گشت و گذار در سرزمین آب‌انبار‌ها

روزنامه قانون: آب مقدس‌ترین عنصر طبیعی در سرزمين كهن چشمه‌ها و قنات‌هاست. ايرانيان آب را آنچنان مقدس مي‌دانستند كه میهن خويش را «آب و خاک» می‌ناميدند. آب در ايران باستان جايگاه ويژه‌اي داشته تا جايي‌كه آب نيز الهه‌اي به‌نام آناهيتا داشته‌ است. به‌باور ایرانیان باستان الهه آب، فرشته نگهبان چشمه‌ها و باران و نماد باروری، عشق و دوستی بوده است. در تقویم ایرانی روز دهم آبان باستانی برابر با چهارم آبان فعلی به عنوان جشن آبانگان مشخص شده است.

شايد اقليم نيمه خشك اين سرزمين تاثير بسياري بر مهم شمردن آب داشته است. در كنار فناوري مانند قنات، آب‌انبارها نيز انقلابي در زندگي آن روزهاي ايرانيان به‌پا كردند. آب‌انبار حوض یا استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب در زیرزمین ساخته می‌شود. در مناطق کم‌آب و کویری، آب انبار را از آب باران یا جویبارهای فصلی پر می‌کنند.

آب انبار به نام‌های مختلفی همچون منبع،مصنع،در برخی نقاط چون بیرجند به‌نام«انبار»،حوض،برکه،در ساوه مرغی و مرغک،در خندق بیابانک به‌نام هود یا همان حوض خوانده شده‌است.واژه برکه درمنابع متاخر اسلامی به همان معنای اين انبار است.در دیگر کشورهای اسلامی به این نوع از مخازن آبی،سردابه در ترکمنستان،مصنع در مصر،خزان در فلسطین و حوض در هرات نام می‌نهند. به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمده‌ای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از ۶ماه از سال در بيشتر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه‌ها و عدم دسترسی به آب، تمهیدات گوناگونی براي تامین آب شیرین در فصول خشک سال شده‌است.

احداث بند، قنات و آب انبار را می‌توان از این جمله نام برد. در این رابطه، آب انبار همان‌گونه که از نام آن مشخص‌بوده، برای ذخیره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقیه ایام سال است. آب‌انبار یکی از عناصر شاخص در سکونتگاه‌های کویری از جمله مناطق یزد، کاشان وجنوب استان فارس بوده که در حال حاضر تعدادی از آن‌ها هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرند. ازآب‌انبارهای ایران می‌توان به آب انبار زیباو ۳۰۰ ساله شهر صفی آباد در استان خراسان شمالی اشاره کرد. یکی از بزرگ‌ترین آب‌انبار‌های ایران گنج البحر در شهرستان گراش استان فارس است. در اين گزارش به معرفي معروف‌ترين آب‌انبارهاي ايران پرداخته‌ايم كه با‌يكديگر مي‌خوانيم.

آب انبار سیداسماعیل

آبی‌ها و قرمزها قبل از داربی سال ۵۶ یک جا جمع شدند، آن نيز رستورانی بود به نام رستوران حاج آقا گلابگیر، یا بهتر بگویم حاج محمد حسن آقاجانی یا شاید این طور راحت تر باشد، آب انبار سید اسماعیل؛ حیف چند سالی است این آب انبار برای همیشه بسته شده، آب انباری که در خاطره سفر گردشگران خارجي به يادماندني شده است.

آب‌انبار شريعت«موزه آب گناباد»

آب انبار شریعت در واقع از آثار دوره قاجاریه محسوب مي‌شود. این آب انبار که از آثار باقی مانده یک کاروانسرای ویران شده است، بعدها توسط فردی به نام شریعت زاده مرمت و مورد استفاده عموم قرار گرفت . این آب انبار در بهترین نقطه شهرستان گناباد قرار دارد و از یک طرف به حسینیه این شهر که خود از جمله آثار به ثبت رسیده است و از طرف دیگر به بازار متصل است. برای رسیدن به پاشیر این آب‌انبار باید ۳۰ پله پیموده شود. گنبد مخروطی شکل آب انبار ‌هشت متر عمق و ۲۰ متر شعاع دارد.

ورودی آب انبار دارای یک ایوان و نشیمنگاه و مصالح به کار رفته در آن آجر، سیمان و آهک است. آب انبار شریعت، پس از واگذاری مالک (شریعت زاده) به سازمان میراث فرهنگی تغییر نام داد و به نام آب انبار حسینیه گناباد شهرت یافت. این آب انبار در سال ۸۱ و با شماره ۵۹۵۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. آب انبار حسینیه گناباد در سال ۸۳ توسط سازمان میراث فرهنگی به موزه آب گناباد تغییر کاربری داده است.

آب‌انبار شاه عباس

آب انبار شاه عباس در ميان محله درب کاروانسرا در شهر اسدآباد واقع شده است. این آب انبار مستطیل شکل از سه بخش میانی یا سالن مرکزی با طاق‌نماهایی یکنواخت در اطراف و دیوارهای تفکیک کننده تشکیل شده است . آب انبار ۱۸ پله آجری دارد و سقف آن به‌صورت طاق و گنبد است. قدمت تاریخی این بنا به دوران صفویه باز مي‌گردد. این بنا به آب انبار شیخ علی خان نيز معروف است. تاریخ ساخت این بنا با توجه به معماری و فرم هندسی تویزه های آجری بنا که برگرفته از فرم هندسی پنچ و هفت‌بوده، مربوط به دوره صفویه است. در گذشته کتیبه ای با سنگ مرمر روی دیوار سمت چپ راهروی آب انبار نصب بوده است که تاریخ تعمیر بنا رابه وسیله « قرامی غلام » در سال ۱۱۷۳ه.ق نشان مي‌دهد.

