آیا وساطت ایران اوضاع عراق را آرام می‌کند؟

فرارو: با استمرار تظاهرات معیشتی در عراق، سیاستمداران این کشور به طرز آشکاری دچار سردرگمی شده و از رسیدن به یک راه حل توافقی برای پایان دادن به اعتراضات خیابانی عاجز هستند. در این میان، ایران با درک شرایط حساس عراق، سعی می‌کند میان گروه‌های سیاسی این کشور زمینه مشترک ایجاد کند. شرایط عراق نیز به گونه‌ای است که همه طرف‌ها برای آرام کردن اوضاع، آماده امتیازدهی هستند. از این رو، امکان موفقیت وساطت ایران وجود دارد.

روز جمعه گذشته، بزرگترین تظاهرات عراق پس از سقوط صدام حسین در بغداد و چند شهر دیگر برگزار شد. روز شنبه در درگیری نیرو‌های امنیتی با معترضان در بغداد یک نفر کشته و ۹۰ تن مجروح شدند. همزمان، معترضان در بصره جاده بندر ام قصر را بستند و با نیرو‌های امنیتی درگیر شدند. روز یکشنبه نیز تظاهرات‌کنندگان اکثر خیابان‌های بغداد را بستند و خواستار نافرمانی مدنی سراسری شدند.

تظاهرات عراق از اول ماه اکتبر شروع شد و پس از یک وقفه کوتاه به خاطر اربعین حسینی (ع) در ۲۵ اکتبر از سرگرفته شد. از آن زمان تاکنون، شهر‌ها و استان‌های جنوب عراق یکسره صحنه ناآرامی هستند. اعتراضات عراق تاکنون بیش از ۲۵۰ کشته و هزاران مجروح برجای گذاشته است. تظاهرات‌کنندگان به بیکاری، فقدان خدمات عمومی، فساد اقتصادی و سیاسی طبقه حاکم اعتراض دارند و بعضا خواستار براندازی کل نظام سیاسی شده‌اند. دولت عادل عبدالمهدی، برای مهار اعتراضات، بسته‌ای از اصلاحات سیاسی و اقتصادی پیشنهاد کرد، اما معترضان به پیشنهادات او توجهی نکردند.

از آنجا که اعتراضات عمدتا در مناطق شیعه‌نشین در جریان است، گروه‌های سیاسی شیعی بیش از همه تحت فشار قرار گرفته‌اند. این گروه‌ها که با خشم معترضان مواجه شده‌اند، دچار انفعال شده و ابتکار عمل را از دست داده‌اند. مقتدی صدر هم در ابتدا اینگونه بود. اما به تدریج سعی کرد به معترضان نزدیک شود و خود را سخنگوی آن‌ها نشان دهد. اگر چه صدر در تشکیل دولت عبدالمهدی نقش کلیدی ایفا کرد، اما اکنون خواستار تغییر این دولت و حتی برگزاری انتخابات زودهنگام زیرنظر سازمان ملل است.

گروه‌های دیگر با دیده شک و تردید به مواضع صدر نگاه می‌کنند. حتی آیت الله علی سیستانی، هم روز جمعه در بیانیه‌ای، تلویحا درباره مصادره شدن اراده ملت عراق توسط مقتدی صدر هشدار داد. در این بیانیه آمده: «هیچ شخص یا مجموعه یا گروهی با هر دیدگاهی یا هر کشوری در منطقه و جهان حق مصادره اراده ملت عراق و تحمیل نظر خود به آنان را ندارد.» بسیاری معتقدند که منظور آیت الله سیسانی از «هیچ شخص»، مقتدی صدر است. محافل نزدیک به صدر گفته‌اند او با آیت الله سیستانی درباره عزل عبدالمهدی صحبت کرده، اما ظاهرا آیت الله سیستانی، برای برکناری عبدالمهدی عجله‌ای ندارد.

چهره‌هایی مانند هادی عامری، نوری مالکی، قیس الخزعلی و فالح الفیاض، که هر کدام رهبر یک ائتلاف پارلمانی هستند، با براندازی دولت عبدالمهدی مخالف هستند و ترجیح می‌دهند عبدالمهدی سرکار باقی بماند و اصلاحاتی انجام دهد. در مقابل، افرادی مانند صدر، حیدر عبادی و عمار حکیم، که این‌ها هم هر کدام رهبر یک ائتلاف پارلمانی هستند، از کنار زدن عبدالمهدی حمایت می‌کنند. در این میان، اصرار صدر بر عزل عبدالمهدی از دیگران بیشتر است.

چالش مهار مقتدی صدر

در حال حاضر، سرنوشت عبدالمهدی و کابینه‌اش در دست صدر و عامری است. چون ائتلاف‌های این دو - به ترتیب سائرون و الفتح - بیشترین تعداد کرسی‌های پارلمان را در دست دارند. عامری، نسبت به تغییر کابینه تردید دارد. ایران نمی‌تواند به اختلاف‌نظر در میان گروه‌های سیاسی عراق بی‌تفاوت باشد. از این رو، برای مدیریت کردن اوضاع دست به کار شده است.

