هم مشکلاتی داریم. برای نمونه اگر زلزله ای در نزدیکی ریل رخ دهد، برای رد شدن قطار هنوز هیچ تمهیدی نیندیشیده ایم. همچنین در مورد تونل ها، پل ها و برج ها نیز آمادگی لازم را نداریم، حتی آتشنشانی هم آمادگی رفع حریق برج ها را ندارد.

اما مسئله مهم دیگری نیز وجود دارد. ما در ثبت اطلاعات خرد - لرزه های کشور مشکل جدی داریم و در حال از دست دادن اطلاعات مربوط به آنها هستیم. شبکه های لرزه نگاری که در سراسر کشور وجود دارد، عملا زمین لرزه های بالای 3.5 را رصد می کند در حالی که اطلاعات مربوط به زلزله های 2.5 و 2 و حتی 1.5 یا یک را از دست می دهیم. این اطلاعات در آینده برای پیش بینی زلزله به بشر کمک بسیاری می کند. متاسفانه از آنجا که عمر دولت ها 4 یا 8 سال است و این گونه اقدامات مطالعاتی بعد از 20 سال جواب می دهد، هیچ کدام از مسئولان به آن توجه نمی کنند.

ما در زلزله شناسی کاتالوگ زلزله داریم که برای یک زلزله شناس سند است، اما وضعیت ثبت ما به گونه ای است که عملا داده های مربوط به زلزله های 3 ریشتر به بالای در این کاتالوگ معتبر است، در حالی که در کشورهایی مثل ایتالیا، ژاپن، آمریکا و کانادا اطلاعات معتبر در حد 1.5 و 2 ریشتر است، اما در جایی مانند ایران که زلزله خیز است، برای یک زلزله شناس موجب سرشکستگی است که بگوید اطلاعات کاتالوگ های ما از زلزله های 3 به بالا معتبر است.

کشورهای دیگر چگونه خود را برای زلزله آماده می کنند؟

- هر زلزله ای که برای آنها اتفاق می افتد، برای زلزله بعدی درس می گیرند و در این مورد ژاپن سرآمد همه کشورهاست. مثلا زمانی که زلزله رخ می دهد، مثلا متوجه می شوند روان گرایی می تواند تخریب زیادی ایجاد کند، به سرعت قوانین ساخت و سازشان را در مورد مسئله روان گرایی اصلاح می کنند و بعد از آن هر نوع ساخت و سازی انجام شود با رعایت این مسئله است، یا اگر تشدید فرکانسی را به دست آورند، بلافاصله آن را اعمال می کنند و هر درسی بگیرند در ساخت سازه های آینده شان سریع اعمال می کنند اما متاسفانه در کشورمان از آنجا که بودجه های تحقیقاتی بسیار کم است، این کارها کمتر انجام می شود. مثلا در یک زلزله ممکن است برخی پژوهشگاه ها و مراکز بروند و اطلاعاتی هم جمع کنند اما تغییر اساسی زمان اتفاق می افتد که اطراف زلزله به اندازه کافی دستگاه های لرزه نگاری و شتاب نگاری وجود داشته باشد.

یکی از مواردی که در برنامه پنجم توسعه سعی کردیم بگنجانیم این بود که در هر بخش حداقل یک دستگاه شتاب نگاری داشته باشیم اما اکنون برنامه پنجم تمام شده است اما هیچ خبری از اجرای این مسئله نیست. از آنجا که نتایج این گونه اقدامات بعد از ۲۰ تا ۲۵ سال مشخص می شود، هیچ نماینده، وزیر و یا رئیس جمهوری علاقمند نیست که به آن بپردازد. اما اگر این موضوعات در برنامه های توسعه ادامه پیدا کند، بسیار نتیجه بخش خواهد بود.