آب‌انبار سردار بزرگ قزوين

آب انبار سردار بزرگ، بزرگ ترین آب انبار تک گنبدی در ایران و جهان محسوب مي‌شودکه در سال ۱۱۹۱ هجری شمسی (۱۲۲۷ هجری قمری - ۱۸۱۲ میلادی) در محله راه ری شهر قزوین ساخته شده است. این بنای گنبددار که نمونه ای شاخص و منحصر به فرد در ایران به شمار می‌رود ، دارای گنبدی رفیع و آجری بوده که نورگیرهایی بر بدنه آجری‌اش تعبیه شده است. در دو طرف در ورودی «آب انبار سردار»، سکوی سنگی برای نشستن و استراحت و همچنین راه سنگی وجوددارد؛ درمجموع این راه ۵۰ پله سنگی داردو به کانالی مشهور به راه شیر منتهی شده که دارای سقف قوسی شکل است.

بانیان احداث این آب انبار، دو برادر به نام «محمدحسن خان و محمدحسین خان»، از امرا و سرداران زمان فتحعلی شاه، محمدشاه و ناصرالدین شاه بوده‌اند. این آب‌انبار یک نظام بزرگ و جالب از آب‌رسانی شهری محسوب می شود که حجم مخزنش بالغ بر سه هزار متر مکعب است.

آب‌انبار بي بي قشم

«آب انبار بی بی» نخستين آب انباری است که در شهر قشم در سال ۱۲۰۲ هجری قمری توسط زن خیر و نیکوکاری به نام صُوغِیه همسر شیخ عبدا... حاکم وقت جزیره قشم ساخته شده است . سقف این برکه که به آب انبار بی بی قشم معروف است، بارها تجدید بنا شده و در حال حاضر و پس از مرور ۲۰۰ سال از عمر ش، هنوز به نام برکه «بی بی قشم» مورد استفاده مردم بومی قرار مي گيرد. این آب انبار از نظر معماری بسیار جالب توجه و دیدنی است.

آب‌انبار وكيل شيراز

این بنا در ضلع غربی مسجد وکیل شیراز واقع شده و همزمان با مسجد حدود سال ۱۱۸۰ ه.ق توسط کریم خان زند ساخته شده است.بنای آب انبار دارای راه پله ، مخزنی مربع مستطیل، بادگیر و پوشش طاقی است و پله‌های ورودی از سنگ حجاری شده ، ساخته‌شده‌اند. پوشش طاقی مخزن بنا، در میانه روی چهار پایه مربع شکل قرار گرفته که ارتفاع این پایه‌هاست.بادگیر بنا آجری بوده که نمای فوقانی آن با تزیینات آجری تزيین شده و نقوشی مشابه نقوش برج‌های ارگ کریم خان دارد. بادگیر آب انبار دو طرفه بوده و تیغه ای در وسط آن وجود داشته است که از یک سمت تیغه ، باد وارد آب انبار شده و بر روی آب گذر کرده و از طریق تبخیر سطحی آب باعث خنک شدن آب و از سوي دیگر از طریق سوراخ های تعبیه شده بر روی عرق چین خارج مي شود.

آب‌انبار علي مردان خان

آب‌انبار تاریخى علی مردان (پسر گنجعلى‌خان) که در بازار مسگرى غربى واقع شده، داراى ویژگى‌هاى معمارى جالب توجه است. تاریخ کتیبه موجود بناى مذکور ۱۲۰۹ هجری قمری است. ابعاد منبع آب انبار ۱۰×۱۹/۵ و ارتفاع آن ۹ متر بوده که حدود دو میلیون لیتر آب را ذخیره مي‌كند. سردر آب‌‌انبار کاشى‌کارى شده و سنگ‌هایى حکاکى شده وجوددارند. این آب‌‌ انبار، نیاز آب ۶ ماه اهالى محله‌هاى اطراف را تامین مىکرده و آبى خنک و گوارا داشته است. قسمت‌هاى عمده بناى این آب‌انبار عبارتند از: منبع ذخیره آب، پوشش منبع، بادگیر و هواکش، راه‌پله و پاشیر، سردر تزيینی.

آب‌انبار معصوم خاني نايين

معروف ترین آب انبار نایین ، آب انبار معصوم‌خانی محسوب مي‌شود که توسط فرد خیری به همین نام ساخته شده است.

آب انبارهای نايین از لحاظ عناصر و اجزاي ساختمان شباهت تام و تمامی با يكديگر دارند. این آب انبارها به‌دليل شرایط اقلیمی و کویری نايین ساخته می شدند زیرا آب بیشتر قنات ها شور و غیر قابل استفاده بوده ‌است.مجموعه آب انبارهای معصوم خانی مربوط به دوره پهلوی بوده و در نايین، محله چهل دختران، کنار دروازه چهل دختران واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ با شماره ثبت ۱۱۵۵۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آب‌انبار هفت بادگيري عصرآباد

این آب انبار در روستایی قرار گرفته که متروکه است. حدود ۶۰ سال پیش با خشک شدن قنات مردم، این روستا را ترک کردند. عصرآباد از روستاهای زرتشت نشین شمال یزد محسوب مي‌شود که با وجود اینکه سال‌هاست رنگ زندگی به خود ندیده اما بقایای تاریخی روستا هنوز توجه آدمای بسياری را به خود جلب می‌کند.آب انبار این روستا بی‌آب بوده و مربوط به دوره قاجار می شود که در سال ۱۳۱۹ شمسی به پشتکار جهانگیر رستمی ساخته شده است.

آب انبار هفت بادگیر شامل هفت بادگیر و دو مخزن و از آجر خشت خام، ساروج، گچ و قلوه سنگ ساخته شده است. این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۷۵۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.