به ادعای روزنامه واشنگتن پست، یک روز پس از شعله‌ور شدن اعتراضات، سردار قاسم سلیمانی، عازم بغداد شد و بوسیله بالگرد وارد «منطقه سبز» بغداد شد. او در اقدامی غافلگیرانه، به جای نخست وزیر عراق، ریاست جلسه مقامات ارشد امنیتی عراق را برعهده گرفت. واشنگتن‌پست به نقل از مقامات آگاه عراق مدعی شد که سلیمانی پیشنهاداتی در زمینه مدیریت اعتراضات داده است.

اما تحرکات صدر ممکن است تظاهرات را تشدید کند. برخی گزارش‌های رسانه‌ای حاکی از این است که صدر در پی تشدید تظاهرات است و از شیوخ عشایر سنی عراق درخواست کرده که به تظاهرات بپیوندند. شیوخ عشایر شیعه جنوب عراق، روز شنبه به تظاهرات پیوستند. بر همین اساس، ظاهرا ایران تصمیم گرفته صدر را مهار کند.

صدر این اواخر از قم به عراق بازگشته بود و مستقیما به معترضان در خیابان‌های نجف پیوست. برخی از نزدیکان صدر گفته‌اند او ممکن است به معترضان در میدان التحریر بغداد ملحق شود. اما ناگهان دوباره از نجف به تهران بازگشت. فرید مدرسی، روزنامه‌نگار ایرانی نزدیک به محافل دینی، در توئیتی مدعی شد: «سید مقتدی صدر به ایران بازگشت؛ او اکنون سوار بر هواپیمای نجف-تهران است. او چند روز پیش در پی شدت گرفتن اعتراضات در عراق، از قم به نجف بازگشته و به جمع معترضان رفت و چند بیانیه هم منتشر کرد، اما ناگهان امشب تصمیم به بازگشت دوباره به ایران گرفت و عازم قم شد.»

هنوز معلوم نیست که صدر به چه دلیل دوباره به ایران آمده است. او معمولا به دلایل دینی و خانوادگی به قم رفت و آمد دارد. اما بازگشت ناگهانی او به ایران این بار ممکن است با تحولات عراق ارتباط داشته باشد. خاصه آنکه صدر و ایران نسبت به دولت عبدالمهدی مواضع متفاوتی گرفته‌اند. او دنبال برکناری عبدالمهدی، ولی ایران خواستار ادامه کار عبدالمهدی است. جدای از این، منابعی در پارلمان عراق گفته‌اند ایران مشغول وساطت میان صدر و عامری است تا عراق با کمترین خسارت از بحران فعلی عبور کند.

در سه روز گذشته به رغم استمرار تظاهرات، سیاستمداران عراق هیچ ابتکار مهمی برای برون‌رفت از بحران ارائه نکردند؛ لذا ممکن است راهی جز استعفای دولت عبدالمهدی باقی نمانده باشد. اما مشکل این است که حتی استعفای عبدالمهدی هم ممکن است معترضان را آرام نکند.

منابعی در پارلمان عراق از وساطت ایران میان رهبران ائتلاف‌های سیاسی، مشخصا میان صدر و عامری، خبر می‌دهند. این منابع به روزنامه العربی الجدید گفته‌اند که وساطت ایران ممکن است به تفاهم صدر و عامری درباره استعفای عبدالمهدی و روی کار آمدن یک نخست وزیر جدید منجر شود.

احتمال موفقیت وساطت ایران کم نیست. چرا که اعتراضات، شرایط جدیدی را برای سیاستمداران عراق ایجاد کرده است. هیچکدام از جریان‌های سیاسی نمی‌خواهند خود را در مقابل مطالبات مردم نشان دهند. از این رو، آماده اند امتیازاتی به رقبای خود بدهند که در گذشته نمی‌دادند. افزون بر این، ادامه تظاهرات در عراق، پای قدرت‌‎های دیگر را به این کشور می‌کشاند. آمریکا به تازگی بیانیه داده و از دولت عراق خواسته است که به مطالبات معترضان توجه کند.

تاکنون، بسیاری از بازیگران منطقه‌ای و بین المللی تمایلی به مداخله موثر در تحولات عراق نشان نداده‌اند. اما چنانچه اوضاع عراق بحرانی‌تر شود، ممکن است مداخله کنند و فضای اعتراضات را به ضدیت با ایران سوق دهند. چنین مداخله‌ای به نفع ایران و گروه‌های سیاسی شیعی عراق نیست؛ لذا ایران و این گروه‌ها مایل‌اند هر چه زودتر بحران عراق به نحوی پایان یابد که هم مطالبات معقول معترضان محقق شود و هم ساختار کلی نظام سیاسی عراق حفظ شود.